«Хэкур сэркIэ си ДНК» 

 КъокIыпIэ лъэпкъхэм искусствэхэмкIэ я Къэралыгъо музей икъутамэу Мыекъуапэ дэтым шышъхьэIум щыжъот. Хьалэмэт къэгъэлъэгъонхэр зэуж итэу къыщызэIуахыгъэх. Ахэм ащыщ адыгэ сурэтышIэу Зак Кахадо иер.

Мы кIалэм икъэбар зэхэсымы­хыгъэу щытыгъэп. Адыгэ культурэм, искусствэм илъэс пчъагъэ хъугъэу уахэтэу, лъэпкъ Iофыгъохэм уалъыплъэу, ахэм якъэбар пстэури къэбгъотызэ пIуатэ зыхъукIэ, адыгэ цIыфэу гъэхъагъэхэр зиIэхэм зэкIэми якъэбар къыбнэсыщт. Джы ащкIэ гъозэ амал бэлахь тIэкIэлъ. Ар Интернетыр ары. Кахадо зэшхэу Закрэ Джабагърэ ясурэт IэрышIхэр слъэгъугъэх, Моск­ва къэгъэлъэгъуапIэ къызэрэщызэIуахыгъэри сшIэщтыгъэ. Ау ащи имызакъоу, апэрэмкIэ, Иорданием ипщышъаоу Али Адыгеим къызэкIом Зак зэригъусагъэр сыгу къэкIыжьыщтыгъэ. Ащ елъытыгъэу лъэшэу сшIогъэшIэгъоныгъ мы кIалэм Мыекъуапэ къытфищэщтыр. Зэ­дэгущыIэгъоу дэсшIыгъэм ыуж исурэтхэр зэрямышIыкIэм фэдэ къабзэу ежьым иупшысэхэми сшIогъэшIэгъон хъугъэхэр ахэзгъотагъ.

— СыпфэгушIо, Зак, Мые­къуапэ уисурэтхэр къызэрэ­пщагъэхэмкIэ. Тыкъыожагъ. Зак сIощта, хьауми Бэрзэдж сIощта?

— Опсэу, Светлан. ТIури къы­саIо сэ. Закыр Урысыем сыщыпсэунэу сыкъызэкIор ары къызысфаусыгъэр. Мы къэралыгъом сыщыпсэун слъэкIынэу тхылъ къызысатым, сцIэ Борзак аIуи датхагъ. ЩыIэба мыщ хабзэ цIэхэр агъэкIэкIэу, гущыIэм пае, Светланэр Свет аIощт, Руслъаныр Русик, сэри Борзакыр агъэкIэкIи, Зак аIо хъугъэ. Арт-индустриеми цIэ кIэкIхэр нахь щыгупсэфых. Зак Кахадо нахь псынкIэу зэрагъа­шIэ. Ау сэ Бэрзэдж пIомэ нахь сигопэщт.

— Адэ дэгъуба. Бэрзэдж, уисурэтхэм джыри танэмысы­зэ, уикъэбар зымышIэхэрэм апае, АмерикэмкIэ тэгъэубл тигущыIэ. Сыдэущтэу уянэ-уятэ­хэм Хышхор зэпачыгъа?

— Америкэм «Толстоим и Фонд» ыIоу зы зэхахьэ горэ щылажьэщтыгъэ. Урысыем щы­псэоу е ащ ичIыгогъухэу нэ-­ мыкI хэгъэгухэм арысхэр Америкэм кощыхэ ашIоигъомэ, IэпыIэгъу афэхъущтыгъэ. Сэ ся­нэрэ сятэрэ Иорданием икIыхи джа фондыр яIэпыIэгъоу Америкэм кIогъагъэх.

— Аущтэу хэкумкIэ алъапсэ тыдэ къыщежьэрэ, сыд фэдэ лIакъуа шъукъызхэкIыгъэр?

— Тэ Къэбэртае тыщыщ, тилIакъо Чэгъэду. Кавказ заом ыуж IэкIыб хэгъэгум егъэзы­гъэ­кIэ кIогъэгъэ тятэжъхэр къуа­джэу Анзурей щыщыгъэх. Ти­унэкъощыбэ непэ къызнэсы­гъэми а чылэм щэпсэу, ахэр сэ­шIэх, сахахьэ, сиунагъоу сэлъытэх. Бэрэ сыщэIэ сэ а къуаджэм, сиIэрышIыгъэхэри зыхэшIыкIыгъэ ятIэр ащ речъэ­кIырэ псыхъом ынэпкъ къыIус­хыгъ, игубгъохэм къарысхыгъ.

— Апэрэу сэлъэгъу ятIэм сурэтхэр хэшIыкIыгъэхэу, къошынхэр, лагъэхэр етIэ гъэ­жъагъэм хашIыкIхэу зэрэщытыр сэшIэ, ау мырэущтэу дэпкъым пылъэгъэщт е кIэрытыщт сурэт ятIэм хэпшIыкIыныр сыдэущтэу угу къэкIыгъа?

— ЯтIэр шъабэ, фабэ, ятIэр — сичIыгу, ащ сытет, сигъогу рэкIо, ащ сегъашхэ, ащ къы­хэкIыгъэ гъомылэр мыхьамелэу къысIофэ, ятIэм зэкIэми тыхэ­хьажьыщт. ЦIыфым игъашIэ епхыгъ ятIэм. ЕтIани тэ, хэхэс щыIакIэм къыщытэджыгъэхэмкIэ, чIыгужъыр, ащ иетIэ шIуцIэ идэхагъэ бэрэ ттхьакIумэ итыгъ. Иорданием ичIыгу шъошIэ зыфэдэр, ар пшэхъо чIыгу, титэтэжъхэр егъашIэм етIэ шIуцIэм теуцонхэр, тетIысхьанхэр ягугъоу дунаим ехыжьыгъэх. Агъотыгъагъэмэ черноземыр, джары инджылызыбзэкIи етIэ шIуцIэм ыцIэр — чернозем, тегъолъхьанхэшъ, чэщым щы­чъыещтыгъэх къысшIошIы. Ащ фэдизэу шIу алъэгъурэ етIэ шIуцIэр сэри шIу сагъэлъэгъугъ. УдэлэжьэнкIэ мы пкъыгъор Iэ­рыфэгъу, къэпщэфын ищыкIа­гъэп, уеIэбэхымэ къэпштэщт, ищыкIэгъэ псыр ебгъэгъотынышъ, зэхэзыгъэпкIэщтыр хэплъ­хьанышъ, узфэе пкъыр, теплъэр хэпшIыкIыщт. Арышъ, сикIас сэ ятIэр, ишIуцIашъуи сыгу ре­хьы. Мы сурэтхэр зыхэсшIыкIыгъэ ятIэр сятэжъ пIашъэхэм алъа­псэ къызщежьэрэ къуаджэу Анзурей къыдэсхыгъ.

— Апэу уиIэрышIыгъэхэр зэрэплъэгъоу «зы тхьамы­кIагъо горэ, зы гукIодыгъо го­рэ къыIонэу фэягъ мыхэр зышIыгъэхэм» оIо. Шъор ары аущтэу озыгъаIорэр. ШIуцIа­шъох зэкIэри.

— Адыгэ лъэпкъым къыщы­шIыгъэр кIодыгъэп, ар бгъэ­былъышъущтэп, ар хэкум исхэм анахь лъэшэу, щэбзащэу шъхьэ­куцIым хэсагъэу хэхэс адыгэм къыздырехьакIы. Тихэку тыпэ­чыжьэу тэ тыкъызэрэтэджыгъэм зыгорэ къытщыкIэ зэпытэу зэхэшIэ пытэ къытхилъхьагъ. СурэтышIыр игупшысэ блэIэбыкIышъущтэп, сэ лъэпкъ тарихъэу зэхэсшIагъэр къэзгъэлъэгъуагъ. Ау ащ къикIырэп зыго­рэм сыфэгубжэу, зыгорэ пый сшIэу, «тагъэкIодыгъ тэ» сIоу. ШIуцIашъоми нэмыкIынэкIэ сеплъы. Ар тхьамыкIагъом ышъоу слъытэрэп. ШIуцIэ гущыIэр зэ­хэпфымэ, шIу-цIэ, урысыбзэкIэ «хорошее, доброе имя», инджылызыбзэкIэ «good nime». Ащ фэдэу цIэ дэгъу зыфаусыгъэ шъом угу зыгъэкIодын къэбар ыгъэIоу пIонэу щытэп. ШIуцIэр тятэжъхэм, тинанэхэм якIэсагъ. Яшъуа­ши, япаIуи, яши — зэкIэ шIуцIагъэх. Мыр адыгэ эстетик, адыгэ нэпэеплъ стиль, джары сэ зэрэслъытэрэр.

— Бэрзэдж, бэрэ къэоIо «сэ адыгэ искусствэп згъэлъа­гъорэр, сызлъыхъурэри, къис­IотыкIынэу сызыфаери адыгэ эстетикэр ары». Сыд ащ къи­кIырэр?

— Искусствэр ины, шъуам­бгъо. Ар IэпэIэсэныгъ, дэхагъ, лъэгъуныгъ. Эстетикэр — ар шэн-зекIуакI, хабзэ, гъэпсыкI. Лъэпкъ пэпчъ ежьым иеу иI хабзэ, зэрыгъозэрэ гъогу, ишэн елъытыгъэу изекIуакIэ, иунэ зэIухыкIэ, ифэпакIэ къыхехы. Джар эстетика. Адыгэхэм ядунэететыкIэ, яеплъыкIэ, яIэпэ­Iэсэныгъэ илъэс 200 ыпэкIэ псэугъэ тхакIохэм бэрэ къатхыхьагъ, щысэ атепхынэу зэ­рэзекIощтыгъэхэри, зызэрашIыщтыгъэри, зэрахьэрэ Iэмэ­-псы­мэхэр зыфэдагъэхэри яхабзэ елъытыгъэу гъэпсыгъагъэх. Ау нэужым сыд тиэстетикэ къырыкIуагъэр, хахъо иIагъа, хьауми хэкIыгъа? Ар гъэунэфыжьы- гъэн фае. Илъэсишъэ заом хэтыгъэх, нэужым зэбгыры­кIы­гъэх, Хэкум пэIапчъэ хъугъэх, яIэпэщысэхэр агъэдэхэнхэр е сурэт ашIэу щысынхэр ашIоIофыгъэп, псаоу къызэрэнэщтхэр, ябынхэр зэраухъумэщтхэр, ашхыщтыр, зыщыпсэущтхэр зэрэзэрагъэгъотыщтыр ары ашIоIофыгъэр. Арышъ, адыгэ эстетикэм хахъоу ышIын ылъэ­кIыщтыгъэр тэ джыри тшIэрэп.

— Уикъэгъэлъэгъон цIэу фэпшIыгъэр «ЩыIэн-зэдыщы­Iэныгъ». Хэт е сыд зэдыщыIэн фаеу плъытэрэр?

— ЗэкIэми апэу ежь цIыфыр зыдэпсэужьын фае. Хэтрэ цIыфи нэбгыритIу кIоцIытым фэд. ШIум е ем уфэкIощта? А зэхашIэхэр зэрэшхыхэу къыхэкIы, гур тIо гощыгъэ мэхъу. Апшъэ хъущтым елъытыгъ узтетыщт гъогур. Мары сэ Америкэм, лъэпкъ зэхашIэ зимыIэ къэралыгъом, культурэ пчъагъэхэр, дин зэфэшъхьафхэр зыщызэ­хэкIухьагъэм сыкъыщытэджыгъ. Сыхэт сэ? Сыамери­канца, хьауми сыадыга? Сыбыслъымэна? Сихэку тара? Сы­къызщыхъугъэр е силъэпкъ зыдэщыIэ чIыналъэр ара? А упчIэхэр шъхьэм къыщекIокIых. Джэуапхэр зэбгъэзэгъынхэ, зэбгъэкIунхэ фае. АпэрэмкIэ, о уздэпсэужьын фае, ащ ыуж узхэт дунаим, укъэзыуцухьэрэ лъэпкъхэм якультурэ, ядин, ашъо ямылъытыгъэу уязэгъызэ, ау уахэмыкIуакIэу, убзи, уихабзи къэбгъэгъунэхэзэ упсэун фае. Джары сэ къасIо сшIо­игъор.

— Уисурэтхэр ямышIыкIэх, иных, ятIэм фэшъхьафэу бзы­хьафхэр, гъучIыр, пхъэр огъэ­федэх. КIэсэнэу уисурэтхэр зытетхэр гъэшIэгъоных. Пхъэ хэупкIыгъэ дэдэх пIонэу щытхэп.

— МэшIокур зэрыкIорэ гъогум къыхэсшыпыкIыгъэх а ­пхъэмбгъу кIэсэнхэр. Амыгъэфедэжьэу, чIадзыжьыгъэ гъогухэр къэсэгъотхэшъ, ахэм къахэсэхых. Мы пхъэм ыкIышъо, ымэ сыгу рехьых. ЕтIани мэшIокури титарихъ хэщагъэу щыт. Балкан хэгъэгухэм къа­рагъэкIыхи Иорданием, Сирием кощ­ы­гъэгъэ тятэжъ пIашъэхэр мэшIокукIэ ащэгъагъэх.

— Мы пхъэмбгъу кIэсэнхэм адыгэ тамыгъэ­хэр атебдзи, уикъэгъэ­лъэгъон игупчэ ибгъэуцогъэ арт-псэуалъэм, къыс­фэгъэгъу, къэхалъэ сыгу къегъэкIы, къэм ты­рагъэуцорэ саугъэтхэм афэд.

— Тэрэз узэрегупшы­сагъэр. Мыр лIыхъужъхэм якъэхалъ, шъыпкъэу къэсIон, зигукъэкIыр сшы­на­хьыкIэу Джабагъ. ШъошIэ, ари сурэтышI. Къэгъэлъэгъоныр згъэхьазыры зэ­хъум, игухэлъкIэ къыздэгощагъ. Адыгэ лIыхъужъхэу Кавказ заом хэкIодагъэ­хэм ятамыгъэхэр зытет пхъэмбгъу кIэсэнхэр сурэт­хэм ягъусэмэ дэгъугъэу ылъытагъ. Джаущтэу ти­IофшIагъэхэр зэхэтлъхьагъэу хъугъэ.

— Джабагърэ орырэ шъузэдэлажьэ бэшIагъэу, ара Москва укъэзыщэ­жьыгъэр?

— Ащ сыкъыщэжьыпагъ пIонэу щытэп. Джабагъэ Нью-Йорк сурэтшIыным щыфеджагъ. Сэ сэнэхьатэу зэзгъэгъотыгъэр по­литологиер ары. 1990-рэ илъэсхэм дунаим зэблэ­хъуныгъэхэр фэхъугъэх, Берлин дэпкъыр Iуахы­жьыгъ, Советскэ Союзыр зэбгырызыгъ, араб хэ­гъэгухэр къэбырсырыгъэх. ЦIыфхэм яфитыныгъэхэр къэсыухъумэнхэу сыфэягъ. Ащ елъытыгъэуи дунэе зэфыщытыкIэ-гъэпсыкIэр зэзгъэшIагъ, хабзэу щыIэ­хэр сыушэтыгъэх. Университетыр къызысэухым ООН-м сыщылэжьагъ. Ау сурэтшIыныр сицIыкIугъом щегъэжьагъэу сикIэсагъ. Зыгъэпсэфыгъо уахътэ сы­кIуагъэу сятэ, ащыгъум ар джыри псаугъэ, Джабагъ икъэбар сыкIэупчIэнэу Урысыем сыкъыгъэ­кIуагъ. Ащыгъум ар Англием къы­ращи, Москва рагъэ­блэгъагъэу Iоф щишIэ­щтыгъэ. Журнал цIэрыIохэм сурэтхэр афытыри­хыщтыгъэ. ИIофшIэн зэ­рэзэпыфэрэр слъэгъугъэ, джыри хигъэхъон ыгу хэлъыгъ. Тызэдегупшыси, тя­тэ-тянэхэри упчIэжьэгъу тшIыхи, сэри Москва сыкъыдэнэнэу итхъухьагъ. Джабагърэ сэрырэ сурэт гъэлъэгъуапIэ къызэIутхыгъ, Кавказым исурэтышIхэм яIофшIагъэхэр къэлэ гупчэм щыдгъэ­лъэгъонхэр тигугъугъ. ЫкIи тигухэлъ къыддэхъугъ. Илъэс 17 хъугъэ сэ Москва сызщыпсэурэр ыкIи сызщылажьэрэр. ЩыIакIэм сесагъ, сыщычъэп­хъыгъ пIоми хъущт, сы­къызэкIом илъэс 30 сыныбжьыгъэр.

— Джабагъэ нэмыкIэуи шитIу зэрэуиIэр сэшIэ. Ахэм ягугъу къыт­фэ­шIыба.

— Апэ къакIорэр Нарт. Ар сянэ лъэхэсэу Нью­-Джерси щэпсэу, Паттерсон ипрокуратурэ Iоф ще­шIэ. Ащ сэ сыкъыкIэлъэкIо, етIанэ Биберт къэкIо, ар спортым пылъ, футболымкIэ тренерэу Iоф ешIэ, Налщыки Мыекъуапи яфутбол купхэм адэлэжьагъ, анахьыкIэр Джабагъ.

— Америкэм сэ сы­къызэкIом, ныбжьыкIэ­хэр адыгабзэкIэ гущыIэу зэхэсхыгъэп. Шъо зэ­шиплIыми адыгабзэр дэгъоу шъошIэ.

— Тэ тилэгъоу Амери­кэм щыпсэухэрэм ныдэлъфыбзэр ашIэ, ныбжьыкIэ­хэм къафэкъин, инджылызыбзэм дехьыхых. Сыфаеп «бзэр мэкIоды» сIонэу, сыгу ыштэрэп ар, Нью­-Джерси Адыгэ Хасэм зэ­рэфэлъэкIэу адыгабзэр тинахьыкIэхэм аригъэшIэным пылъ. Джы мары Ин­тернетымкIи бзэр зэбгъэшIэшъущт, арышъ, сэгугъэ адыгэ хабзэр, бзэр, культурэр зышIогъэшIэ­гъоныщтхэр, зыухъумэщтхэр, лъызыгъэкIотэщтхэр нахьыбэ хъунхэу. Тэ тып­штэмэ, апэрэ бзэу тиунагъокIэ тагъэшIагъэр адыгабзэр ары. Иорданием къыщызэIуахыгъэ адыгэ еджапIэу принцэу Хьамзэ ыцIэ зыхьырэми тагъакIуи зы зэман горэм зэшхэм тыщырагъэджагъ. Ащ сыкъэтзэ, 1988-рэ илъэсым адыгабзэр дэгъоу зэрэсшIэрэм пае еджапIэм Хэ­кум сигъэкIогъагъ. НыбжьыкIэ гъэпсэфыпIэу «Орленок» зыфиIоу Налщык дэтыгъэм мазэрэ сыкъэтыгъ. Iошъхьэмафэ, Саусы­рыкъо слъэгъугъэх. Ся­тэрэ сянэрэ къысфаIуатэщтыгъэ Хэкур зыфэдэр пкIыхьапIэ слъэгъоуи къы­хэкIыщтыгъ, илъэс 15 сы­ныбжьэу а зэпстэур нэ­фапIэ сфэхъу ыкIи джащ къыщегъэжьагъэу спсэ изы Iахьэу чIыгужъыр мэхъу. Непэ Москва сиIофшIэн зэрэщыIэм елъытыгъэу, а къалэм сыщэпсэу. Ау си­къоджэ гупсэу Анзурей, Къэбэртэе-Бэлъкъарым унэ щысщэфыгъ, зыгъэ­псэфыгъо мафэхэр бэрэ щысэгъакIох.

— Сыд оркIэ Хэкур?

— Хэкур сэркIэ си ДНК, лъэу слъынтфэхэм ары­чъэрэр ары, Хэкур сянэрэ сятэрэ. Америкэми сы­фэраз, ащ сыкъыщыхъугъ, гъэсэныгъэ дэгъу къыситыгъ, ари сиджагъоп. Ау уилъэпкъ зыдэщыIэ къуапэр IэшIу, угукIэ ущэгупсэфы, арышъ, Хэкум сыпэ­чыжьэнэу, арырэ сэрырэ тазфагу Хышхор илъэу сыпсэушъущтэп. Ар гъэнэфагъэ.

ГущыIэуж: Америкэ чыжьэм щапIугъэ кIалэу Зак Кахадо игушъхьэлэ­жьыгъэ апэ и Хэку гупсэ къыщигъэлъэгъуагъ. Блэ­кIыгъэмрэ джырэ уахътэмрэ зэзыпхыгъэ Iоф­шIэгъэ 18 ащ Мыекъуапэ къыщагъ. Iоныгъом и 29-м нэс къэгъэлъэгъоным Iоф ышIэщт.

ТIэшъу Светлан. Адыгеим изаслуженнэ журналист.