ТхэкIо нахьыжъэу зэо ужым адыгэ литературэм щылэжьагъэхэм ащыщыгъ Цуекъо Джахьфар Базрыкъо ыкъор. Бэдзэогъум и 27-м 1924-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэ­къуае къыщыхъугъ. 1942-рэ илъэсым ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэр къызеухым, чIыпIэ колхозым IофшIэныр щыригъэжьэгъагъ. Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтым щеджагъ, заочнэу Литературнэ институтэу М. Горькэм ыцIэ зыхьэу Москва дэтыр къыухыгъ. 1948-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1981-рэ илъэсым нэс, пенсием мыкIозэ, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие иIофышIагъ.

Ытхыхэрэр 1948-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу къыхиутыщтыгъэх. Цуекъо Джахьфар литературэм ижанрэ зэфэшъхьафхэмкIэ – поэзиемкIэ, прозэмкIэ, драматургиемкIэ гъэзагъэу тхэщтыгъэ, итворческэ кIочIэ-амал а зэкIэм ащиушэтыгъ. Ау къызэрэнэфагъэмкIэ, анахь къыдэхъущтыгъэр, кIэлэцIыкIу усэхэр арых. КIэлэцIыкIухэм апае ытхыхэрэр Адыгеим имызакъоу, нэмыкI журнал ыкIи гъэзетхэм къыхаутыщтыгъэх: «Дружба народов», «Смена», «Звезда», «Молодая гвардия», «Дон», «Кубань», «Учительская газета», «Литературная газета», «Советская Россия» ыкIи нэмыкIхэми.

Иапэрэ тхылъхэу къыдэкIыгъэхэр зы къэшIыгъо хъурэ пьесэхэу «Iэшъхьэтет нэпцI» (1956), «Шъхьэр нэкIымэ». Ахэм къакIэлъыкIуагъэх кIэлэцIыкIухэм ыкIи инхэм апае ытхыгъэ усэ сборникхэу Мыекъуапэ ыкIи Краснодар къащыдэкIыгъэхэр – «Возвращение» (1963), «Сыина сыцIыкIуа?», «Чэтыужъым иджэмышх», «Тихьэблэ кIалэхэр», урысыбзэкIэ тхыгъэхэр.

Цуекъо Джахьфар итхылъхэр Москва итхылъ тедзапIэхэм къащыдэкIыщтыгъэх. 1968-рэ илъэсым «Детская литература» зыфиIорэ тхылъ тедзапIэм Джахьфар иусэхэр зыдэт сборникэу «Хитрый Мос» зыфиIорэр пчъагъэмкIэ мини 150-рэ хъоу къыщытырадзэгъагъ. Мыр дэдэм кIэлэцIыкIухэм апае усэ тхылъэу «Дедушкина внучка» ыкIи «Новый мяч» зыфиIохэрэр къыщыдэкIыгъэх.

Цуекъо Джахьфар Адыгеим ехьылIэгъэ публицистическэ тхылъэу «В долине чудес» зыфиIорэ тхылъри къыдигъэ­кIыгъ (1976). Тхылъ тедзапIэхэу «Малыш» ыкIи «Современник» зыфиIохэрэм, зым – кIэлэцIыкIухэм апае усэ сборникыр – «Для чего большие уши?» (1970), ятIонэрэм – инхэм апае усэ тхылъыр къащыдигъэкIыгъэх. Джахьфар ипроизведениехэм ащыщхэр грузиныбзэкIэ, эстоныбзэкIэ ыкIи нэмыкI лъэпкъыбзэ­хэмкIэ зэдзэкIыгъэхэу къыхаутыгъэх. Журналист-публицистэу Дж. Цуекъом художественнэ-документальнэ тхылъхэри — «Мыжъор зыщыстырэм», «Гвардейцэм исэшху», «Корпусым ипарламентер» зыфиIохэрэр илъэс зэфэ­шъхьафхэм къыдэкIыгъэх.

ИкIыгъэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 90-рэ илъэсхэм тхакIом тарихъ хъугъэ-шIа­гъэу тхылъитIу хъурэр «Бланэр зыщалъфырэм екIужьы» ыIоу къыдигъэкIыгъ. Романым иапэрэ тхылъ Адыгэ тхылъ тедзапIэм 2006-рэ илъэсым, я 2-р – 2008-м къыщыдэкIыгъэх.

ТхакIор къызыхъугъэр илъэс 90-рэ зыхъугъэ 2014-рэ илъэсым кIэлэцIыкIу­хэм апае усэхэр зыдэт сборникэу «Длинная дорога» къытырадзагъ. Джахьфар иусэхэм ащыщыбэр орэдышъом тикомпозиторхэм ралъхьагъэх. ЗэдзэкIын IофшIэнышхори ыпшъэ ифагъ Джахьфар, адыгабзэм ригъэкIугъэх Андерсен ытхыгъэхэу «Дикие лебеди» ыкIи «Пшысэхэр».

Цуекъо Джахьфар Андырхъое Хъусен ыцIэкIэ агъэнэфэгъэ журналист премием илауреатыгъ, УФ-м ижурналистхэм я Союз ыкIи Урысыем итхакIохэм я Союз 1998-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. Литературнэ лэжьыгъэ дахэ къыщинагъ. Джахьфар зэкIэ итхылъхэр – сабыйхэм, еджакIохэм ыкIи инхэм апаехэр узыIэпащэу тхыгъэх, гурыIогъо­шIух, IупкIэх; тхакIом психологиер дэгъоу зэришIэщтыгъэр ыкIи тхэн-усэныр лъэшэу зэрикIэсагъэр ахэм пшIошъ агъэхъу.

ИлъэсыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ кIэлэцIыкIухэм апае къыдигъэкIыгъэгъэ тхылъ цIыкIухэу «Тихьэблэ кIалэхэр» ыкIи «Чэтыум иджэмышх» зыфиIохэрэм ауасэ непи зэхэтэшIэ; мыхэм къадэхьагъэхэр еджэныр, IофшIэныр, дэIоныр зикIасэхэм, ны-тыхэм аIорэр зытхьакIумэ ихьэхэрэм ыкIи тIэкIу шъхьащытхъу­жьыIохэм яхьылIагъэх. Цуекъо Джахьфар еджакIохэм ыкIи сабыйхэм яшIэ зэрэхигъэ­хъощтым ынаIэ тетыгъ, къолэбзыухэм, псэушъхьэхэм ыкIи тичIыопс – мэзхэм, чъыгхэм, къэгъагъэ­хэм, псыхъом, къушъ­хьэм яшъо-теплъэхэр къыриIотыкIызэ, амышIэрэ гъэшIэгъоныбэ усэхэмкIэ къафыриIотыкIыгъ:

Комэ гъугъэм къыте­тIыс­хьэ, Чъыгыр лъэшэу зэпеплъы­хьэ. ПхъэшъомпIэшхыр къыхегъуатэ, Еошъ, пхъашъом къыхеуты. ПхъэуIу цIыкIур лъэшэу хъупхъэ, Мэфэ реным ар мэлъы­хъо – Ищыр цIыкIуи шIоу ехьакIэ, Мэзыр кIырэу къытфе­гъэкIы… (у. «ПхъэуIу») Усэу «Тиатакъэ маIо, маIо» зыфиIорэм уцIыкIуми, уиными узедэIукIэ, гур зэлъегъэшIу, джарэу сурэт тхыпхъэ шIагъу тапашъхьэ къитаджэрэр:

Чэум тетэу тиатакъэ, ЗэрилъэкIэу мэтэмао, Шъхьамысыжьэу ар ымакъэ, ЗэрилъэкIэу маIо, маIо. Пчэдыжь къэси тыгъэр шIэтэу, Тиатакъэ къегъэущы. Бзыу цIыкIуми дырагъаштэу, Орэд дахэр къызэлъхащы.

Мы усэ цIыкIумкIэ бэ кIэлэцIыкIу­хэр зыфэбгъэсэнхэ плъэкIыщтыр: къя­шIэкIыгъэ псэ зыпыт дунаим идэхэгъэ- къэбзагъэ, атакъэр зэрэжьыртэджыр ежьхэми щысэ афэхъуныр, ежь щагу чэтым идэхэгъэ ин, ащ ипэгэгъэ-лъэшыгъэ, ышъо къишIэтыкIэу зэрэзэхэ­лъыр, лэпс дэгъу зэрэкIэжъукIырэр, кIымафэм анахьэу ар зэрэIэзэгъур. Чэтхэр дэгъоу бгъашхэхэу бгъэхъухэмэ, псынкIэу зэрахахъорэр, ахэр шхыныгъо IэшIоу тиIанэ къызэрэтехьэхэрэр ятэIуатэ, амышIэрэр аузэ ятэгъашIэ.

Усэу «Псыхъо Iушъом» зыфиIорэм Зарэ цIыкIур пыжъэу ылъэгъугъэм зэригъэтхытхырэр къыщыIуагъ. Джащ фэд усэу «Апэрэ лъэбэкъу» зыцIэр, Фатимэ цIыкIур апэрэу еджапIэм непэ макIошъ, зэрэунагъоу мэгумэкIы, ау ежь сабыир зэкIэупкIагъ, ипортфели ушъагъэ, еджэным фызэгоуты.

Шъхьахынагъэр, шъхьащытхъужьны­гъэр, армэугъэр ыумысхэу Джахьфар усэхэр иIэх:

«Сытэджыни – Хьэр исфынышъ, Щэр пыслъэни – Пчъэр фэсшIынышъ, Тхылъыр сштэни – ТIэкIу седжэн…»

Мы гущыIэхэр орэдым фэдэу къыIомэ, къыIозэ, шъхьахынэжъым «гъакъ» регъаIоми, зи ымышIэу чъыежьыгъэ. Мыщи пIуныгъэ мэхьанэ хэлъ, ащ гу лъябгъатэу еджакIохэм зэдэгущыIэгъу адэпшIымэ, ягулъытэ къэущыщт, ежьхэри нахь чан хъущтых.

«Хэт ышъхьа анахь дахэр?» зыфиIорэ усэм мэз хьакIэ-къуакIэхэр анахь дахэмкIэ зэрэзэнэкъокъугъэм фэгъэ­хьыгъ. Усэм авторым мыщ фэдэ кIэух фи­шIыгъ:

— … Дахэр армэ шъузыфаер — Сэ сшъхьэ цIыкIу боу дэхащэ! — Пыжъым ышъхьэ щытхъум фаеу, Къэцыпанэм къыхегъэщы…

Усэу «Ныдэлъфыбзэр» кIэлэцIыкIухэм­кIэ ушъый-гъэсэпэтхыд, убзэ пшIэмэ къызэрэпшъхьапэщтыр, ар уиIум-пэммэ, къызэрэогоощтыр къыщыIуагъ.

… Сянэ ыбзэ къыслъыIэсмэ, Чэфыр фабэу сэ къысфехьы. ГъашIэу сиIэм икъэгъагъэу Ныдэлъфыбзэм сыкъефапэ.

ТхакIоу Цуекъо Джахьфар адыгэ кIэ­лэцIыкIу литературэм иIэхьэ гъэнэфагъэ зэрэхэлъым ищысэх мы тхылъым къыдэхьагъэхэр; кIэлэцIыкIухэр цIыфышIу-шэнышIоу щыIэныгъэм хэуцонхэмкIэ, еджэным егугъунхэмкIэ, къя­шIэкIыгъэ пстэур зэхафэу, къагурыIоу щытынымкIэ мы усэхэр былымышхох. ТхакIом лъэныкъуабэкIэ гъэзагъэу адыгэ литературэм Iофыгъуабэ щилэжьыгъ, непэ къызыхъугъэ мафэм, ащ игугъу тшIыныр, кIэдгъэтхъыныр епэсыгъ.

ТшIоигъоу, тыгукIэ тигъатхъэу зэд­гъа­шIэрэм фэдиз тиакъыл зэрэхахъорэ­ри, арышъ, кIэлэцIыкIухэр, шъуядж ти­адыгэ тхакIохэм шъощ пае атхыгъэ­хэм, джащыгъум ахэм зыкъышъуагъэ­гъо­тыщт!

Мамырыкъо Нуриет.