ШышъхьэIур гуфит-шъхьафит

Аужырэ гъэмэфэ мазэр къихьагъ: ар бжьышIо, фабэ, лъэш. ИкIыгъэ агурэ бэдзэогъу мазэм зыкIи ыуж зыкъыригъа­нэрэп, нахь зимыгъэлъэшмэ. Пчэдыжьыпэрэ жьэу тыгъэр гушIопс тхъэжьэу тидунэе дахэ къыхэуцо, илъэкI тигъашIэу, зы сыхьат-тIукIэ чIыгур зэфэдэу къегъэфабэ, аузэ, сыхьатыр 11-м къыщегъэжьагъэу, щэджэгъоуж кIасэ охъуфэ, зэкIэ къегъэплъыпэ, пшъхьэ унэм ипщэикIын умылъэкIэу.

Асфальт гъогухэр плъыгъэ-жъа­гъэхэу къызэхэтIатIэх, псы­хъохэм псыр къащэжъо, тинасыпкIэ, ти Адыгей, къэкIырэ чъыгхэмкIэ, куандэхэмкIэ, къэгъагъэхэмкIэ бай: ахэм якъу­тэмэшхохэм апыпшIыкIутIукIырэ тхьапэхэмкIэ, жьыфышхом фэдэхэу, зыкIырыухэмэ загъэсысызэ, жьы чъыIэтэгъэ къабзэр къытаты.

Тиреспубликэ охътэ дэйи, охътэ Iайи иIэп, ау гъэмафэр ахэм анахь къахэщы, итеплъэ шъошIо шхъонтIэбзэ кIэракIэкIи, игъэбэжъу IанэкIи. Пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр — абрикоси, къыци, пхъэгулъи, къыпцIи, мыIэрысэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэри мы мазэм хъои къэхъух, нэшэ-хъырбыдз­хэри джы ахэм къахэхъуагъ – витаминыбэу ахэлъыр цIы- фым ипсауныгъэкIэ хъарзынэх.

КIэлэеджакIохэми, студентхэми, Iоф зышIэрэ цIыфыбэми ягуапэу мы мазэм загъэпсэфы, илъэс псаум афикъущт кIуачIэр ашIы: кIэлэцIыкIухэм лагерьхэм ягуапэу уахътэр ащагъакIо – дэгъоу агъашхэх, анэ жьы кIа­гъэу, Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэри афызэхащэх, псыхъом, хым, къушъхьэхэм зэращыIагъэхэр ащыгъупшэщтэп, арышъ, агу гъэмафэр къинэжьыщт; ныбжьыкIэхэми, зыныбжь икъугъэ на­хьыжъхэми ягъэпсэфыгъо уахътэ гухахъо хагъуатэ – зыхэр – хэгъэгум ичIыпIэ хэхыгъэхэм макIох, адрэхэр – якIэсэ IэкIыб къэралхэу – Тыркуем, Испанием, Италием кIонхэшъ, зыкъагъэ­псэфынэу игъо ефэх.

Охътэ шIагъу шышъхьэIур, къыомыхьылъэкIэу, инэфынэгъэ- фэбагъэ гоIугъэкIэ, къыоубзэрэм фэд. Гъэмафэр – «гъэр» «мафэ» зыфиIу, ыцIэ къыгъэшъыпкъэ­жьэу тхъагъо!

***

Теуцожь Цыгъу

Пщыщ

Пщыщэ псы нэшхъо псы шкуашку, Псышхо дэдэуи щымыт, УеплъынкIэ псы Iумаф, КIалэу икIырэр римыхьыжь, Ежьагъэм къыримыгъэгъэзэжь. Къыхахъомэ, хъуаоу мэзекIу, КIэй дахэхэр екIухьэ, Зыдахьэрэм пэгошхохэр къыденэ. Напцэу Iутыр пцелыб, МыжъокIэ жъгъэйхэр къыIопс, Псымэ ялыеу къаргъо…

***

ЛъэпцIэрышэ Хъалид

ТкIопс

Чэщым осэпс къехыгъ. Пчэдыжьым жьэу апэрэ тыгъэнэбзыйхэм мэз гъэхъунэр къызагъэнэфым, зэкIэми ткIопс цIыкIум гу лъатагъ. ЗигъэшIожьэу, зэкIужьэу тхьапэм тесыгъ. ПсынкIэу, мэкIэ­жъыеу зэрэщытым пае, моу джыдэдэм зиIэтынышъ, быбыным фэдагъ. Тыгъэнэбзыеу къытепсэхэрэм ткIопсыр зэпэжъыужьэу къашIыщтыгъ.

…Ныбжьи ащ фэдэ слъэгъугъэп! – зыфэIэжагъэп апэрэ тхьапэ цIыкIум, ткIопсыр къыримыгъэфэхыным фэсакъыпэзэ зигъэсысыгъ.

— ТкIопсыр хьалэмэт дэд!

— ТкIопсыр гъэшIэгъон дэд! – лъэшэу чэфэу зэкIэми зэдырагъэштагъ.

Ежь ткIопсым нэхаеу зиплъыхьи, мэкъэ псыгъо гомыIукIэ пцIэугъэ:

— Фу, тхьапэр сыдэу шIоя ыкIи чъыIа!.. Тыгъэри сыда зыхэтыр?.. Къэгъагъэхэри сыдэу гомыхьыха, сыд куп зэщыгъуа мыр?..

ТкIопсым ыIуагъэхэр зэкIэми зэхахыгъ, зыми ыгу рихьыгъэхэп… Тхьапэм ткIопсыр темызэгъэ­шъоу къецIэнлъэхи, тыгъэм ыгъэфэбэгъэгъэ чIыгум тефагъ…, гъушъи, пахъэ хъугъэ.

Адыгэ тхакIохэу шышъхьэIу мазэм къэхъугъэхэр

Теуцожь Цыгъу (1855 – 1940)

Адыгэ лъэп­къым ипоэт цIэрыIоу Теуцожь Цыгъо Алый ыкъор Теуцожь районым ит къуа­джэу Гъобэ­къуае шышъ­хьэ­Iум и 15-м 1855-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Зэманыжъым къыхэхъухьагъ, яунагъокIэ лэ­жьэкIо къызэрыкIуагъэх, тхьамыкIагъэх. Цыгъо исабыигъом къыщегъэжьагъэу (тыр ямыIэ­жьэу къанэхи) чыракIоу, чэмахъоу къыхьыгъ. ИныбжьыкIэгъум, шъуашIэу, шыкIэпщынаоу, усэхэр, орэдхэр зэхилъхьэхэу щытыгъ.

Цыгъо къыIохэрэр атхэу зыфежьагъэхэр я XX-рэ лIэшIэ­гъум ия 20-рэ илъэсхэм ыкIэхэм къащежьэ. Совет хэбзакIэм усакIор къыIэтыгъ, аригъэшIагъ, творческэ IэпыIэгъоу ищыкIагъэ­ри ратыгъ. Иусэхэр, иорэдхэр, ипоэмэхэр Адыгеим имызакъоу, крайми, Москви ащашIагъэх. «Ытхыгъэмэ ащыщхэр» зыфиIорэ итхылъ Адыгнациздатым 1939-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдигъэкIыгъ, усакIом ыцIэ зэлъашIагъ. Ар жэрыIо творчествэм къыхэкIыгъэ губзыгъагъ, 1939-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Илитературнэ лэжьыгъэ къэралыгъом осэшхо къыфи­шIыгъ, орденэу «Трудового Красного Знамени» зыфиIорэр 1939-рэ илъэсым къыфагъэ­шъошагъ.

КIэрэщэ Тембот (1902 – 1988)

КIэрэщэ Тембот Мы­хьа­мэт ыкъор шышъхьэIум и 16-м къуа­джэу Кощ­хьаблэ къы­щыхъугъ.

Пасэу еджэн-гъэсэныгъэм зы­фи­къудыигъ, ятэ игулъытэ тефи, Хьатыгъу­жъыкъуае къыщызэIуахыгъэгъэ медрысым чIигъахьи, 1913-м къыухыгъ. ШIэгъошIу иIагъ, апшъэрэ гъэсэныгъэ иIагъ, Краснодар дэтыгъэ политехническэ институтыр ыкIи народнэ хъызмэтымкIэ институтэу Москва дэтыр къыухыгъэх. Тхэн-гупшысэн сэнаущыгъэшхо хэ­лъыгъ. Адыгэ литературэм илъэпсэхэщ прозэмкIэ; рассказхэр, повестьхэр, романхэр бэу адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдигъэкIыгъэх. 1934-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу КIэрэщэ Тембот СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Итворческэ Iоф­шIагъэ осэшIу къырапэсыгъ.

Бахъукъо Ерэджыб (1922 – 2009)

Красно­­-г­вардейскэ районым ит къуаджэу Джамбэчые 1922-рэ илъэсым шышъхьэ­Iум и 20-м къыщы­хъугъ. 1940-рэ илъэсым Адыгэ кIэлэ­егъэджэ техникумыр къыухи, Iоф ышIэзэ заор къежьагъ. 1941 – 1943-рэ илъэсхэм ащ хэтыгъ, уIэгъэ хьылъэ къытыращагъэу, дзэм къыхагъэкIыжьыгъагъ.

Тхэныр пасэу ригъэжьагъ, ау ытхыхэрэр къыхиутынхэм кIасэу фежьагъ. АдыгабзэмкIэ кIэлэ­егъэджагъ, ихудожественнэ тхылъхэм анэмыкIэу, Ерэджыбэ учебникхэр, егъэджэн IэпыIэгъу­хэр ытхыгъэх. УФ-м итхакIохэм я Союз 1997-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэт.

КъумпIыл Къадырбэч (1934 – 1990)

Я 60 – 70-рэ илъэс­хэм адыгэ литературэм къыхэхьэгъэ кIочIакIэхэм ащыщ. Къадырбэч къуа­джэу Улапэ шы­шъхьэIум и 24-м 1934-рэ илъэсым къыщыхъугъ. М. Горькэм ыцIэ зыхьырэ литературнэ институтэу Москва дэтыр 1965-м къыухыгъ, ытхыхэрэр 1957-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къы­хиутыщтыгъэх. Тхылъ пчъагъэ усэхэр, поэмэхэр адэт­хэу адыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэх, урысыбзэкIи иусэхэр дэтхэу къыдэкIыгъэх. 1975-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу УФ-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

ЛъэпцIэрышэ Хъалид (1938 – 2012)

Къуаджэу Тэхъутэмы­къуае шышъ­хьэIум и 1-м 1938-рэ илъэ­сым къыщы­хъугъ.

Еджэгъэ- гъэ­сэгъагъ, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатыгъ, 1967-рэ илъэсым ытхыхэрэр къыхиутхэу ригъэ­жьагъ. Литера­туроведыгъ, критикыгъ, тхакIощтыгъ ыкIи зэдзэ­кIакIощтыгъ. УФ-м итхакIохэм я Союз 1997-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ.