Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм шышъхьэIум и 17-м 2021-рэ илъэсым Iэнэ хъураеу «Адыгэ IорIотэ шIэныгъэм иIахьышIу хишIыхьагъ» зыфиIорэр щыIагъ. Ар зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Дунэе адыгэ(щэрджэс) академием иака­демикэу, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу Хъут Щамсудинэ къызыхъугъэр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъагъ.

Iэнэ хъураер пэублэ гущыIэ кIэкIкIэ къызэIуихыгъ институтым идиректорэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу ЛIы­Iужъу Адам. Илъэпкъ ыпашъхьэ шIулэжьыгъэ ин щызиIэу, анахь шIэныгъэлэжь инэу АдыгеимкIэ зыцIэ къыраIохэрэм Щамсудинэ зэращыщыгъэр, пасэу, къоджэ еджапIэм чIэсзэ, адыгэ жэрыIо творчествэм пыщагъэ зэрэхъугъэр, ятэжъэу Исхьакъ къыIуа­тэхэрэм емызэщэу зэрядэIущтыгъэр, пшысэхэу тэтэжъым къыIуатэхэрэм ащыщ зытIущ къытхи, (я 5-рэ классым исыгъ), Щамсудинэ институтым къызэраригъэхьыгъагъэр А. ЛIы­Iужъум къыIуагъ. ИкIэлэцIыкIугъом къыздиштэгъэ фэщэныгъэ лъэшэу Щамсудинэ хэлъыгъэм, ыужыкIэ, ишъыпкъэу зэрэхигъэ­хъуагъэр, гъэсэгъэ-еджагъэ зэрэхъугъэр, щэIэфэ Адыгэ IорIотэ шIэныгъэм емызэщыжьэу зэрэдэлэжьагъэр Адам кIигъэт­хъыгъ. Непэрэ Iэнэ хъураер лIым ищыIэныгъэ ыкIи итворческэ гъогу икъоу къизыIотыкIыщтэу ылъытагъ, узыгъо инэу къекIокIырэр пэрыохъу мыхъугъэмэ, дунэе мэхьанэ зиIэ конференцие зэрэзэхащэщтыгъэр, ау джырэкIэ, ежь Хъут Щамсудинэ Iоф зыщишIэгъэ институтым иIофышIэхэм яшIошI­хэр лIым иIофшIагъэхэмкIэ къызэрэраIотыкIыщтхэр къы­Iуагъ, гущыIэр фигъэшъошагъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм IорIуа­тэмкIэ икъутамэ ипащэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Цуекъо Нэфсэт. Ащ «Хъут Щамсудинэ шIэныгъэмрэ лIы­гъэм­рэ афэлэжьагъ» зыфиIорэ къиIотыкIыныр къышIыгъ. Адыгэ IорIотэ шIэныгъэм ежь илъэгъо гъэнэфагъэ Щамсудинэ зэрэпхырищыгъэр Нэфсэт къыIуагъ. ЦIыф сакъэу, Iушэу, акъылышIоу, гулъытэшхо ыкIи гукIэгъу ин иунагъокIэ, илъфыгъэхэмкIэ, IахьылхэмкIэ, ныбджэгъухэмкIэ зэрэхэлъыгъэр кIигъэтхъыгъ. ИкIэлэцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу, ятэжъэу Исхьакъ ихьакIэщ щызэхихыгъэ таурыхъхэр, тхыдэхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр зэкIэ гукIэ зэришыпыгъэхэр, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым щеджэзэ, Хьэдэгъэ­лIэ Аскэр кIалэр апэу зэрилъэ­гъугъэр ыкIи ащ зыгорэ зэ­рэхэкIыщтым гу зэрэлъитагъэр, институтым иIорIотэ къутамэ экспедициехэу щызэхащэхэрэм ахигъэлажьэу къызэрэхэкIыгъэр, зэкIэупкIэгъэ чаныгъэ Щамсудинэ зэрэхэлъыгъэр, ышIэрэм зэрегугъущтыгъэр къыIотагъэх. Институтыр къызеух ужым, Хъут Щамсудинэ илъэситIо Тэхъутэмыкъое гурыт еджапIэм Iоф щишIагъ, етIанэ Мыекъуапэ шIэныгъэхэр зыщыхагъэхъорэ институтым къащэжьи, методистэу заулэрэ Iоф щишIагъ. Апэрэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр институтым къыригъэблагъи, Iоф щишIэ хъугъэ. Томибл хъурэ «Нартхэр» къыдэгъэкIыгъэнхэмкIэ редакционнэ коллегием хигъэхьэгъагъ. СборникипшI пчъагъэ адыгабзэ ыкIи урысыбзэкIэ Хъут Щамсудинэ ыкIи «Адыгэ гущыIэжъхэр» гъусэ иIэу къыдигъэкIыгъ. Угъоен-ушэтын IофшIэгъэшхо иI: монографиеу 4 къыдигъэкIыгъ: «Историко-лирические песни адыгов», «Адыгское народное слово», нэмыкI­хэри. Мы тхылъи 4-р адыгэ лъэпкъымкIэ шIэныгъэ къэкIопIэшIу хъугъэ. Нэфсэт игущыIэ къыхигъэщыгъ, Щамсудинэ писатель-просветительхэм ятворчествэ Iоф зэрэдишIагъэр ыкIи тхылъэу «Шаги к рассвету» зыфиIорэр къызэрэдигъэкIыгъэр. НэмыкI шIэныгъэлэжьхэр игъу­сэхэу, хрестоматиехэр, учебникхэр, методическэ IэпыIэгъу­хэр ытхыгъэх. ЛIэужыкIэхэр наукэм пэблагъэ шIыгъэнхэм, хэщэгъэн­хэм Iофышхо дишIагъ. ПроектыкIэ инэу лъэпкъ фольклорыр ухъумэгъэным тегъэ­псыхьагъэм изэхэгъэуцон Хъут Щамсудинэ ишъыпкъэу Iоф дешIэ: пшысэхэр, тхыдэхэр ежь ыштагъ, томи 3-у къыдэкIыным фагъэхьазыры. Хъутым радиом, гъэзетым, журналэу «Зэкъошныгъэм» зэпхыныгъэ ин адыриIагъ, ишъып­къэу Iоф ади­шIагъ. Адыгэ лъэп­къым идышъэ кон – фольклорыр къызэтегъэнэгъэ­нымкIэ, шIэныгъэ лъапсэм тегъэуцогъэнымкIэ Щамсудинэ бэ Iофыгъоу ылэжьыгъэр.

Цуекъо Нэфсэт ежь ышъхьэ­кIэ Хъут Щамсудинэ итхэкIо-секретарэу Iоф зэрэдишIагъэм ихьатыркIэ, лIым ишIыкIэ-гъэп­сыкIи, иIофшIэкIэ хабзи, ныбджэгъуныгъэм мэхьанэу фишIрэми, нэмыкI лъэныкъуабэми ащыгъуа­зэ хъугъэ. Щамсудинэ наукэр ыгу хэпкIагъэу щытыгъ, ау нитIум амылъэгъоу зэтIысми, игугъэ чIинагъэп. Шъыпкъэ, зыфэдэр къэIотэгъое ныбджэгъу хьалэлхэу, гукIэгъу ин зыхэлъхэу Мамый Руслъан, ЩэшIэ Казбек, Бэгъ Нурбый, Къуекъо Налбый, Къат Теуцожь, Шъхьап­лъэкъо ГъучIыпс лъэшэу фэгумэкIхэу, пытэу къыкъотыгъэх. Щамсудинэ ищыIэныгъэ мып­сынкIэ, Цуекъо Нэфсэт Н. Ос­тровскэм игъашIэ – щыIэныгъэр зэрэлIыгъэшIапIэм, зыгорэущтэу фигъэдагъ. ЛIым щэIэгъэшхо зэрэхэлъыгъэр, тхьаусыхэу, нэмыкIэу зэрэщымытыгъэр, бэ зэришIэщтыгъэр, бэ игулъытэ, иакъыл зынэсыщтыгъэр. Джары «Усэрэжъ» зыкIыраIощтыгъэр — «Iуш дэд, ымышIэ щыIэп» ащ къикIырэр, ар бэмэ афагъэшъуа­шэрэп. ИныбджэгъухэмкIэ, иIахьылхэмкIэ гукIэгъушIагъ. Щамсудинэ ренэу анахь зыкIэхъопсыщтыгъэр икъуадж, ихьабл, иурам арэу зэрэщытыгъэр Нэфсэт къыIуагъ. Хъут Щамсудинэрэ ишъхьэгъусэу Зоерэ пшъэшъэжъыитIу зэрэзэдапIугъэр, ахэр цIыфы зэрэ­хъу­гъэхэр — Замирэ Налщык щэпсэу, тым игъогу рыкIуагъ — шIэныгъэлэжь, пшъэшъэ нахьыкIэу Тэмарэ — врач, Мыекъуапэ щэпсэу, тIуми унагъохэр, бынхэр яIэх. Нэфсэт ыгу къызэрэкIыжьрэмкIэ, Щамсудинэ ипхъорэлъфэу, Замирэ икIалэу Астемир аIуагъэмэ, зишIэжьыщтыгъэп, джы ар цIыфы хъугъэ. «ШIэныгъэлэжьы­шхоу, цIыфышIу дэдагъэу Хъут Щамсудинэ игупшысэ, иакъыл- лэжьыгъэкIэ непи къытхэт ыкIи къытхэтыщт сыдигъуи», — къы­Iуагъ Нэфсэт.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм ипащэ игуадзэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Биданэкъо Марзият Iэнэ хъураер лъигъэкIотагъ ыкIи зэрищагъ.

ГущыIэр фи­гъэшъошагъ институтым литературэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу, филологие шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу Мамый Руслъан. «Хъут Щамсуди­нэ шIэныгъэлэжь, ныбджэгъу» зыфиIорэ къиIотыкIыныр къышIыгъ. Студентыгъом къыщыкIэдзагъэу зэрэшIэхи, Щамсудин, ежь Мамыир, ЩэшIэ Казбек, Къуекъо Налбый, Iэм пыт Iэхъуамбэм афэдэхэу, зэрэзэкъотыгъэ­хэр Руслъан IупкIэу къыриIотыкIыгъ, Хъут Щамсудинэ ищыIэныгъэ ыкIи итворчествэкIэ тхылъитIу зэритхыгъэр, ау я II-рэр къыдэкIыным фэхьазырэу щылъэу, Щамсудинэ идунай зэрихъожьыгъэр, ау ныбджэгъу ялыем инэпэеплъ инэу тхылъыр къызэ­рэдэкIыгъэр къыIотагъ Руслъан.

Iэнэ хъураем псэлъэ фабэ къыщишIыгъ институтым IорIуа­тэмкIэ иотдел иIофышIэу, фи­лологие шIэныгъэхэмкIэ док­торэу Къуекъо Асфар. Адыгэ хьакIэщыр гъэсэпIэ-еджэпIэ инэу, гупшысэ къэкIуапIэу, акъыл уцупIэу, цIыфыр лъэныкъуабэкIэ ыпсы­хьэу зэрэщытыгъэр кIигъэтхъыгъ.

Iэнэ хъураем къиIотыкIынэу «Ш. Х. Хут как создатель антологии литературных произведений адыгских писателей-просветителей» зыфиIорэр институтым славян-адыгэ культурэ зэпхыныгъэхэмкIэ иотдел иIофышIэу, педагогическэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Галина Луганскаям къыщишIыгъ. Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатхэу ШэкIо Мирэ Щамсудинэ итхылъэу «Нэфынэм екIурэ лъагъохэр» зыфиIорэм ыкIи Нэхэе Саидэ «Хъут Щамсудинэрэ адыгэ орэдыIо-тхыдэIуа­тэхэмрэ» къатегущыIагъэх.

Институтым литературэмкIэ иотдел ипащэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу ЩэшIэ Щамсэт Хъут Щамсудинэ ныбджэгъу дэгъухэр сыдигъуи зэриIагъэхэр, шIу зэралъэгъущтыгъэр, ежьри зэрэцIыфышIу- акъылышIуагъэр, яунагъохэмкIэ зэгупсэ-зэщыщхэм фэдэхэу зэрэзэхэтыгъэхэм ягугъу къы­шIыгъ, зы цIыф инэу, лIэшIэ­гъум зэу къэхъурэм, Щамсудинэ ащыщыгъэу ылъытагъ.

Iэнэ хъураем хэлэжьагъ ыкIи кIэух псэлъэ фабэ къыщишIыгъ АР-м и Лъэпкъ театрэу Цэй Ибрахьимэ ыцIэкIэ щытым иакт­рисэу, Урысыем изаслуженнэ, АР-м инароднэ артисткэу Уджыхъу Марет — Щамсудинэ ышыпхъум ыпхъу, ащ елъытыгъэу, цIыфхэмкIэ ыкIи IахьылхэмкIэ ипсэнчъэгъагъэ ащ кIигъэт­хъыгъ. АкъылышIо дэдэу, цIы­фышIу зафэу зэрэщытыгъэр Марет щысэхэмкIэ къыгъэлъэгъуагъ, лIым ыцIэкIэ институтэу Iэнэ хъураер зэхэзыщагъэм ыкIи зэкIэ ащ хэлэжьагъэхэм «Тхьа­шъуегъэпсэу, тышъуфэраз!» — Марет къариIуагъ. Джащ фэдэу Щамсудин ыпхъухэу Замирэ ыкIи Тэмарэ ятэ шъхьэ­кIафэ фашIэу, ренэу Iофтхьабзэшхохэр зэрэфызэхащэхэрэр зэрягуапэр къаIуагъ. «ШIу зышIэрэм, шIу фыщылъ» пкIэнчъэу аIуагъэп.

Мамырыкъо Нуриет.

Сурэтхэр Iэшъынэ Аслъан Iофтхьабзэм къыщытырихыгъэх.