Адыгэ Республикэм, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ ыныбжь бэмышIэу илъэс 91-рэ хъугъэ. Ар ­СССР-м, Урысые Федерацием, Адыгэ Республикэм я Къэралыгъо шIухьафтынхэм, Михаил Шолоховымрэ Николай Островскэмрэ ацIэкIэ щыт шIу­хьафтынхэм, ДАХ-м ишIухьафтын ялауреат, Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ. Тхылъи 100-м къехъу зикъэлэмыпэ къыпыкIыгъэ тхэкIо цIэрыIом лъэпкъ литературэм иIахьышхо хишIыхьагъ, итхыгъэхэм ащыщхэр IэкIыб къэралыгъуабзэкIэ зэрадзэкIы­гъэх. МэщбэшIэ Исхьакъ иусэхэм атехыгъэу орэ­дыбэ къаIо. Адыгэ Республикэм итхакIохэм я Союз итхьаматэ имэфэкI ехъулIэу зыIудгъэкIагъ, ащ зэдэгущыIэгъоу дытиIагъэм щыщ пычыгъо ти­гъэзетеджэхэм апашъхьэ къитлъхьэ тшIоигъу.

— Исхьакъ, укъызыщыхъугъэ Шъхьэщэфыжь уигъашIэ сыд фэдэ мэхьана щыриIэр?

— Нэбгырэ пэпчъ ылъытэу, ыгъэлъа­пIэу, лъагэу ыIэтэу хэку иI. Ащ имызакъоу, къызыщыхъугъэ чIыпIи иI. Уфаемэ, атэжъ лъапсэкIэ е атэ-анэм яджэгужъкIэ ащ едж. Арыщтын зыми фимыгъадэу цIыфым псэкIэ ыгъашIорэри, нахьышIу ылъэгъурэри. Ащ фэдэ чIыпIэ гъэшIонэу, зыпэсшIырэ щымыIэу сэ сиIэр сыкъызщыхъугъэ сикъоджэжъэу Шъхьэщэфыжь ары. Тыгъэр мыщ нахь лъэшэу къыщепсэу къысщэхъу, дунаим ыгузэгуи мыщ щыIэу сэлъытэ.

Шъхьэщэфыжь тарихъышхо зиIэ, зы­нэгу бэ кIэкIыгъэ къуаджэхэм зэу ащыщ. ГъэшIэгъоныр ар зытес чIыгур адыгэ хэкуищым язи зэрэхэмыхьэрэр, зэрапэIудзыгъэр ары. ИхъурэягъэкIэ хымэ лъэпкъхэр къытэгъэтIысэкIыгъэхэу Ермэл­хьаблэ дэжь къоджищ тыщызэхэс — сикъоджэ гупсэу Шъхьэщэфыжь, гъунэгъу бэслъыные къоджэжъхэу Бэчмызаерэ тIэкIу тпэIудзыгъэу Пшызэ Iушъо Iус Кургъокъуаерэ. Къоджищми адыгабзэр непи дахэу ащызэрахьэ, ящыIэкIэ-псэукIэ адыгэ хабзэм дештэ. Хъярми, нэшхъэигъоми къоджищыр зэлъэIэсы, зэхэхьэх, зэрэIыгъых, зэкъотых. Адыгэ дунаим тыринэбзый, тыриIахь.

Къебгъажьэмэ пфэмыухынэу Шъхьэщэфыжь къоджэжъым зым нахьи адрэр нахь гукъинэжьэу гъэшIэгъоныбэ щыс­лъэ­гъугъ, щызэхэсхыгъ. Шъэфэу аIуатэзэ, гъыбзэкIэ зэпагъэжъыужьырэ тхыдэжъхэм яджэрпэджэжь къыслъыIэсыщтыгъ, къысхэпшагъэ хъущтыгъэ, гъогу сытеуцонэу къысаджэщтыгъ.

Сыныбжь уеплъымэ, макIэп зылIкIэ къэзгъэшIагъэр. А гъашIэм сыщызекIонэу Тхьэм гъогуитIу къысфигъэшъошагъ. Зыр Шъхьэщэфыжь къыщежьэ. Илъэс 16 ныIэп сыныбжьыгъэр ащ сызытехьэм, сырищажьи дунаим сытырищагъ, чIыпIэ зэфэшъхьафхэм санигъэсыгъ, бэ сигъэлъэ­гъугъ, сынэгу кIигъэкIыгъэри нахьыбэжь. ЯтIонэрэ гъогур — дунаим сызехыжьырэ мафэм Шъхьэщэфыжь сезыщэлIэжьыщтыр ары. Ащ сыщагъэтIылъыжьын фае. Сэ бэрэ аIоу зэхэсхыгъ цIыф цIэрыIохэм якъашъхьэ хэмыкIокIэным пае нахь чIыпIэ тэрэз атефэу. ШъыпкъэмкIэ, къэз­лэжьыгъэр ары сиIахьыр. Ащ фэдэ лъэ­пIэныгъэм сэ сыфэныкъоп. Сигъогу къызыщежьагъэм, лъапцIэу къызыщыс­чъыхьэгъэ къуаджэм екIолIэжьын ыкIи щиухын фай.

Шъхьэщэфыжь икъэбар кIыхьэ. Ау кIыхьэм икIэкIыр арышъ, къоджэжъыр сикъежьапI, сидунэе къопс, сигупс, си­лъапI.

— Исхьакъ, зигугъу къэпшIыгъэ гъогуитIум азыфагу литерату­рэ дунаишхо щыбгъэпсыгъ…

— Тхэныр зезгъэжьагъэр нафэу къыс­фэIощтэп. Ау ащ сытезыгъэгушхуагъэр тикъуаджэ щыщэу, тхэнымрэ еджэнымрэ гу афэсэзгъэшIыгъэу, сиапэрэ кIэлэегъа­джэу ПщыунэлI Юсыф. А лIы хьалэмэтым игугъу бэрэ шIукIэ сэшIы. Ящэнэрэ классым тисэу адыгабзэкIэ тызэрэгу­пшысэрэр, къыдгурыIорэр къызэрэтIотэшъущт шIыкIэр зэригъэшIэным пае гущыIэхэу «непэ ощх къещхы», «непэ тыгъэпс» зыфиIохэрэм афэдэхэм афэгъэхьыгъэу усэ кIэкI ттхыным е зэгъэ­кIугъэу гущыIэ заулэ ахэм къапыдгъэуцоным ащ тытыригъэгушIухьэщтыгъ. Сэри зыгорэхэр «сыуцIэрэпхъэу» зысыублагъэр джащыгъур арыщтын. Хилъэгъуа­гъэр Тхьэм ышIэн, ау Юсыф сигущыIэ зэпхыкIэхэр ыгу рихьыгъэх. Джащ къыщегъэ­жьагъэу ащ ынаIэ ренэу къыстетыгъ, тхэным сытыригъэгушхоу, гущыIэхэм къарыкIырэм гу лъысигъатэу, иушъыйхэм сакIэдэIукIэу тыкъызэдэгъогурыкIуагъ. Еджэн Iофыр сигупшысэхэм къахэзы­лъ­хьагъэр Юсыф ары. Еджэныр лъыз­гъэ­кIотэнэу сытезыгъэгушхуагъэри сикIэ­лэ­егъадж ары. Сиакъыл факIоу тхэным сызыпэхьэми Юсыф сигупшысэхэр ес­хьылIэщтыгъэх, ежьми иеплъыкIэ ахэм къариIуалIэщтыгъ. Ар бэрэ сыгу шIукIэ къэкIыжьы, сщыгъупшэрэп.

Гурыт еджапIэм классиблыр къызыщысэух нэуж кIэлэегъаджэхэр зыщагъэ­хьазырырэ училищэу Черкесскэ дэтым сычIэхьагъ. Мыщ дэжьыр ары усэным сишъыпкъэу ыуж сызихьагъэр. Сиапэрэ пщыналъэу «ЦIыф лъэшхэр» зыфиIорэр зыстхыгъэр Черкесскэ сызыщыIэгъэ лъэхъаныр ары. Адыгэ тхакIоу Охъутэ Абдулахь ситхыгъэ щыщ пычыгъо горэм сыкъызыфеджэм, сигъэтIыси мырэущтэу къысэушъыигъагъ: «Уитхыгъэ мэкъэмэ жъгъырыоу чIэтыр зэхэмыхын плъэкIыщтэп. Ау уиадыгабзэ зебгъэужьынэу, ащ хэлъ шъэфхэр бгъэунэфынэу уфаемэ, уибзэгъу дэдэхэр зыдэщыIэ Адыгэ хэкум кIожьи, Мыекъуапэ дэт еджапIэм щедж». Нахьыжъ Iушым къысиIуагъэм сыкIэ­дэ­IукIи, джар сикъэкIожьыкIэу мыщ сыкъэ­кIожьыгъ. ЫкIи сыхэукъуагъэп.

Мыекъуапэ нэIуасэ къыщысфэхъугъэ тхакIохэмрэ усакIохэмрэ адыгэ лите­ратурэм идунай сыхащагъ, тхэнымкIэ шъэфхэм, гущыIэ зэпхыкIэхэм сафагъэ­нэIосагъ, дунаир зэрислъэгъукIырэм зы­рагъэужьыгъ. Адыгэ усакIохэм ащыщэу, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андыр­хъое Хъусенэ зэхищэгъэгъэ, ыужкIэ ащ ыцIэ зыфаусыжьыгъэ литературнэ кружокым сыхэхьагъ. Ащ сыхэзыщагъэр адыгабзэмрэ литерату­рэмрэкIэ тикIэлэ­егъаджэу ХьатIэнэ Айщэт ары. Ар бзы­лъфыгъэ губзыгъэу щытыгъ, жэбзэ дахи Iу­лъыгъ. Зитхыгъэхэр пчэгум къизылъ­хьэ­рэ ныбжьыкIэхэм щыкIагъэу афилъэ­гъу­хэрэми, ягъэ­хъагъэхэми ар нэиутэу къа­тегущыIэщтыгъ. Литературнэ кружо­кым хэтхэм апашъхьэ сэри усэ заулэ къислъхьэгъагъ. Ахэм зэу ащыщыгъ сиапэрэ усэу «ЛIыжъ бригадэкIэ» сызэджагъэр. Кружокым хэтхэм ар агу рихьыгъагъ, къыдэб­гъэкIмэ хъунэу алъытэгъагъ. Мыр сыгу къызыкIинэжьыгъэр щыбзэ нэдым чIагъэкIи, «хэзышIыкIхэрэм заIуагъэкIэ» сIоу сшъхьэ лъагэу слъэгъужь сыхъугъагъэшъ ары. А усэр 1949-рэ илъэсым «Социалистическэ Адыгеим» къызыщыхаутым, гъэзетищ-плIы къэсщэфыгъ сиIахьылхэмрэ синыбджэгъухэмрэ афэзгощы­нэу, за­фэзгъэшIэгъожьынэу. Ахэр сIыгъэу бэ­дзэрым сыте­хьэ, къэсщэфыгъэр зыкIо­цIы­лъыгъэ гъэзет кIапэм зызфэзгъэшIэгъожьырэ сиусэ тетэу сэлъэгъу. «УкIалэмэ удел аIоба», ар сыгу хэкIыгъагъ.

Охъутэ Абдулахь зэзгъэдэIугъэ ситхыгъэ дэгъоу сыдэлэжьэжьынэу, щыкIагъэхэр дэзгъэзыжьынэу амал зызгъотыгъэр ащ ыуж. «ЦIыф лъэшхэр» зыфиIорэ сипщыналъэ къызыдэхьэгъэ сиапэрэ тхылъ цIыкIу 1953-рэ илъэсым къыдэзгъэкIыгъ. АщкIэ зишIуагъэ къысэкIыгъэр адыгэ тхэкIо цIэрыIоу Еутых Аскэр. Тхыгъэм зеджэм, тхылъ тедзапIэм сищи, ащ ипащэщтыгъэ Шэуджэн Махьмуд мырэущтэу риIуагъ: «Жьы Iухьагъо къыо­зытырэ мы тхыгъэр шIокI имыIэу къы­хэутыгъэн фае». Зы тхьамафэм къы­кIоцI хьазыр хъуи, тхылъыр къыдэкIыгъагъ. Ащ лъэшэу сигъэгушIуагъэти, дунаир тIопкIэгъу сфэхъущтыгъэп. Джащ къыщегъэжьагъэу ситхыгъэхэр къыдэсэгъэкIых. Джащыгъур ары адыгэ тхакIохэм ядунай сызыхэхьагъэри, сихъопсапIэхэр нэфапIэ зыхъугъэхэри.

СэркIэ литературнэ институтэу дунаим тетыр а сызыщеджэгъэ закъор ары. Ащ щызгъэкIогъэ илъэсхэр сэпсэуфэ сыгу илъыщтых. УсэкIо-тхэкIо цIэрыIохэм ятхыгъэхэм сяджэныр ыпэкIи сикIэсагъ. Ау ахэм IэшIугъэу ахэлъыр, узыкIагъэ­хъопсырэр зызэхэсшIэпагъэр мыщ дэ­жьыр ары. ЗэIэпытхыхэзэ зитхыгъэхэм тяджэрэ усэкIо-тхакIохэр къыбдэгущыIэхэ, ягупшысэхэр къыуахьылIэ зыхъукIэ, уиеплъыкIи уизэхэшIыкIи нэмыкI мэхъу. Тезыгъэджэгъэ, ушъыякIоу тиIэгъэ Леонид Леоновыр, Константин Паустовскэр, Всеволод Ивановыр, Владимир Лидиныр, Константин Симоновыр, Александр Твар­довскэр, Корней Чуковскэр, нэмыкI­хэр сыгу шIукIэ къэкIыжьых. Сэ сфэгъэхьыгъэ тхыгъэхэу дунаим къытехьэгъэ пстэу­ми мы цIэхэр къащыхэщых. «Ахэр плъэ­гъугъэхэмэ, уафэзагъэмэ, урагъэджагъэ­мэ адэ гъэшIэгъона?» зыгорэхэм аIонкIи хъун. ТиныбжьыкIэхэм апай мыр нахьыбэу къызыкIасIорэр.Зы курсым тыщызэдеджагъэми, зы лъэхъанэ тыщызэрихьы­лIагъэми Роберт Рождественскэм, Егор Исаевым, Евгений Евтушенкэм, Паруйр Севак, Юрий Казаковым, Абуджамил Нурпеисовым, Белла Ахмадулинам, Нафи Джусойты, нэмыкIхэми литературнэ ин­ститутыр кIыщ тфэхъугъ. Къытфэзэгъэ цIыфхэр зэрэбэлахьыгъэхэр, лъэхъаныр я 60-рэ илъэсхэм зэрафакIощтыгъэр арми сшIэрэп, лъэпкъыбэмэ ялитературэ зыщыкIырыугъэр джащыгъур ары. Сэ сшъхьэкIэ ащ сыкъыхиубытэнэу зэрэ­­хъугъэр насыпыгъэу зыфэсэлъэ­гъужьы.

«СырыкIонэу Тхьэм гъогуитIу къысфыхихыгъ» къызыосэIом, а гъогуитIум азыфагу литературэ дунаишхо зэрэщызгъэпсыгъэр къыхэбгъэщыгъ. Джырэ нэс псыпэ цIыкIоу ечъэхми, а пстэур зы псыечъэхэу зэхэлъэдэным зикIуачIэ хэ­зылъхьагъэхэр литературэ дунаим щыцIэрыIо дэдэхэу, Михалков зэшъхьэгъу­сэхэу Сергейрэ Натальерэ. Адыгэхэр зыфэдэр мыхэм дэгъоу ашIэщтыгъ, лъы­тэныгъэшхо афашIыщтыгъ. Институтыр къызысыухыгъэ илъэсыр ары ахэм нэ­Iуасэ сазыфэхъугъэр. Пащэр къысаджи, Сергей Михалковым ителефон къыси­тыгъ, сыдэгущыIэн фаеу, ащ Iоф горэ къыздыриIэу къысиIуагъ. Телефоныр къэзыштэгъэ усакIом, ыпэкIэ сишIэщтыгъэм фэдэу, гушхоу къыздэгущыIэу ригъэжьагъ, иунэ сыригъэблэгъагъ, бэ тесымыгъашIэу ащ сыкIонэу къысиIуагъ.

Сызэрыхьэгъэ унагъор дахэу къыспэгъокIыгъ. Бысымгуащэм псынкIэу Iанэр къызэтыригъэуцуи, «еджакIорэ зэолIрэ зэфэдэх» аIозэ, дэгъоу сахьэкIагъ. Къы­зыкIэмыупчIагъэхэ къагъэнагъэп — сызэреджэрэм, стхыхэрэр зыфэгъэхьыгъэм, тихэку ис тхакIохэм ятворчествэ, кIэлэцIыкIу литературэм. Анахьэу гукъинэжь сфэхъугъэр адыгабзэкIэ ситхыгъэхэм сыкъызэрэрагъэджагъэр ары. («Хышхом ехьыщыр адыгабзэр, узэрехьэ, укъыре­хьакIы, уегъэхъые, ау ащ гум жьы дегъахьэ» ыIощтыгъэ Наталья Кончаловскаям. МэщбашIэм къыритыгъэ гузэха­шIэм ар къызэрэпкъырыкIыгъэм щэч хаслъхьэрэп — Табышъ М.) Сызфырагъэблэгъэгъэ Iофми ышъхьэ къырахыгъ: СССР-м итхэкIо ныбжьыкIэхэм яя III-рэ Зэфэс сыхэлэжьэнэу ахэм сыкъагъэлъа­гъо ашIоигъуагъ. Нафэ къызэрэхъугъэмкIэ, зэдзэкIэкIо цIэрыIохэу Маргарита Алигеррэ Михаил Матусовскэмрэ зипэщэ усакIохэм язэIукIэ сиусэхэм щатегущыIагъэх, СССР-м итхакIохэм я Союз саштэмэ хъунэуи щалъытагъ.

Сибысымгуащэ, Наталья Михалкова­-Кончаловскаяр, тхакIохэм я Союз хагъэ­хьащтхэм ятхылъхэм ахэплъэрэ купым хэтыгъ. Ситхыгъэхэм пIэлъэ кIэкIкIэ ар яджагъ, ахэр пчэгушхом къипхьэхэ зэ­рэхъущтымкIэ рецензие сфитхыгъагъ. Литературэм пшъэрылъышхо къызэрэпфишIырэр, уемызэщыжьэу ренэу узыдэ­лэжьэжьын зэрэфаер, лъэпкъэу сыкъызыхэкIыгъэм ыпашъхьи пшъэдэкIыжьы­- шхо зэрэщысхьырэр зэхэсшIэгъагъ.

Джащ къыщегъэжьагъэу сэтхэ. Ерышыгъэ гори схэлъыгъэщтын, ау тхакIохэм якIыщэу къэсыухыгъэм къысхилъхьэгъэ амалым фэдэ щыIэп. Хэтрэ тхакIуи фэдэу гупсэфыгъо къысэзымытырэ Iофыгъо заулэ щыI: сыда дунаим сыкъызкIыте­хъуагъэр, сыда сызфыщыIэр, тыда сыз­дакIорэр? А гупшысэхэм яджэуапхэм джы къызнэсыгъэми салъэхъу, сызыгъа­тхэрэри джары. Сызэнахь кIалэм нэ­мыкI упчIэхэр сыфэзгъэуцужьыщтыгъэу къысшIошIы, сиусэхэмкIэ зыгорэхэми джэуап къястыжьыгъэу къысщэхъу. «Ау сыда ащкIэ силъэпкъ фэсшIэшъугъэр?» сэIошъ джы сызэупчIыжьы…

Усэхэр зысымытхыжьырэр илъэс щэкI фэдиз хъугъэ. Загъо дэдэрэ сыгу резгъэгъэтIысэу сэусэми, сызыхилъасэрэр, сызыIэкIэзыубытэрэр прозэр ары. Шъуе­гупшыс, сабыир чэум шъхьэрыплъымэ ылъэгъурэ дунаир ары гъунэнчъэу къыщыхъурэр. Нахь зыкъызиIэтыкIэ къоджэ урамымкIэ еплъыхышъ, къызэрэщыхъоу зэрэщытыгъэм фэмыдэу, ар зэрэнахь иныр къыгурэIо. ЛъыкIуатэ къэс чIэплъы­пIэм щыIэ дунаим нэсынэу фежьэ. Сэри сидунэелъэгъукIэ зызэриужьыгъэр ащ фэдэ горэщтын. СыкъызыхэкIыгъэ лъэпкъым инеущырэ мафэ зыфэдэщтым се­гъэгумэкIы. Сыд фэдэщта ар, блэкIы­гъэм щыщэу сыда ащ пхьымэ хъущтыр? Мы зызыхъожьырэ дунаим тыхэмыкIо­кIэ­жьыным пае сыда тшIэн фаер? Тыбзэ сыдэущтэу къэтыухъумэщта, тишэн-ха­бзэ­хэр таущтэу къызэтедгъэнэжьыщтха?

ГукIэ зэбгъэзэфэгъэ ащ фэдиз гупшы­сэмэ джэуап зэу пфятыжьыщтэп. Ащ пае гъашIэ къэбгъэшIэн, къэбгъэшIагъэми уфеплъэкIыжьышъоу ущытын фае. Адыгэ литературэм лъэгъохэщ фэхъугъэ­хэр ары лъэныкъоу зыздагъэзэщтымкIэ зыпашъхьэ упчIабэ къиуцогъагъэр. Ахэм джэуап къызыфагъотыгъэ Iофыгъохэм непи якIэщыгъо икIыгъэп.

— Исхьакъ, мы аужырэ илъэс тIокIым о нахь узэрашIэрэр тарихъ лъапсэ зиIэ тхыгъэхэр зи­къэлэмыпэ къыпыкIыгъэ тхэ­кIо­шхокIэ ары. «Совет лъэхъаным зыдишIызэ псэугъэ, ар щымыIэжь зэхъум зыкъызэридзэ­кIыжьыгъ, тарихъти, лъэпкъти, къупшъхьэти ыIо хъужьыгъэ» аIоу зэхэсэхы. Ар шъыпкъэу олъыта?

— 1945-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ комсомолым сыхахьи, Совет хабзэр щэIэфэ ар къызыфэджэрэ дунэе гупшысакIэм дезгъаштэу сыщыIагъ. Ар зэфагъэм, шъыпкъагъэм, зэфэдэныгъэм ятелъхьэу зэрэщытыр сшIошъ хъущтыгъэ. Ау идеологиеми сынэ къышъхьэригъапхъоу сищытыкIэ зыригъэхъожьыгъэп. Сыд фэдэрэ идеологии гъуни шапхъи иIэх. Литературэм игугъу пшIымэ, ащ Iофыр гъэшIэгъонэу къыщекIокIы. Партием, Лениным, социалистическэ псэу­кIэм афэгъэхьыгъэу сэ усэ заулэ сиI. На­хьыбэ пфэтхыщтэп, тхэным хэлъ пстэу­ри ащ къыхэплъытэмэ. Егъэлыягъэ, гущыкI мэхъу.

УкъызыхэкIыгъэ лъэпкъым угу фэмыуз­мэ утхэшъущтэп. Узэрытхэрэр ныдэлъфыбзэмэ, а узэрыгупшысэрэ бзэр ары ащ идунай зэрэзэхапшIэрэр. Ар зэхэмышIагъэмэ, ащ къыубытырэ пстэур ппкъырымыкIыгъэмэ, сыд фэдэрэ идеологии къикIын щыIэп. Усэхэм ар нахь лъэшэу ащызэхэошIэ — пIонэу узыфаер цIыфыгум нэмысмэ, къэмыхъузэ ар ежь­ежьырэу мэкIодыжьы. Сэ ялыеу зыкъыс­щыхъужьырэп, ар пасэу къызгурыIуагъ, стхыгъэм игугъу сшIыгъэшъ къытезгъэзэжьыгъэп. Ау сэ зыкъызэздзэкIыгъэу, сымыусыгъэ е сызытемытхыхьагъэ горэ, джырэ щыIакIэм зыдэсшIызэ, къэсштагъэу сфэIощтэп. Адыгэхэм тшъхьэ къырыкIогъэ лъэпкъгъэкIодым фэгъэхьыгъэ усэхэу тигуузхэмрэ тигумэкIхэмрэ къызыщысIуатэхэрэр сиIэх. ГъэшIэгъоныр ахэр къызэрэхаутыгъэр, цензурэм зэрэблигъэкIыгъэхэр ары.

Сятэжъ ихьакIэщ игугъу къыпфэсшIыгъ. А хьакIэщым щызэIукIэрэ лIыжъхэм Уарп псыхъо мыр къыщыхъугъ, Фэдз дэжь мыр щырекIокIыгъ, ТIопсапIэ дэжь щыпсэухэрэм ашъхьэ къырыкIуагъэр мыры, адыгэхэр хэкум мыщ фэдэу рафыгъэх аIозэ, джаур зэожъым къызди­хьыгъэ тхьамыкIагъохэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр зэхэсхы зэхъум сыныбжь илъэсий — пшIым итыгъ. А тхьамыкIагъо­хэр лъэпкъым ынэгу зыкIэкIыгъэмрэ ахэр къаIотэжьэу зызэхэсхыгъэмрэ азы­фагу къыдэфэгъэшхо щыIагъэп — утыныр джыри гъушъыгъагъэп. Ащ нэмыкIэу тикъуаджэ щыщ цIыфышхо горэ ИстамбулакIо гъогу мыгъожъым теуцогъагъ, мыдкIэ къэнэгъэ иIахьылхэр ащ икъэбар амышIэу гумэкIыщтыгъэх. Шъыпкъэ, «Мы­хэр зэхэпхыгъэхэми умыIуат», — къысаIощтыгъ нахьыжъхэм. Ар къызы­хэкIырэри къыбгурыIонэу щытыгъ. Ау ахэр унэгу кIэкIыгъэхэу, усэкIо-тхакIоу зыплъытэжьэу сыдэущтэу ахэм уатемытхыхьани, хъэтэпэмыхь пшIынхи? СэркIэ ар мыхъун горэу щытыгъ. Аужырэ романэу стхыгъэм, «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжькIэ» сызэджагъэм, а гукъэкIыжьхэр къыщыстхыхьагъэх, джаур зэожъыр, лъэпкъ тарихъыр зэрэщытэу сигъашIэ хэпшагъэ зэрэхъугъэр.

Зы щысэ къэсхьы сшIоигъу. Романэу «Мыжъошъхьалыр» зыстхыгъэр ар къызыдэкIыгъэ илъэсыр арэп. Тилъэпкъ зэрэдунаеу щизытэкъухьэгъэ, мыжъо­шъхьалым фэдэу зыхьаджыгъэ илъэсишъэ заор ары ар зыфэгъэхьыгъэр. Ар стхы зэхъум Москва сыдэсыгъ, Адыгэ хэкум сырилIыкIоу СССР-м и Апшъэрэ Совет сыхэтыгъ. Романыр илъэситIурэ ныкъо­рэ­кIэ шъэфэу стхыгъэ. Ар къысфытезыдзэрэ бзылъфыгъэм дэжь зы Iэпэрытхыр, ятIонэрэр къуаджэм дэс сшынахьыжъ дэжь щызгъэтIылъыщтыгъэх. Сэ а Iофым мырэущтэу сеплъыщтыгъ: къызыхэкIыгъэ лъэпкъым итарихъ щыщ Iофыгъо горэ къыштэу темытхыхьан зы тхакIуи фитэп. Ар къыдэмыкIыщтми, ытхэу зэригъэтIы­лъэкIын фае. КъэпшIэнэу щытэп, дунаим зызэблихъузэ игъо къэсмэ, къыдэ­кIынкIи хъун.

Романэу «Мыжъошъхьалым» къыкIэлъыкIуагъэх «Бзыикъо зау», «Хъан­-Джэ­рый», «ГъэритIу», «Джасус», «Айщэт», «Рэдэд», «Адыгэхэр», «Рафыгъэхэр», «КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ», «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжь» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр.

Хэгъэгу зэошхори тарихъым лъыгъэчъэ заоу хэхьагъ. Романхэу «ЦIыфыр тIо къэхъурэп», «Агъаерэм ежэжьхэрэп», «ШIу шIи, псым хадз» зыфиIохэрэр нахь пасэу дунаим къытехьагъэх. Урыс, советскэ тхакIохэм ятхыгъэхэр къызыщыдэкIырэ тхылъ тедзэпIэ цIыкIоу «Современник» зыфиIорэр Москва дэтыгъ. Ар къызызэIуахыкIэм апэрэ тхылъэу къытырадзагъэхэр Михаил Шолоховымрэ Константин Симоновымрэ яягъэх, ящэ­нэрэр сэсыягъ. ЫпэкIэ фэдэ къыхэмыкIыгъэу, епцIыжьакIохэм яIоф лъэпкъыбэ литературэм къыщызыIэтыгъэр сэры. Романэу «ЦIыфыр тIо къэхъурэп» зыфиIорэм зеджэхэ нэуж «А Iофыгъор литературэм апэу къыхэзылъхьагъэр хэт шъуIуа, Валентин Распутиныр ара, хьау­ми МэщбэшIэ Исхьакъа?» — аIоти кIэ­упчIэщтыгъэх. Распутиным итхыгъэ дунаим къызытехьагъэр сэсыем ыпэкIэ, урысыбзэкIэ ары. Хэкум епцIыжьыгъэхэм яIоф илъэситIукIэ нахь пасэу адыгэ ли­те­ратурэм адыгабзэкIэ ­къыщысIэтыгъагъ…

— Адыгэхэм ящыIакIи, язэхэтыкIи уироманхэм дэхэ дэдэу къахэщы. Ар тызыхэпсэукIырэ зы Iофыгъу, икъэIотэн къинэу пылъыр тарихъым ишъыпкъэ зэкIэлъыгъэкIожьыным фэдэп. «Тарихъ роман» зыпIокIэ, архивышхо зэпырыбгъэзэн, зыплъы­хьакIоу тихэку щыIагъэхэм ­ятхыгъабэ кIэбджыкIыжьын фаеу мэхъу. Уитхыгъэхэр тарихъым ишъыпкъэ сыд фэдизэу пэбла­гъэхэу къыпщыхъура?

— Титарихъ тызэрэлъыIэсырэ, тызэрэщыгъозэ шIагъо щымыIэу къызэрэтхьыгъэр хэткIи шъэфэп. IорыIуатэу зэхэтхыгъэхэм тыгу къагъэбырсырыщтыгъ, тятэжъхэм жэкIэпэ нэпсэу рагъэхыгъэр тишIэжь хэлъыгъ. Ау къэхъугъэхэм хэшIыкI хъатэ афытиIагъэп — архивхэм якIолIэгъуаеу щытыгъ, блэкIыгъэ заом фэгъэхьыгъэу къыдагъэкIыгъэ тхылъхэр ухъумэпIэ зэфэшIыгъэхэм цIыф атырамыгъаплъэу чIэлъыгъэх. Заом зэреджэ­хэрэми уигъэгъуащэщтыгъ. «Кавказ заом илъэхъан» зыпIокIэ, ор-орэу узэзэожьыгъэ фэдэу зы бэлахь горэ нэгум къы­чIэуцощтыгъ. «ПцIым лъакъо кIэтэп» зэ­раIоу, уушъэфынри шъыпкъэр умыIон­ри зэфэд. Тэ шъыпкъэм тызкIылъы­хъурэр Iэр дгъэсысэу, «къытэшъушIагъэр шъотшIэжьыщт» тIоу урамым ­тыкъытехьанэу арэп. Ар зыфатшIэрэр хэукъоныгъэхэр дгъэтэрэзыжьынхэм, къыткIэхъощт ныбжьыкIэхэр къэтыухъу­мэнхэм пай.

Лъэпкъ литературэм тарихъыр зылъэ­псэ шъыпкъэр ыкIи тхакIом къыгъэшIырэ шъыпкъэр ыIозэ зэтыреутыхэшъ, тIу­ми тарыгъозэн фай. Шъунэгу къычIэ­жъу­гъэуцу: цIыфым шъор къемыщэкIыгъэмэ икъупшъхьэхэр зэрэIыгъы­шъущтха, Iэпкъ-лъэпкъ пшIыкIутIур зэдыкIэмыкIмэ цIыфыр тэрэзэу щыIэшъущта? Литературэри джащ фэд: тхакIом игузэхашIэхэм ар тыдэ нэс зыдащэшъущтыр зэзыпхырэ купкъ имыIэмэ? Дунаир зэ­рэдахэри, цIыфхэм яшэнхэр зэрэзэфэмыдэхэри къэпIошъущт, ау ар гъашIэм хэмыгъэщагъэмэ, къэхъугъэ горэм емыпхыгъэмэ, сыд фэдэ хьалэмэта къыпфэIотэщтыр? Тарихъ романхэм ятхын сызыфежьэм, архивыбэмэ сащылъыхъун фаеу хъугъэ. Нахьыбэр зытхыгъэр ежь урысхэр ары, оррэ сэрырэ тыкъызыхэ­кIыгъэ лъэпкъым зыгорэ атхышъунэу щытыгъэми, ар яIофыгъэп. Заухъумэжьын, быныр заом къырагъэлын, топыщэхэм зэкIагъэстырэ машIом быныр хащыжьын фэягъэ.

«Мыжъошъхьалыр» стхы зэхъум ­СССР-м и Апшъэрэ Совет сызэрэхэтыгъэм ишIуагъэ къэкIуагъ. ДепутатыцIэм амал къыситыгъ цIыфыбэмэ амылъэгъу­гъэ архивхэм сахэплъэнэу, зэмыджэгъэ­хэ тхылъхэр ухъумапIэхэм къащызгъоты­нэу. Бжьэ къэпчIыгъэм фэдэу а пстэу­ми сшъхьэ къагъажъощтыгъ, ау ахэр зэкIэ сищыкIэгъагъэх. Нэе-псыеу ахэм къахэс­тхыкIыщтыгъ, амал щыIэ зыхъукIэ сурэт тырязгъэхыщтыгъ, къытезгъэзэжьызэ ся­джэщтыгъ. Романэу «Мыжъошъхьалым» тарихъ шапхъэу хэслъхьагъэр къинкIэ зэзгъэуIугъ. Дунаир нахь фит зэхъужь нэуж ары адрэ ситхыгъэхэм ащызгъэфедэгъэ тарихъ шапхъэхэр нахь къэгъо­тыгъошIу къызысфэхъугъэр. Ау сигузэхашIэхэр зыкIи тарихъым ишъыпкъэ ыкIыIу сшIыгъэхэп. Ащ сытемыкIыным сыпылъыгъ. Тарихъыр зылъэпсэ романхэм шъыпкъэр процент 90-м щанэсы сIомэ, егъэлыягъэ хъущтэп.

— Исхьакъ, ныбжьыкIэхэм сыд япIо пшIоигъуагъ?

— УиупчIэ иджэуап кIэкI дэд. Зигугъу пшIырэ ныбжьыкIэхэм садэмыгущыIэу, зыгорэкIэ зафэсымыгъазэу зыкIи къы­хэкIыгъэп. Сэ гъогоу къэскIугъэр сыугъои­жьыгъэу сэгугъэ. Ситхыгъэхэр зэфэхьысыжьыгъэу тхылъ 25-рэ хъоу бэмышIэу къыдэкIыгъэх. Гупшысэу, хъопсапIэу, гу­гъапIэу сиIагъэхэр ахэм къащыбгъотышъущтых. Сэ нахь шъхьаIэу сызыпылъы­гъэр адыгэхэр цIыф нэсэу къэзгъэлъэгъонхэр ары. Ар къыздэхъугъэмэ, си­насып. Сэ джыри сэтхэ, упчIабэмэ яджэуап­хэм салъэхъу. НыбжьыкIэхэр мыпшъынхэу, яхъопсэ жъуагъом ыуж итэу кIонхэу сыфай. Тызыхэт дунаир цIыкIу хъугъэ, псынкIэу укъызэрэгъоты, нахь псынкIэжьэуи узэлъэIэсы. Ау псын­кIэу кIорэ дунаим тымыгъотыжьынэу ыкIи талъымыIэсыжьынэу тшIуагъэкIодыхэрэм ащыщ лъэпкъышъхьэр, тины­дэлъфыбзэ, тихабзэ. Ахэр зыухъумэн, ахэм афэсакъын фаер ныбжьыкIэхэр ары. Дунэе хьалэмэтыбэмэ апэ ахэр зэритхэр ныбжьыкIэхэм къагурыIонэу сыфай. Джырэ дунаим иIашэр шIэныгъэр арышъ, адыгабзэмрэ лъэпкъ тари­хъымрэ Iашэу зэрахьанэу, лъэпкъ гъашIэр къаIэтышъунэу, зэтыраIыгъэнэу ахэм сафэлъаIо.

ДэгущыIагъэр Табышъ Мурат. Гъэзетэу «Адыгэ псалъэм» шIэныгъэмкIэ иобозреватель.