Адыгэ лъэкъуацIэхэм апылъ къэбархэр гъэшIэгъоных, ау мы тхылъым дэтхэр зэкIэ къэттын амал зэрэщымыIэм къыхэкIыкIэ анахьыбэрэ тызэрихьылIэхэрэм ащыщхэр къыхэтхыхэзэ тшIыщт.

Абыдэ – Абидов

Iэбыдэ ыIомэ къэбэртэябзэкIэ Iэ+пытэ имэхьан.

Abide тырку: «монумент, памятник» («саугъэт»).

Абыдэ – арапыбзэкIэ мыщ имэхьанэ «шъхьащэ зышIырэ» («поклоняющийся»). Абыдэ Артур гъэзетэу «Шапсугием» (жъо­ныгъуакIэм и 18, 2012) къызэрэщитхырэмкIэ, мы лъэкъуацIэм фэгъэхьыгъэу къалмыкъ мифологием къыхигъотагъэр гъэшIэгъоны. Къалмыкъхэм ядин­шIошъхъуныгъэкIэ адрэ дунаим гъогуищырэ къэлэ фыжьырэ щыIэу ары. Анахь ачIэгърэ ящэнэрэ гъучI гъогум а къэлэ фыжьым уфещэ. ЯтIонэрэ гъоплъэ гъогум Тхьэр зымылъытэрэ 33­-р зыдыщыIэ чIыпIэм урещалIэ, ащ узыщырэхьатыщт чIыпIэ иI. Ящэнэрэ гъоплъэ гъогоу зэкIэмэ анахь лъагэу щыIэм къохьапIэм ылъэныкъокIэ тыгъэм уфещэ ыкIи джэнэтым урещэ. Ащ щэпсэу Абыд­-бурхан.

Артур зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, 1830­-рэ илъэсым ашIыгъэгъэ картым къыгъэлъэгъорэ абдзэхэ лъэпкъмэ Абыдэхэр ащыщых, чылэу Абыдэхьаблэ дэсыгъэх. Чылэр Псэкъупсэ пэмычыжьэу щысыгъ. 1864-­рэ илъэсым Кавказ заор заухым, Артур ятэжъэу Абыдэ Къэсэй къызэриIотэжьыгъэмкIэ, Абыдэ лъэпкъым инахьыбэ дэдэр Тыр­куем икIыжьыгъ, зы купи Пшы­зэ ичIыпIэ зэщизхэм арытIыс­хьагъ. Ахэм ащыщыгъ Хьахъу­пэкъэ Абыдэ. Ар чылэу Лахъщы­къуаеу Псыфабэ ыпшъэкIэ щытыгъэм дэтIысхьагъ.

Абыдэхэр дунаим ихэгъэгу зэфэшъхьафхэм (США­-м, Тыркуем, Израиль, Иорданием, Сирием, Германием) непэ ащэпсэух.

НэмыкI тхыгъэу Абыдэ лIа­къом фэгъэхьыгъэу къэдгъотыгъэмэ зэрэтхыгъэ бзэм тетэу ягугъу къэтшIын: «Аул Абдахабль, название указывает на абадзехскую фамилию Абидовых (Абыдэ). В таком случае, этот аул мы можем обозначить как Абидохабль 1­-й, тогда как Абидохабль 2-­й был уничтожен позднее на р. Пшиш. Расположение: р. Туха, левый приток Пшехи. Участь: захвачен и разорен колонной полковника Офрейна. 26.01.63 г. (Богуславский, с. 356)». «Аул Абидохабль 2-­й, 1863. Расположение: правый берег Пшиша, в 22 верстах ниже впадения в Пшиш р. Хадыжи. На месте Абидохабля была основана станица Тверская. Участь: уничтожен 07.06.63 г. колонной полковника Виберга». (Генс, кавказский сборник. Т. VIII, с. 506–509.)

АкIыгъу // АкIэгъу – Ачуг // Ачегу – Ачегу // Ачугов

АкIыгъухэр (АкIэгъухэр) шапсыгъэх, къуаджэу Агуй ялIэ­къо лъапсэ къыщежьэ.

Я XVIII-рэ лIэшIэгъум апэу Хьатыгъужъыкъуае къэкIожьыгъэр ЛъэпшъыхьакI. Ащ игъусагъэх ыкъохэу Шъалихьэрэ ХьахъуцIыкIурэ. Куп зэрэугъоигъэу шыу купэу чылэм къа­кIорэмэ апаплъэщтыгъэх. Шыоу къэсрэ пэпчъ ыцIэкIэ бысым купыр еупчIыщтыгъ, етIанэ лъэ­къуацIэ ратыщтыгъ е ылъэкъуа­цIэ къырагъаIощтыгъ.

Аузэ шыоу къакIохэрэр аухыгъэба зыщаIощтым, къэгужъуагъэу зы шыу къыIухьагъ.

Бысымым щыщ нахьыжъыр къэупчIэ:

– Хэт ар лIакъокIэ зыщыщыр?

– Ари мыдрэ шыу хьакIэмэ акIыгъу,– зыгорэм джэуап къы­тыжьыгъ.

А шыум «акIыгъур» раIозэ, текIыгъэхэм а «акIыгъу» зыфиIорэр лъэкъуацIэ афэхъугъ. Адыгэ макъ. 25.05.2011.

ЧIыпIацIэхэр: АкIэгъу, АкIэгъу Исхьакъ имэкъух, АкIэгъу Къадырбэч игъэхъун, АкIэгъу Нажэ имэщшIапI, АкIэгъу Шъалихьэ имэкъупI. Меретуков К. Х. Указ. соч.– С. 38–39.

Цуекъо Алый.