ГъукIэ Замудин изичэзыу тхылъэу «Адыгэ къамыл» зыфиIорэм ихьатыркIэ лъэпкъ пщынэ Iэмэ-псымэхэм язэгъэшIэн Iоф хэхъоныгъэшхо ышIыгъ.

ЫпэкIэ ащ къыдигъэкIыгъэ тхылъхэу «ШыкIэпщынэеуакIэ зэтэгъашIэ» (Мыекъуапэ, 2014), «Адыгэ шыкIэпщынэм и Атлас» (Мыекъуапэ, 2016) зыфиIохэрэм шыкIэпщынэм ехьылIагъэу джы­нэс тхылъеджэхэр зыщымыгъо­зэгъэ къэбар хьалэмэтыбэ къы­зэIуахыгъ. Ахэмэ апыдза­гъэу къамылым епхыгъэ шIэныгъэхэр утыкум къихьагъэх.

Я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм адыгэхэм ямузыкальнэ культурэ зыушэтыгъэхэу Г. М. Концевичрэ А. М. Авраамовымрэ къамыл епщэныр кIосэжьрэ культурэм щыщэу, ар къызIэкIэнэжьыгъэр нэбгырэ заулэ нахь мыхъоу аIозэ къатхыжьыгъагъ. ЛIэшIэгъу фэдиз зытешIэм къэнэфагъ — нэбгырэ зырызхэу къамылым ыпсэ пызгъэтыгъэхэр мыхъугъэмэ, осетинхэм яуадындз, къэрэщэе-бэлъ­къархэм ясыбызгъы фэдэу адыгэ къамылри ащыгъупшэжьыным нэсыщтыгъэ.

Музыкальнэ Iэмэ-псымэхэу дунаим тетхэм анахьыжъ дэдэ­хэм ащыщ къамылыр. Къупшъхьэм хэшIыкIыгъэ флейтэхэр палеолит лъэхъаным щегъэжьагъэу щыIагъэх. Ахэмэ апэкIэ щыIагъэх зепхьанкIи пшIынкIи нахь Iэрыфэгъухэу пхъэм е къэкIырэ уц лъэпкъхэм ахэшIыкIыгъэ аэрофон Iэмэ-псымэхэр. Ау ахэр зэрэмахэхэу, зэрэкъу­тэгъошIухэм къыхэкIэу археологием къыхигъэщыжьынхэу хъугъэп. Флейтэ музыкальнэ Iэмэ- псымэхэр ижъкIэ къыщегъэжьагъэу славянхэм, фино-угорхэм, тыркухэм, монголхэм ахэлъы­гъэх. Анахьэу ар лъэпкъгъэунэф Iэмэ-псымэу зиIагъэхэр былым­хъуным пылъыгъэхэр ары. Кавказым щызэрахьэрэ флейтэ Iэмэ-псымэхэу абхъаз ачарпын, къэрэщэе-бэлъкъар сыбызгъы, осетин уадындз, адыгэ (черкес) къамыл/бжъэмый зыфаIохэрэр. Лъэпкъ щыIэкIэ-псэукIэм хэлэжьэнхэу ары ахэмэ пшъэрылъ шъхьаIэу яIагъэр. Евразие чIы­налъэр пштэмэ, флейтэр мэла­хъохэм яIэмэ-псымэщтыгъ. АщкIэ мэл Iэхъогъур зэрагъакIощтыгъэ: хъуакIо дащхэмэ, псашъо ащэхэ­мэ, къыдащэжьхэ хъумэ мэкъэ­гъэIоу, мэлхэр рагъэгупсэфэу а Iэмэ-псымэр агъэфедэщтыгъэ. ЗэралъытэщтыгъэмкIэ, флейтэм ымакъэ кIэдэIукIрэ былымхэр нахь дэгъоу хъущтыгъэх, нахь щабэ къахьыщтыгъэ, нахь былымышIуи къакIахъощтыгъэ.

Ачарпыным ишIуагъэ хигъэу­нэфыкIзэ, К. С. Ковач я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъихьагъухэм мырэущтэу ытхыгъагъ: «… уигъэ­чэфын, уигъэджэгун къодыеу арэп, Iэхъо фэIо-фашIэхэр зэрагъэцэкIэрэ Iэмэ-псымэу зэрахьэ нахь».

Iэмэ-псымэми, ащ ымакъи мэхъэ нэшанэхэр иIэу, Iахъохэр узым щиухъумэхэу алъытэщтыгъэ. Абхъаз мифологием зэрэхэтымкIэ, апэдэдэ ачарпыным къырагъэкIыгъэ мэкъамэр Iэхъо­г­ъур зэрэбэгъощтым епхыгъагъ.

Лъэпкъ зырызхэм янэшхъэигъо фэIо-фашIэхэр аэрофоным рапхыщтыгъэ. Ащ фэдэу гуцулхэм яхьэдагъэхэм флоярэм епщэщтыгъэх. Адыгэхэм, абхъазхэм, къэрэщаехэм яIэмэ-псымэхэри хьэдэгъэ фэIо-фашIэхэм ахэлажьэщтыгъэхэу къатхыжьы: псым хэкIодагъэр зыдэщыIэр къыхагъэщынымкIэ, къушъхьэм къефэ­хыгъэм е псым ытхьэлагъэм ыпсэ «къагъотыжьынымкIэ».

Лъэпкъ аэрофон Iэмэ- псымэхэр зэтефыгъэх якIы­хьагъэкIэ (мм 350-м щегъэжьагъэу 1000-м нэсы), IэпэтегъэопIэ пчъа­гъэмкIэ (3 — 8), зыхэшIыкIыгъэмкIэ (къэкIырэ къамыл уцыр, чъыг лъэпкъ зэфэшъхьафхэр, гъучIыр). Нахьыбэм агъэфедэрэр къэкIырэ къамыл уц лъэпкъыр ары. Iэмэ-псымэхэр ежь къамылапщэхэм агъэ­хьазырэу хабзэ. Башкир кураир зыушэтыгъэу Р. Ф. Зелинскэм зэриIорэмкIэ, «шъо пIокIэ уцэу утеуIомэ апч кIэзэзым фэдэу жъгъырыухэрэр ары агъэфедэрэр. Ащ фэдэ «жъгъырыу уцхэр» огъу зыхъукIэ нахьыбэу къэкIых». Бжыхьэм ехъулIэу ащ фэдэ къэкIырэ уцым флейтэ Iэмэ-псымэ хэпшIыкIмэ хъунэу игъо мэхъу. Аэрофон пщынэ лъэпкъхэм макъэ къарыбгъэкIыныр, уяпщэныр къин хьазыр. Къамылапщэхэм якъегъэIуакIэ епхыгъ IупшIэхэр, бзэгур, цэхэр Iофым зэрэхэлажьэрэм, жьыкъэ­щакIэр зэрэгъэуцугъэм, къамы­лыр зэраIыгъым, IэпэтегъэуапIэхэм язэпэчыжьагъэ, ахэмэ узэратеIэбэрэ шIыкIэм (гъуанэм зэрэщытэу е дэплъыпIэ иIэу теIабэмэ), мэкъэгъэбзэрэбзэкIэ амалхэр икъоу IэкIэлъмэ, нэмыкI­хэми. Къамылапщэхэм агъэфедэрэ нэшэнэ хэхыгъэхэм ащыщ зэрепщэрэм нэмыкIэу макъэкIэ зэрэдежъыухэрэр (бурдон макъэр). Ар башкир кураем, гуцул флоярэм, монгол цоорым, кыргыз чоорым, адыгэ къамы­лым янэшан. Ащ ихьатыркIэ орэд мэкъэмэ шъхьаIэм гъуагъо е кIэшъуикIрэ макъэ кIэтэу, мэкъэ­митIур зэтегъэщагъэу мэхъу.

Аэрофон пщынэ Iэмэ-псымэхэм янахьыбэм ацIэхэр зыхэшIыкIыгъэм епхыгъэх: ачарпын – абхъазыбзэкIэ – борщевик, курай – шъхьэ бырабэ зиIэ къэкIырэ уцым (зонтиковые) ыпкъ – къурэ зыфэпIощтым техыгъ. Адыгэ къамылым ыцIэ тюркыбзэхэм къахэкIыгъэщт. В. В. Радловым игущыIалъэу «Опыт словаря тюркских наречий» зыцIэм «къамыл» гущыIэм имэхьанэхэм ащыщэу «уцыпкъы» (стебли), къамышлы – «къамылым хэшIыкIыгъ» зыфэпIощтхэр къетых. Адыгэхэмрэ тюрк лъэпкъхэмрэ лIэшIэгъубэрэ зэдыряIэгъэ зэпышIапIэхэм къапкъырыкIыгъэх бзэм, культурэм яфэмэ-бжьымэхэр.

ЫпшъэкIэ зэрэщыхэдгъэунэфыкIыгъэу, былымхъуным пылъы­гъэ лъэпкъ пстэуми флейтэ пщынэ Iэмэ-псымэхэр игъэкIотыгъэу агъэфедэщтыгъэх. Я ХХ-рэ лIэшIэгъум мы пщынэ лъэпкъыр искусствэм ипкъыгъоу нахь лъэшэу зыгъэфедэу хъу­гъэр башкирхэр ары. Ахэмэ якурае епщэхэрэм лъэпкъым идунэе­еплъыкIэ, ифилософие, игухэлъ анахьышIухэр къыраIотыкIын алъэкIэу искусствэ лъагэм а Iэмэ-псымэр нагъэсыгъ.

Мы тхылъыр зыгъэхьазырыгъэр адыгэ культурэр, лъэпкъ искусствэр зипсэрадэу, Адыгэ Республикэм изаслуженнэ сурэтышIэу ГъукIэ Замудин. Музыкальнэ Iэмэ-псымэхэм лъэпкъым­кIэ мэхьанэшхоу яIэр къызэрэгурыIорэм къыхэкIэу ахэмэ язэтегъэуцожьын Iоф илъэсыбэрэ ыуж итыгъ, къамылхэр, шыкIэпщынэхэр ежь ыIэкIэ зэришIхэрэм нэмыкIэу ахэмэ якъегъэIуакIэ зэригъэшIагъ. И. В. Мациевскэм къыхихыгъэ екIолIакIэу «системно-этнофоническэкIэ» зэджагъэр иIэубытыпIэу ГъукIэ Замудин лъэпкъ пщынэ Iэмэ-псымэхэм япхыгъэ шIэныгъэу адыгэхэм зэрагъэуIугъэхэр ыугъоижьхи, ахэмэ къахихыгъэ зэфэхьысыжьхэм атетэу къамылыр, шыкIэпщынэр икIэрыкIэу къыгъэпсэужьыгъэх, утыкум къырищэжьыгъэх.

УмыгъэшIэгъон плъэкIырэп Замудин изакъоу зэшIуихыгъэ лъэпкъ Iофышхор. Цыпэ-цыпэу, фэсакъзэ къамылым ехьылIа­гъэу тыдэкIи щыIэ къэбарыр зэкIиугъоягъ: икъегъэIуакIэ, ишIыкIэ, къашIэжьрэ къамылапщэхэм ядунэететыкIэ, къамыл епщакIэ зэрэзэрагъашIэщтыгъэ амалхэр. Ежь лъэпкъ пщынэ Iэмэ-псымэхэр зэришIыхэрэм дакIоу, пасэм шIыкIэ-амалэу ахэлъыгъэхэр ылъапсэ нэсэу ыушэтыгъэх, къыт­­хыхьагъэх. Илъэсыбэрэ ГъукIэ Замудин ылэжьыгъэ лъэпкъ Iофышхор лъызыгъэкIо­тэнхэри ыпIугъэх, ылэжьыгъэх. Непэ ныбжьыкIабэхэм къамылри шыкIэпщынэри къаштэжьэу фе­жьагъэх, ашIогъэшIэгъонэу кIэ­упчIэх, зэрагъашIэ. Ащ ишыхьатых тхылъым къыдэхьэгъэ къамылэпщэ ныбжьыкIэхэм ясурэт­хэр, ахэмэ ашIыгъэ къамылхэм якъэбархэр.

Тхылъыр зытхыгъэм екIолIэкIэ гъэнэфагъэ къыхихыгъ – пкъыгъоу къытхыхьэрэ пэпчъ документкIэ къеушыхьаты. Непэ нэс къамылым ехьылIэгъэ къэбарэу щыIэ хъугъэр, Iэмэ-псымэу тыдэ­кIи щыIэхэм ясурэтхэр, къамылыр зыхэлажьэщтыгъэ пщынэо куп зэфэшъхьафхэр, къамылы­шIэхэу, къамылапщэхэу пасэм щыIагъэхэми, непэ псэухэрэми якъэбархэр ухъумэгъэнхэр, лъэпкъ культурэм икIэрыкIэу хэгъэуцожьыгъэнхэр – джары тхылъым ипшъэрылъ шъхьаIэр. Тхылъым къыдэхьагъэх къамылапщэхэр пщынэо куп зэфэшъхьафхэм ахэтэу лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм атырахыгъэ сурэтхэу ГъукIэ Замудин ыугъоижьыгъэ­хэр, ежьым атырихыгъэхэр.

Осэшхо иI кIахэ адыгэхэм, ышъхьагърэ адыгэхэм, IэкIыбым щыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм къа­мыл къегъэIуакIэу зэрахьэрэр шъхьаф-шъхьафэу къызэригъэлъагъорэм. Къамылыр непэ зыщызэрахьэрэ чIыпIэхэр (Адыгэ Республикэр, Къэрэщэе- Щэрджэсыр, Къэбэртэе-Бэлъкъа­рыр, Краснодар краир, Тыркуер) къыгъэнэфагъэх.

Сурэт угъоигъэхэм, къэбархэм къагъэлъагъо пэсэрэ шIыкIэм тетэу шIыгъэ къамылхэри, джырэ технологиехэр къызфагъэфедэзэ агъэпсыгъэ къамылыкIэхэри.

Къамылым ылъапсэ чыжьэу щыIэми, я ХХ-рэ лIэшIэгъухэм якъежьапIэ нахьыбэрэ агъэпсэуалъэщтыгъэ гъучI къамылыр ары музейхэм щаухъумагъэхэр. НэмыкIхэм ахэшIыкIыгъэ къамылхэри зырыз дэдэхэу музейхэм ачIэлъэу къычIэкIыгъ. Ащ фэдэу къэкIырэ къамылым (борщевик) хэшIыкIыгъэу музыкэм и Урысые лъэпкъ музей (Москва) чIэлъ, дэжъыем хэшIыкIыгъэ зэгощхэгъэ къамылым дэжъыяшъо тебзагъэу хыIушъо Шапсыгъэ щыщ къамылапщэу ТIэшъу Щухьаибэ икъамыл ПсышIопэ музеим (Краснодар край) 1961 — 1962-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу чIэлъ. Шхончыпэм хэшIыкIыгъэ къамылхэр аухъумагъэх Урысыем иэтнографическэ музейрэ Урысые лъэпкъ музыкэм и Музейрэ. Алюминым, гъучIым ахэшIыкIыгъэ къамылхэр Г. Н. Прозрителевымрэ Г. К. Праверэ ацIэкIэ щыт музей-заповедникэу Ставрополь щыIэм чIэлъых.

ЗэкIэлъыкIокIэ гъэнэфагъэм тетэу зэхэгъэуцогъэ тхылъым къамылым идунэететыкIэ нэгум къыкIегъэуцо.

Тхыгъэ гуадзэхэу тхылъым кIыгъухэм мэхьанэшхо яI. CD- дискым тет къамылым къырагъэ­Iорэ мэкъамэхэу 1949-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу непэ нэс атхыгъэхэр. Ахэр ежь ГъукIэ Замудин пленкэм тыритхагъэхэм анэмыкIэу ГТРК «Адыгея» зыфиIорэм, Адыгэ Республикэм гуманитар шIэныгъэхэм яушэтын пылъ институтым, Къэбэртэе-Бэлъ­къар ушэтэкIо институтым яфонд-хъарзынэщхэм къахихыгъэх.

Щэч хэлъэп, ГъукIэ Замудин итхылъ ашIогъэшIэгъоныщт музыкантхэм, шIэныгъэлэжьхэм ямызакъоу, адыгэ лъэпкъ культу­рэм изытет лъыплъэрэ пстэуми.

Булатова Динара. ИскусствоведениемкIэ кандидат, УрысыемкIэ искусствэхэм ятарихъ институт икъутамэу пщынэ Iэмэ- псы­мэхэм яушэтын дэлажьэрэм ишIэныгъэлэжь шъхьаI.

АдыгабзэкIэ зэзыдзэкIы­гъэр Унэрэкъо Рай.