Родинэр гъунэнчъэу илъэпIагъ

Я 30-рэ илъэсхэм акIэхэм адэжь творческэ зэчый зиIэ кIэлакIэхэр тилитературэ къыхэхьагъэх. ЯхъулIэ Сэфэр, Тыгъужъ ДышъэкI, Уджыхъу Хъалид, мыхэм анэмыкIхэри.

Лъэпкъ литературэм зиушхоу – итематикэ, ижанрэхэм зау­шъомбгъоу, иIэпэIэсэныгъэ зиIэтэу теубытэгъэ лъэбэкъу­хэр адыгэ литературэм ыдзыщты­гъэх. Ау Хэгъэгу зэошхор къежьи, адыгэ литературэм утын инхэр къырихыгъэх. Адыгэ тхакIохэр, журналистхэр, поэт ныбжьыкIэ­хэр заом кIуагъэх; ахэр творческэ гугъэпIэ инхэр къэзытыщтыгъэхэу Андырхъое Хъусен, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалид, Тыгъужъ ДышъэкI, Къадэ Хьис, Гуащэкъо Сэфэрбый, Цухъо Асфар – къагъэзэжьыгъэп, заом хэкIодагъэх.

Лъэпкъ гупшысэм, адыгэ литературэм ахэм ягу­щыIи, ялIыгъэ хабзи ныбжьырэу къыхэнагъэх.

Тэ мы тхыгъэм зигугъу къыщытшIыщтыр Уджыхъу Хъалид.

Уджыхъу Хъалидэ къуа­джэу Гъобэкъуае 1916-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Сабый дэдэзэ ибэ хъураеу къани, къинмыгъуаер ылъэгъугъ; къутырэу Ореховскэм сабый ибэ Iыгъы­пIэу дэтым чIэсыгъ, Iэта­хъоу ащ къычIэкIыжьи, кIалэр 1931-рэ илъэсым нэс шъхьэегъэзыпIэ имыIэу хэтыгъ. Мы илъэс дэдэм «Адыгнациздатым» щызэхащэгъэ ФЗУ-м гъэтхапэм 1931-рэ илъэсым чIахьи, полиграфистэу (хьарыфхэр хихын ылъэкIынэу – наборщикэу) зигъэсагъ, 1932-рэ илъэсым къыухыгъ. Адыгэ тхылъ тедзапIэм илъэситIо Iоф щишIагъ, ащ пыдзагъэу Москва дэт редакционнэ-издательскэ техникумым чIахьи, ар 1936-рэ илъэсым къыухыгъ, хэкум къыгъэзэ­жьыгъ. Гъэзетэу «Колхоз быракъым» иIофышIэ хъугъэ.

Ытхыхэрэр Хъалидэ 1931-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. Усэу «Дзэ Плъыжь» зыфиIорэр хэку гъэзетэу «Гъуп­чъэ-уатэм» мэзаем и 23-м 1931-рэ илъэсым къихьагъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх нэмыкI усэхэри, очеркхэри, рассказхэри, повестхэри. «Наборщик» зыфиIорэ усэм гушхуагъэр къыхэщэу усакIом къыщеIо:

СIашъхьэ рищэхэу верстакыр сэушъ, Iушъашъэу буквэхэр линейкэм къепкIылI. Цыкъ – Сыкъ – Цыкъ – Сыкъ – Ти Родинэ иорэд ащ къысфыхедз, Сихэгъэгу щыIакIэр щычэф, щытхъагъу. Тыгъэ нэбзыйхэм зыкъытфащэй, Станокым сыкIэрытэу орэдыр къэсэIу, Совет Конституциер чэфыгъо закI, Сихэгъэгу гушIуагъом къыбыбыхьэгъапэшъ, Къыгъэжъынчэу сикъэлэм орэдыр къеIу. Бгъашхъоу огум щыхьарзэри сэ къыздежъыу…

Мы усэр 1934-рэ илъэсым ытхыгъ, ащ къыкIэлъыкIуагъэх ыужыкIэ «Дзэ Плъыжьым сэкIо», «КIасэм сегъэкIуатэ», нэмыкIхэри. Мы усэхэр литературнэ-художественнэ альманахэу «Тихахъом» иапэрэ номер ыкIи ыужыIокIэ къыдэкIыгъэхэм къа­щыхиутыгъэх. КIалэм литературэр шIу зэрилъэгъурэр мы­гъуа­щэу, ышIэрэ Iофым итхъагъоу зэхишIэрэр «Наборщикым» къыщиIуагъ; джащ фэд, ыныбжь икъугъэу Дзэ Плъыжьым зэ­рэкIорэми гушхуагъэр къыхелъхьэ, икIасэх щыIэныгъэр ыкIи цIыфхэу къешIэкIыгъэхэр.

Москва щеджэ зэхъум повестэу «Сэ зэрэсшIэу хэти ешIэ» ыцIэу ытхыгъ. Ащ щыщ Iахьэу «СахьидэкIэ» зэджагъэр хэку гъэзетэу «Колхоз быра­къым» шышъхьэIум и 12-м, 1935-рэ илъэсым къыщыхиутыгъагъ.

1938-рэ илъэсым Уджыхъу Хъалидэ «Родинэр» ыIоу тхылъ къыдигъэкIыгъ. Ащ повесть кIэкIэу «Родинэр» ыкIи рассказэу «Зы мафэ» зыфиIохэрэр къыдэхьагъэх. Хъалидэ зэдзэ­кIын Iофхэри ышIагъэх. А. И. Безыменскэм иусэу «Партбилет» зыфиIорэр адыгабзэкIэ зэридзэкIи гъэзетэу «Колхоз быракъым» къыщыхиутыгъ, А. П. Чеховым ирассказхэу «Мышъэ» (1937), «Налим» (1940) адыгабзэкIэ зэридзэкIыхи къыдигъэкIыгъэх.

Адыгэ тхакIоу, прозаикэу, баснэхэр бэу зытхыгъэу Iэшъы­нэ Хьазрэт икъоджэгъу Хъалидэ игукъэкIыжь шIукIэ къызэрэ­хэнагъэр, иапэрэ усэ цIыкIухэу тхэныр зэрэригъэжьэгъагъэхэр Мыекъуапэ, Хъалидэ къызэрэфаригъэхьыщтыгъэхэр (зэрэлъэ­гъугъэхэу щымытми, Хьазрэт илъэс 11-кIэ нахьыкIагъ), Iахьылныгъэу зэдыряIэм ыгъэгушхоу «къотэгъу» зэришIыгъэр, ежь Хъалиди, зышIуигъэIофэу, стих­хэм ящыкIагъэхэм ынаIэ зэратырыригъадзэщтыгъэр, тхэным ищыкIагъэр къызэрэфиIуатэщтыгъэхэр къытхыжьыгъ Хь. Iэшъы­нэм. Ащ къеушыхьаты Хъалидэ цIыфышIу зафэу, хэткIи хьалэлэу, хьарамыгъэнчъэу зэрэщытыгъэр. Сыдми, Iэшъынэр (илъэс 12 ыныбжьэу) Мыекъуа­пэ къакIуи, нэбгыритIур зэIу­кIагъ, зэрэлъэгъугъ. «Ар къыс­фэчэфэу къыспэгъокIыгъ, мэфэ реным сыкъырищэкIыгъагъ, итхылъ цIыкIуи къыситыгъагъ. Илъэсхэр тешIагъэх, ау а зэIукIэгъур сщыгъупшэрэп…» — кIигъэтхъыщтыгъ Iэшъынэм.

Заор къызежьэм дзэм ащагъ Уджыхъу Хъалидэ, псэемыблэжьэу заозэ, 1945-рэ илъэсым текIоныгъэм имафэхэр къэблэгъагъэхэу, Уджыхъу Хъалидэ зэуапIэм щыфэхыгъ. Хъалидэ Родинэр – Хэгъэгур гъунэнчъэу зэрилъэпIагъэр, нэкум фэдэу, ар зэошхом илъэхъан къызэри­ухъумагъэр – лIыгъэр хэбзэ инэу хэлъыгъэр къэзыушыхьатырэ.

Хэти ащыгъупшагъэп, сыди ащыгъупшагъэп.

Мамырыкъо Нуриет. Сурэтым итыр: Уджыхъу Хъалид.