Насып Iахь

Хэтрэ цIыф лъэпкъи игугъэ-гукIаехэр, имэфэ гушIуагъохэр, игъэшIэ лъэ­бэкъухэр, уахътэу зыхэтыгъэр зыфэдагъэр, итарихъ къэзыIотэжьын ыкIи къэзытхыжьын зылъэкIыщт усэкIо-тхакIохэр къы­хэ­кIых. Ахэм ащыщ адыгэ лъэпкъым иашугэу Теуцожь Цыгъо.

Ащ бэ ынэгу кIэкIыгъэр: къызыхэхъухьэгъэ я 19-рэ лIэшIэгъум иятIонэрэ ныкъуи, я XX-рэ лIэшIэгъукIэу ищыIэныгъэ на­хьы­шIум фэзыщагъэу шIоигъор къыIон фитыныгъэр къезытыгъэу Октябрэ революциешхор, совет хэ­бзакIэу зэтеуцорэ къодыер. Къызыхъугъэм щегъэжьагъэу джэныкъо машIом пэсэу усэщтыгъэ Теу­цожь Цыгъо иакъыллэ­жьыгъэ уасэ фэзышIыгъэр, уса­кIом ыцIэ лъагэу зыIэтыгъэр со­вет хабзэр ары, Цыгъо ыбзэ къытIэтэгъэ къодыеп, иусэн-гу­пшысэн лъэгъуакIэ теу­цуагъ, ыбгъэ дэлъ гушIуагъор усэ­кIэ къеIо, адыгэм итарихъ куу хэз имыIэу, къыпчъызэ арегъэтхы.

Акъылышхо зыкъолъ нахьы­жъышхом (илъэс 62-рэ ыныб­жьыгъ Октябрэ революциер зы­щэIэм) игупшысэ инкIэ адыгэ лъэпкъ жэ­рыIо творчествэмрэ литературэмрэ пытэу зэрипхыгъэх, щыIэкIакIэм, дунэякIэм агъэгушхоу, агъэразэу, гушIуа­гъор къыIутэкъоу мэусэ.

«Дунэежъым изэрэщытыгъэ щымыгъуазэм ДунэякIэм щыгъозэгъуае фэхъущт. Джырэ тидунай дышъэзэрыбл, Къытэлыжьэу насыпыр тIэгу илъ, Илъэс лъэбэкъухэр тфимыкъоу Мафэ къэс тыбакъоу тыублагъ. ГушIогъошхоу тэ тызхэтым Епэсыгъэ уасэ фэпшIыным пае, Ипэурэ зэманыжъэу тыкъызэрыкIыгъэр Зэрэщытыгъэр пшIэн фае», — къыщиIуагъ поэмэу «Пщы-­оркъ заом» ипэублэ. Ар гупшысэшху.

Теуцожь Цыгъо ищыIэкIэ-псэу­кIагъэри адыгэ лэжьэкIо жъугъэмэ къарыкIуагъэр, ащэчыгъэу, апэкIэкIыгъэр ары. Ащ иорэдхэмрэ иусэхэмрэ янахьыбэр ежь Цыгъо ышъхьэ ехьылIагъ, ищыIэныгъэ щиушэтыгъэ закI, ау етIани ахэм мэкъумэщышIэхэм ягугъэ-гупшы­сэхэр, ягумэкIхэр къащиIотыкIы­гъэх. Теуцожь Цыгъо ыусыгъэмэ анахь ащыкIэгъэт­хъыгъ цIыф къызэрыкIо жъугъэ­хэм яIофшIакIэ, щыIэкIакIэм зэ­рэфэбанэхэрэр, шъхьафитныгъэр зэрагъотыгъэр, апэкIэ зэрэ­лъыкIуатэхэрэр.

Теуцожь Цыгъо Алый ыкъор шышъхьэIум и 15-м, 1855-рэ илъэ­сым къуаджэу Гъобэкъуае къыщыхъугъ. Мы уахътэр пщы-­оркъ заор зыщагъэхьазырырэм ижъо­тыпIэ дэдагъ. А хъугъэ­-шIагъэм (бжъэдыгъухэм ямызакъоу) адыгэ лъэпкъымкIэ мэхьанэшхо иIагъ. Цыгъо исабыигъом къыщегъэжьагъэу мэкъу­мэщышIэхэмрэ пщы-­оркъхэмрэ язэпэуцужь-зэпыщыт къызэрэ­нэфагъэм, нэужым ахэр Пэнэ­жьыкъуае зэрэщызэзэуагъэ­хэм, лэжьэкIо жъугъэхэм яакъыл-гу­лъытэ къэущыгъэ къодыер ар­мырэу, теубытагъэ хэлъэу зэ­фэ­дэныгъэм кIэдэухэ зэрэхъу­гъэм, хэти сыди ащ нахьыбэ апшъэ зэрэдамыгъэсыжьыщтым яшыхьат мы тарихъ хъугъэ-шIагъэр. Шъхьафитныгъэм фэбэнэным адыгэ лъэп­къыр къызэрэ­фэущыгъэр ащ ылъапс. Цыгъо ятэу Теуцожь Алый анахь тхьамыкIэу Гъобэкъуае дэ­сыгъэмэ ащыщыгъ. Ежь фэдэ цIыф ­жъугъэхэм афэдэу джары хым икIынхэшъ, нахь щыIэкIэ тэрэз лъыхъунхэм зыкIыфежьэгъагъэхэри. Ау Цыгъо сабый бы­дзэшъо хъыбэй дэдагъэти, хым Iухьагъэхэу янэ кIэгъожьи, къагъэзэжьыгъ. Гъобэкъуаехэм чIы­гу укъэбзыгъэр афэмакIэти, унэ­гъуабэ къо­джакIэу тIысырэм кIогъагъэх. Ар БжъэдыгъухьаблэкIэ зэджагъэхэр арыгъэ. Ау тхьамыкIэм ищыIакIэ ащи щызэхъокIыгъэп. ИлъэситIу ащ те­шIагъэу Цыгъо ятэ лIи, Цыгъу, ышнахьыжъ, ышыпхъу цIыкIу янэу Цыу къылъэхэнагъэх. Исабыигъо зыфэдагъэр нэужым усакIом ­дэгъу дэдэу къыIожьыгъ — чыракIоу, цуаоу, уни тахъти ямыIэу, етIанэ, Iахьылхэр зэхэIаби чыиф унэ цIыкIу горэ афашIыгъ, ау зыхэтыгъэхэ хьазабыр Цыгъо щымыгъупшэжьэу ыгу хэжъэгъо­гъагъ. Ары амал зегъотым дунэ­ежъымрэ кIэмрэ зэпигъэуцу­хэзэ зыкIэусэщтыгъэр. Анахьэу ыгу къэ­зыIэтыгъэр Октябрэшхор ары, дэкъацэм егъашIэм дэлъыгъэ цIыф жъугъэхэр нэ чанкIэ ащ икIэрыкIэу зэригъэплъы­жьыгъэх. УсакIом ыбзи ащ нахь къыригъэтIэтагъ. Поэмэу «Пщы­-оркъ заор» тхыгъэнымкIэ Пушкиныр къыдеIагъэу Цыгъо зэри­Iуагъэм хэлъ щыI. IэпыIэгъу ­лъэныкъуабэкIэ Цыгъо рагъэгъо­ты, къыIорэр зэкIэ атхынэу Хьаткъо Ахьмэд, КIэрэщэ Тембот ыкIи ахэм аужыIоу Кэстэнэ Дмитрий ыдэжь агъакIо. Пушкиным ипоэмэу «Полтава» адыга­бзэкIэ зэдзэкIыгъэу зыфеджэхэм, Цыгъо игулъытэ бэ зынэсыгъэр, лъэшэу шIогъэшIэгъоныгъ ыкIи ыгу рихьыгъ. Урыс литературэшхом ианахь тхыгъэ дэгъухэм зэрэщагъэгъозагъэм адыгэ жэрыIо творчествэр дэгъоу зышIэщтыгъэ Цыгъо лъэшэу ишIуагъэ къекIыгъ — ипоэзие нэшэнэ гъэнэфагъэхэм атетэу ыгъэпсы мэхъу. Социальнэ лъэныкъомкIэ чанэу къыIорэр зэригъэпсырэм фэдэ къабзэу, художественнагъэм, жабзэм кIочIэшхо зэрахэлъыр зэхишIэ хъугъэ ыкIи а зэкIэ къыдилъытэмэ, къыгъэ­гъунэзэ усагъэ. Цыгъо иорэдхэр, иусэхэр зыщыщ лъэпкъым ыгу нэсыщтыгъэх, ежь усакIоми Тхьэм къыхилъхьагъэр лъэпкъым фи­лэ­жьын фэягъэ. Совет хабзэм илъэ­хъан Цыгъо италант ин къэтIэ­мыгъ, игупшысэ зиIэтыгъ, ымэкъэ лъэш чыжьэу Iугъэ.

Поэмэу «Пщы-оркъ зау» зыфиIоу 1937 — 1938-рэ илъэсхэм зэхилъхьагъэр адыгэ литературэмкIэ апэрэ тарихъ произведениеу щыт. Ащ пае Теуцожь Цыгъо къэралыгъо наградэ лъапIэу орденэу ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьым иорден къы­фагъэ­шъошэгъагъ. Мы илъэсым ще­гъэжьагъэу ар СССР-м итхакIо­хэм я Союз хэтыгъ. 1935-рэ илъэ­сым адыгэ тхакIохэм, 1936-рэ илъэсым (ашугхэм краимкIэ яконференцие), яа 1-рэ Зэфэс Цыгъо ахэлэжьагъ. УсэкIошхор Адыгеим имызакъоу, краим, Москва, Темыр Кавказым ащызэлъашIагъ. 1939-рэ илъэсым лэ­жьакIохэм яхэку Совет идепутатэу ар хадзыгъагъ. Итворчествэ зеубгъу, поэ­мэхэу «Мафэкъо Урысбый», «Родинэр», усэхэу «Пушкин», «Москва», «Кремль», «Насып», нэмыкI­хэри зэхелъхьэх. Цыгъо Москва зэрэщыIагъэм, ащ Хэгъэгу пащэхэм шъхьэ­кIафэу къыщыфашIыгъэм лъэшэу ыгу зыкъырагъэIэтыгъ. Унэ дахи къыфашIи, ыIотэжьыгъ, ипоэзие тами лъагэу зиIэтыгъ.

Теуцожь Цыгъо щылэ мазэм и 26-м, 1940-рэ илъэсым къуа­джэу Пэнэжьыкъуае щылIагъ, и 29-м ащ щагъэтIылъыжьыгъ. ­Адыгэ лъэп­къым иорэдыIо ин шIокIодыгъ, ау ыусыгъэхэр зэкIэ мыкIо­ды­жьыщт орэдхэу къэнагъэх.

Теуцожь Цыгъо литературнэ Унэ-музей икъуаджэу Гъобэкъуае 1980-рэ илъэсым, чъэпыогъум къыщыфызэIуахыгъ. Мыгъэ Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 166-рэ мэхъу, ишIушIагъэ гъу­нэнчъ.

Мамырыкъо Нуриет.