НыбжьыкIэхэм ятворчествэ уасэ фишIы зыхъукIэ, критикэм (адыгэ критикэми) «ахэм ащыщ пэпчъ ежь мэкъэ гъэнэфагъэ иI, идунэееплъыкIэ шъхьафы» зэриIорэм зэфагъэ хэлъэу пIон плъэкIыщтэп.

Поэтхэу ыкIи прозаикхэу джы тыкъы­зытегущыIэхэрэр ныбжьыкIэжьхэп (къагъэшIагъэмкIи, ятворчествэкIи) ыкIи «ежьхэри уахътэри зыфэдэхэр» зэхашIэ зыхъугъэр ащ лъыпытэу арэп, ари псын­кIэу къадэхъугъ пIон плъэкIыщтэп. Ахэр непэ яIэ хъугъэх, ау ащ фэшI гъогу къинмыгъуае къакIун фаеу хъугъагъэ.

Автор зэфэшъхьафхэм атхыгъэхэр зэхэугъоягъэхэу зыдэт тхылъымкIэ тхэкIо ныбжьыкIэм «итхэкIэ амал» гъэунэфыгъуае, ау джащ фэдэ идеологий щыIагъэр. «… Уахътэ терэшI! Джыри Iоф дерэшI!..» – джары арапэсыщтыгъэр.

«ИдеякIэхэр иIэхэу ыкIи, зыгорэкIэ, Алахьым ерэмыд, партиемрэ къэралыгъомрэ ягъогу димыштэрэ зекIуакIэм дихьыхырэ тхэкIо ныбжьыкIэ зыгорэкIэ къыкъокIыгъакъомэ…» А къэугупшысыгъэ пэрыохъухэр зэпачынхэр зэкIэми акIуачIэ къыхьыщтыгъэп. Адэ сыдэущтэу ар щыпэкIэкIыгъа Хъунэго Саидэ итворчествэ? КъызэрыкIо фэд, ау ащ дакIоуи Iужъоу зэхэлъ: хэбзэ гъэуцугъэхэм, къэгъагъэ­хэм ыкIи кIуачIэхэу ахэр зэхэзыулъэгонхэ зылъэкIыхэрэм анахьи, щыIэны­гъэр нахь гъэшIэгъонэу гъэпсыгъэ, общественнэ институтхэм анахьи нахь лъэш, гур пэрыохъу горэхэм къызэтыраIэжэн алъэ­кIыщтэп, ежьыр шъыпкъэм къыдихыгъэ текIоныгъэм ар ыгъэгушIон, ыгъэгушхон ылъэкIыщт, ау лъэш дэдэуи ыгу кIодын ылъэкIыщт. Дунаир гъунэнчъэу дэхэдэд, ау ащ дакIоуи ар гущыкIыгъоу шъончъэ ыкIи гур ыгъэцIыкIоу зэшъозэщизэу гъэпсыгъэ. Ары шъхьаем, ар зыдэхъугъэр хэти ымышIэу бзэхыгъэ, жьым хэткIухьагъ, Iугъо-пщэсы хъугъэ ыкIи джащ пае поэтессэр зыгъэгумэкIырэр дунаеу зигъашIэ зыухырэм, зэхэткIухьэ­рэм итеплъэ зэмышъогъухэм къаригъэгъэзэжьынэу ары:

Къечъэбзэхзэ нэфшъагъор Чэмыбжъэм eyly. Чэрэзы тIурысэр мысысэу Осэпс ехьыжьагъэм Ехъуапсэ. БлэкIы нэфшъагъор КIэракIэу, КIым-сымым зыримыгъэукIыхьэу Чэщым игъогу ыпхъэнкIыхьэу, Чэу пхэнджым Игъуанэ дэплъыхьэзэ. («Осэпсыц», я 5-рэ н.)

Ар зыфэбгъэдэн плъэкIыщт уахътэр итетыгъо ыухыгъэу чэщыр зыщикIырэр ыкIи мафэр къызыщихьэрэр ары. Аущтэу уегупшысэным къикIырэр поэтессэр къызытегущыIэрэр къыбгурымыIоныр ары: мэхьанэ шъхьаIэр – чэщым игъогууанэ ыухыгъэу текIы (нэфшъагъом блэ бзэгоу цакъэрэм иобраз ары гу зылъы­тигъатэрэр), уахътэм пэублакIэу фэхъугъэр къызэрэсыгъэр, ауми уахътэри шIушIэным фэбгъадэ зэрэмыхъущтыр ары. «Чэщым игъогухэр нэфшъагъом епхъэнкIых» зыфиIорэ гущыIэхэми, ары пакIошъ, дунэякIэм уфэкIон зэрэплъэ­кIыщт гъогур къагъэлъагъорэп. ГурыIогъуай: дунаир зэрэгъэпсыгъэм дэгъубэ зэрэхэ­лъыр, ежь къыдыщыIэ цIыфхэм ямызакъоу, нэфынэм хэхьэгъэным пае зэкIэ къиныгъохэр зыпшъэ дэзылъхьа­жьыгъэ дунаими ащ «ыпси» акIышъо дагъоу иIэхэри, тыркъоу телъхэри поэтессэм елъэгъух. ЦIыфыр щыIэкIэ дэеу зыхэтыр е фэшIыгъэ щыIакIэр арэп поэтессэр къызытегущыIэрэр – ренэу зэрэхъу хабзэу, цIыфэу модырэмрэ мыдырэмрэ, нэмыкIэу къэпIон зыхъукIэ, шIункIымрэ нэфынэмрэ азыфагу итэу къанэрэр ары нахькIэ.

Ар творчествэмкIэ философие лъэчIэ шъхьаIэу щытыгъ. Ащ гъэхъэгъэ шIукIаехэр къытынхэ фэягъэ. Къытыгъэх ыкIи. Сыда пIомэ, Iэгушъор зэбгъэзэкIымэ, ащ щыIэр усакIом ылъэгъумэ шIоигъу, – «сIэу сщэигъэм макъэр Iэпэзы» (я 7-рэ н.). Сыд ар зышIэн зылъэкIыщтыр? Iэ щэигъэр мэхьанитIоу къызыгурыбгъэIон плъэкIыщт, щыIэныгъэри ары: усакIор тинэрылъэгъу дунаир ары зыщыпсэурэр, ау щыI джащ фэдэу нэмыкI дунаеу ежь усакIом зыфигъэ­псыжьыгъэр, ар ащ идунай, ащ итхыгъэ­хэм яI ямышIыкIэ-гъэпсыкIэ, аужыпкъэм – ащ имэкъамэ: ащыгъум хэти гу лъи­тэгъагъэп щыIэныгъэм фэгъэхьыгъэ мэхьанэшхо зиIэ гупшысэхэр къызыдэзыхьыгъэ пшъэшъэжъые цIыкIу поэзием къызэрэхэхьагъэм. Мары шъукъядж мы сатырэхэм: «Нэплъэгъур сIэгуитIу ащыуалъэзэ, къэкIорэ мафэм селъэбакъо, гъоткIо зырызэу сIэпэзы, Iэ щэигъэм макъэр къынэсы»; «КIо, нынэ, кIо, сикIал!» «...синан...» ЫкIи акIэлъэныкъуи­тIукIэ точкабэхэр къызэшIэкIыгъэ гущыIэхэр – «...синан...», «...сыд къяпIолIэна, синанэу си нэнэжъ, зэкIэ мыщ къы­щыхъу-щышIагъэхэм?» Мыщ дэжьым нанэу хъун ылъэкIыщт ежьым ие шъыпкъэ нанэри (нэнэжъыри), фэшъхьаф пстэухэу зэкIэри афэзыгъэгъухэу, гъунэн­чъэу шIу зылъэгъухэрэ нэнэшхохэри (ныри).

Тхылъеджэм гу лъитагъэп поэзием сурэтышI пшъхьапэ щылажьэу зэрэригъэжьагъэм, ащ иапэрэ тхылъ цIыкIоу усэхэр зыдэтым щэхъу къызэрэдимыгъэ­кIыгъэзэ: «Сиусэ икъоу къэмыIуми, мэкъэмэ нэпцI идагъоп» («Осэпсыц», я 8-рэ н.); «Усэ заулэу стхыгъэри нынэпIосхэм апIужьыгъ. Ситхьапэ фыжьы, гущыIэм сыдечъажьэ, еомэ-еозэ, зэгуас­щхэмэ – зэгокIыжьызэ сипшысэ нэфапIэм фащэжьы» (ар дэдэм). Поэтессэр творчествэм икъиныгъохэм, зылъыхъурэ гущыIэр къыгъотыным пае зэпыригъэзэ­гъэ «гущыIэ мин пчъагъэхэм» (В. Маяковский) къатегущыIэрэм фэд, ауми, гу лъымытэн плъэкIырэп ащ игупшысэхэр нахь куоу «зэрехыхэрэм» ыкIи нахь чыжьэу зэрэлъыкIуатэхэрэм – ар къызытегущыIэрэр фэшъхьаф дунае зыгъэ­псыным, фэшъхьаф орэд «моу шъэбэ-шъа­бэу, бэмэ рамыщажьэу, бэм кIэмыдэоу орэд» (ар дэдэм) зыусыным зы­кIуа­чIэ езыхьылIэгъэ поэтессэм къинмыгъуае зэрилъэгъурэр ары. НэмыкIэу къэпIон зыхъукIэ, «зэхауцIэпIэгъэ ду­на­ир» щигъэзыеным ыкIи ежьым «идунэякIэ ыгъэпсыным» пае поэтессэр ыкIуачIэ шъхьамысыжьэу мэбанэ. Дунэежъыр щызыгъэзыерэ усакIоу «къызыщетIысэхыщт» дунаир къыхэхыгъэным къины­шхо тезылъагъорэр ары нахь нэрылъэгъоу тапашъхьэ къиуцорэр. Ащ фэгъэхьыгъэу псалъэр лъыбгъэкIотэн хъумэ хэгъэунэфыкIыгъэн фае «Самолетым ычIэгъ» зыфиIорэ усэм поэтессэр чIыгужъыр арэп джы зытесыр – ащ тебыбыкIы, ошъогум ибыбэгъах, ау тыдэ къыщытIысыщт а IэрышI планетэ цIыкIоу самолеткIэ заджэхэрэр? «ТачIэгъыкIэ чIыгур гузажъоу чIэсыкIы, тачIэгъыкIэ къефэхырэ бгыкъумэ ныр ачIэлъадэ исабый стыгъэ машIом къыIуитхъыжьынэу...» «ТачIэгъыкIэ ори хэта къыуажэрэр, сэри къысэмыжагъэмэ япчъэу зыми хэсымыпчъагъэм сеIупчъэпчъэщт, сыхерэтхэжь инэфапIэ... ЦIыфым ригъэтынэу пчъэ зигъотыкIэ еухы ипчъэ, имыIэри благъэу къыщэхъу, Iуахыгъэ унэм ипчъэ сылъэхъу» (я 11 – 12-рэ н.).

Джаущтэу поэтессэм ежьырырэ фэшъхьаф цIыфхэу ыгукIэ пэблагъэхэмрэ апае щымыIэ унэ ыгъэпсыгъ, илъэс пчъэгъабэм ащ гъогу къинэу ыкIугъэхэм ар ащ фащагъэп: «Къыддэмыхъугъэм ияжьэ жьым IорышIаеу къелъэсы, лъэс- лъэбыIоу ткIун фэегъэ гъогур дгъэпцIагъэ, нэмыкI лъагъоу етщэжьагъэр хымагъэ... МэшIо джэгум ыгупчэ кIэпсэры­шъоу тыкъыщышъуагъ, зичэзыур мыпцIымамэу хэпкIагъ» (я 14-рэ н.). Зэрэшъулъэгъоу, ар зыфэдэр непэрэ общественнэ гъэ­псыкIэр ары, ауми къыфэдгъэзэжьын усэм ипэублэ, авторым ащ шъхьэу фишIыгъэр «бжыхьэ машIу», нэмыкIэу къэпIон зыхъукIэ, аужырэу, зыухырэу, зэкIэри зыIузылъэшъон зылъэкIыщтыр ары. Фэшъхьаф усэм тыкъеджэ: «Инэп чIыгур, ау мэшIошхоу щэсты тигухэлъхэр, тыкъэмыхъузэ зэханэшъ, тымылъэгъузэ мэкIосэжьы (ар дэдэм, я 14-рэ н.). Ауми, гумэкIышхом хэфэгъэ поэтессэм игузэхэшIэшхоу ыбгъэгу къыщибыжъутыкIырэм, ащ изэхэшIыкIэу зэбгырышъэшъырэм яджэрпэджэжь мэкъэшхоу чыжьэкIэ къиIукIырэр ащызэхэтхырэп. ГузэхэшIэшхор ежь авторым ыгулъачIэ къыхэ­нэжьы, изэхэшIыкI икъогъупэ шъэфхэм къаблэмыкIыгъэу къахэнэжьы. Ар зыфэбгъэдэн плъэкIыщтыр кIосэжьырэ пхъэ шIомыкIэу, ау щыIэныгъэм бэу щызыушэтыгъэм игуузхэмрэ игукъаохэмрэ зыщыстынхэ амылъэкIырэр ары: ар цIыфхэм афызэIухыгъ, ау хэти ащ гупсэфыпIэ щигъотын ылъэкIырэп, ар шъхьафит, ау зиIэтынышъ, зыгъэбыбын кIуачIэ зэригъотылIэжьын ылъэкIырэп, ар хэти къыухъумэрэп, ащ пае шхончыщэ пчъа­гъэ щымыохъухэу ащ тефэ ыкIи ахэр ыпкъышъол къыхэнэх егъэшIэрэу: «Непэ симафэ гъожьы, бжыхьэр сфызэкIэкIо­жь­­­рэп, сисэп сшIошIы, остыгъэ пчыхьэм хэзгъэнэжьырэп, сыфэчэфыжьэп, ошIа, пшахъор ашIуабэу уахътэр рапщыгъ, щыбзэм итэкъуи аIэпычъыгъ, джы дунаир зэлъештэ...» (я 25-рэ н.).

Иакъыли ыпси IэкIыб кIуачIэхэмрэ зыщымыгъуазэхэ дунаехэмрэ зэгъэшIэгъэнхэмкIэ цIыфым иамалхэр гъунэнчъэ­хэу зэрэщымытхэм ыкIи зэрэзэкIэIулIагъэхэм ямотивхэр хэпшIыкIэу, нахь Iужъоу зэхэлъхэу хъугъэх, ау цIыф гузэхэшIэ лъэшхэмрэ цIыфым игушхуагъэрэ (идухрэ) щыкIэгъэнчъэхэу (е мыщыкIэгъэнчъэхэу) щытхэмэ яхьылIэгъэ фэзэщныгъэ идеехэр философием ылъэ­ныкъокIэ нахь къэлэнлагъэх – ар къыщылъэгъуагъ Хъунэго Саидэ иятIонэрэ тхылъэу «Пшъэхъухэр» зыфиIорэм. Ащ фэгъэхьыгъэу къатегущыIэгъэн фаеу къытщэхъу а зым – лъэмыджхэм яхьылIэгъэ уситIу. «Осэпсыцэм» къыдэхьагъэм ыцIэр «Ари лъэмыджыгъ», «Пшъэхъухэр» зыфиIорэм дэтыр – «Лъэмыдж». Апэрэм герой бзылъфыгъэмрэ ар зытет дунаим щыщхэмрэ щызэгурэIох, гъусэ щызэфэ­хъух – «Нэф къэмышъзэ сигупшысэ зыкъылъфыжьи, жьым хэхьагъ, псыхъом ыпшъэ зырищэкIи зыкIигъэгъуи дечъэ­жьагъ», ау ахэм ауж итхэу «нэпкъыхэми IаплI зэращэкIыгъэ». Герой бзылъфыгъэм изакъу – зиплъыхьэмэ, елъэгъу яеплъыкIэхэмкIэ гъусэ зэрэзэфэхъугъэ­хэр. Гупшысэм зызэриушъомбгъурэр хьаламэт шъыпкъ ыкIи умыгъэшIэгъон плъэкIырэп: апэрэмкIэ, поэтессэм тшIошъ ыгъэхъурэр, сыдэу орэхъу фаеми, лъэмыджхэр зэрэщыIэхэр ыкIи ахэр цIыфхэм зэрящыкIагъэхэр ары: армырмэ, «нэпкъ лъэгитIур псым хэхьажьи, IаплIы чъэр зэращэкIыгъ ыкIи ахэр зэкIэ зэгъусэхэу псыорхэм ахэкIодэжьыщтых», псыхъом къыхахъоу, ехьыжьагъэу чъэ зыхъукIэ, ыдырыпэни ылъэкIыщт. Лъэмыджым къыщымыуцоу герой бзылъфыгъэр ежь къэзыухъумэщтыгъэ жъогъо цIыкIухэу нахьыжъхэм ауж къинагъэхэри зыдихьыщтых. Шъыпкъэ, ащ ахэр псым хигъаохи, чIыгум ыкIуачIэ ахилъхьи ытIупщы­жьыгъэх. НэмыкIэу къэпIон хъу­мэ, тхылъеджэм инэрылъэгъоу хъугъэ-шIэгъэ хьаламэтхэу зыгорэ къэзыгъэ­нэжьыгъэхэр щызэпэкIэкIых, къагъэнэ­жьыгъэхэр псыхъор арынкIи мэхъу, жъуагъохэр арынкIи мэхъу, ау анахь тэрэзкIэ енэгуягъор — ежь бзылъфыгъэ героир арын фае, сыда пIомэ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэм яшIуагъэкIэ ар природэм, дунэе гъэпсыгъэм яIофшIэн шъэф хэлэжьэн ылъэкIыгь.

ЯтIонэрэ стихотворениер зэрэгъэпсыгъэр апэрэм фэдэп: тинэрылъэгъоу щыIэныгъэм щыхъу-щышIэхэрэм нахь яхьыщыр – «лъэмыдж горэм сытехьагъ» (апэрэм къызэрэщиIощтыгъэр «лъэмыдж сысрэм сытетыгъ», «нэф къэмышъзэ сигупшысэ зыкъылъфыжьи жьым хэ­хьагъ, псыхъом ыпшъэ зырищэкIи зыкIигъэгъуи дечъэжьагъ»). Псэмрэ дунаимрэ зэрэгъотынхэу хъугъэп, щагъэзыегъэ гупшы­сэм (псэм) къыгъэзэжьынкIэ фэя­гъэп, жъогъо цIыкIухэри джащ фэдэу дунаим пэIапчъэхэу къэнагъэх, ащ ыбгъукIэ готхэу, апэрэм къызэрэщиIуатэрэм фэдэу, «жъогъожъыехэр къечъыехых, яжь къэщакIи зэхэсэхы». Арышъ, зэкIэ дунаим фыщытыкIэу дыряIагъэр укъуагъэ хъугъэ, хьау, укъуагъэп ар – а зэпхыныгъэр щыIэгъахэп, зэгорэм щыIэ хъущтыми хэти щыгъуазэп.

ЩэшIэ Щамсэт. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор.