ИгъашIэ наукэм фигъэшъошагъ

Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Адыгэ къэралыгъо университетым общэ языкознаниемкIэ икафедрэ ипро­фессорэу, Урысыем апшъэрэ гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъэу, УФ-м иапшъэрэ еджапIэ изаслуженнэ IофышIэу, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ (Черкесскэ) дунэе академием иакадемикэу, АР-м и ЛIышъхьэ дэжь адыгабзэмкIэ щы­зэхэщэгъэ Советым хэтэу Абрэдж Ачэрдан Нухьэ ыкъор къызыхъугъэр непэ илъэс 80 мэхъу.

Абрэдж Ачэрдан цIыфыгъэ Iэдэб дахэр, гъэсэныгъэ-шIэныгъэ дэгъур, сэнэхьат IэпэIэсэныгъэр, шъыпкъагъэр зишапхъэх; интеллигент шъыпкъ. Илъэсыбэ научнэ ыкIи педагогическэ IофшIагъэу иIэр Адыгэ Республикэм ианахь наградэ лъапIэу «Адыгеим Ищытхъузехь» («Слава Адыгеи») зыфиIорэмкIэ хагъэунэфыкIыгъ. Адыгеим иапшъэрэ еджэпIэшхоу Адыгэ къэралыгъо университетым — (Адыгэ къэралыгъо институтыгъэм) 1965-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Iоф щешIэ — лIэшIэгъуныкъом шъхьадэкIыгъэу шIур епхъы. Мы уахътэм щыщэу, илъэси 10-м, ар общэ языкознаниемкIэ кафед­рэм ипэщагъ. Илъэс 20-м къыкIоцI канди­дат ыкIи доктор диссертациехэр урысыбзэмкIэ, адыгабзэмкIэ ыкIи литературэмкIэ къэгъэшъыпкъэгъэнымкIэ диссертационнэ Советым иученэ секретарыгъ. Ачэрдан зиIэшъхьэтетыгъэ студент нэ­бгы­ри 10-мэ кандидатыцIэр къаухъу­магъ.

Абрэдж Ачэрдан «шIэныгъэр зиуцэ­Iурэр» бэшIагъэ, ышIэрэм гъуни-нэзи иIэп, бзэшIэныгъэр лъэныкъуабэкIэ елэ­жьы; лексикологиер, лексикографиер, семасиологиер, этимологиер ыкIи гущы­IэкъэхъукIэр. Ащ дэгъоу ешIэх адыга­бзэр, урысыбзэр, грузиныбзэр, къэбэртэе­-чер­кесыбзэхэр, инджылызыбзэм, арабым, тыркубзэм, урым ыкIи китаи­бзэхэм хэшIы­кIышхо афыриI. Абрэджыр — шIэныгъэ IофшIэгъэ 200 фэдизмэ яавтор, общэ, адыгэ, кавказ ыкIи урыс языкознанием алъэныкъокIэ специалист ин.

Адэ мыщ фэдиз гуфэщэныгъэу бзэхэм, гущыIэм, наукэм афыриIэр Ачэрдан тыдэ къырихыгъа, сыдэущтэу наукэм хэуцо­нэу, ар ылэжьынэу хъугъа пIомэ, кIэбгъэтхъын фаер, а зэкIэ иунагъо къыще­жьагъэу, щыхапшагъэу зэрэщытыр ары. Ачэрдан ынэгу гукIэгъу-IэшIугъэм къызэлъигъэнэфэу, ятэкIэ инэнэжъ дэхэIуа­лэрэ янэкIэ янэжъ Iуш дэдэрэ, — тIуми зэфэдэу, ахэбдзын горэ щымыIэу, акъы­лыгъэ инэу акъолъыгъэр — апэрэр — усэкIэ шIуфаIохэр къыпчъыхэу, дэкIо-бзэкIо IэпэIасэу, уц Iэзэгъухэр ышIхэу ыкIи ыгъэфедэхэу, сымаджэхэм яшIуагъэ аригъэкIэу зэрэщытыгъэр, ежьри ащ ыкокI исэу, ыбгъэ кIэлъэу илъэси 7 охъуфэ къызэрэрыкIуагъэр къыIотагъ. Ащ нахь гъэшIэгъоныжьыгъ янэу Астрэ­хъан янэу, мамхыгъэ нэнэжъ ялыягъэр. Ар адыгэ IэзакIэхэм бэ ахэзышIыкIэу, гулъытэшхо зиIагъ. АдыгэмкIэ — жабзэр, бзэр, гущыIэр лъэшэу мэхьанэ сыдигъуи зиIагъэх ыкIи зиIэх. «Дэгъу къэпIон плъэкIыщтэу, жэм Iае къыдэмыгъэкI» — аIо нахьыжъхэм. ПкIэнчъэуи аIуагъэп: «ГущыIэ дахэм блэр гъуанэм къырещы». Мы гупшысэхэм акIэдэIукIыщтыгъэ кIалэми пасэу игулъытэ гущыIэм къыгъэу­щыгъ.

Наукэм фэкIощт ыкIи пытэу ащ хэуцощт кIалэм ыцIи — «Ачэрдан» фэзыусыгъагъэр ятэкIэ инэнэжъ; хьакIакIо кIуагъэу Бэщыкъо яIахьылхэм якIалэм ащыщ ащкIэ еджэхэу зэхихи, ыгу рихьыгъагъ. Ыкъо ибынхэм ацIэхэр зыми хэкIокIэнхэу щымытынхэм кIэхъопсыщтыгъ ыкIи къыдэхъугъ. Абхъазым къуаджэ Ачандара ыIоу ит, ащ ылъапсэр къэ-кIырэ чъыгым ыцI, мы цIэр тIэкIу мэкъэ зэтекI иIэу — Ачэрдан ыцIэр гъэпсыгъэ хъугъэ, ау къэнагъэр, чъыг лъэпсэ пытэм фэдэу, ар зыфаусыгъэм игъашIэ дахэу зызэридзыгъэр ары.

Абрэдж Ачэрдан зэо апэрэ илъэсым, бэдзэогъум и 24-м 1941-рэ илъэсым къэхъугъ. Ятэу Нухьэ Зульхьаджэ ыкъор илIакъокIэ Пщыжъхьаблэ щыщ, къыщы­хъугъ, щыпсэугъ, ау апэрэ сабыеу Ачэрдан илъэси 7 ыныбжьэу, Нухьэ къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае колхоз тхьаматэу щагъэнафэ; ясабыйхэр — Ачэрдан, Альмир, ашыпхъу закъоу Зарэ (янэжъ Зэр­гуащэ фиусыгъагъэр), ау джары зэре­джэхэрэр, ягъусэхэу къэкощыхи, щэIэ­фэхэ, Хьатыгъужъыкъуае щыпсэугъэх, щы­тынчыгъэх, щеджагъэх. гурыт еджапIэр Ачэрдан тыжьын медалькIэ 1988-рэ илъэсым къыухыгъ. Унэгъо гупсэф щапIу­гъэ зэшитIуми зы шыпхъуми еджэныр якIэсагъ, егугъущтыгъэх, дэгъу дэдэу зэреджэщтхэм ты чан Iушми, янэу — щэIэфэ, ублэпIэ классхэмкIэ кIэлэегъэ­джагъэми, ренэу анаIэ атетыгъ. Ны-тыхэр — яцIыфыгъэкIи, яIофшIакIэкIи щысэте­хыпIагъэх, ялъфыгъэхэри щыIэныгъэ гъогу зафэ тырагъэуцуагъэх.

Къоджэ еджапIэр къызеухым, Абрэдж Ачэрдан янэшэу Аулъэ Казбек Лалыхъу ыкъо бзэшIэныгъэлэжьым щысэ тырихэу, ежь ишIоигъоныгъэкIэ Тбилисскэ къэралыгъо университетым икавказ къутамэ чIэхьагъ, 1963-рэ илъэсым дэгъу дэдэкIэ ар къыухыгъ; 1968-рэ илъэсым — Грузием шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэшIэныгъэмкIэ и Институт иаспирантурэ къыухыгъ. 1971-рэ илъэсым кандидат диссертациер темэу «Именные композиты в адыгейском языке» (инаучнэ Iэшъхьэтетыгъэр профессорэу Г. В Рогава) зыфиIорэмкIэ къыгъэшъыпкъагъ. Абрэдж Ачэрдан Тбилисскэ лингвистическэ еджапIэу, академикэу А. С. Чикобава шIэныгъэ лъэпсэ пытэ зыфишIы­гъэм щеджэгъэ ныбжьыкIабэм Абрэджыр анахь лъэшэу, IэкIэлъ шIэныгъэ-амалхэмкIэ къахэщэу ылъытэщтыгъ. Ащ зыкъигъэшъыпкъэжьэу апшъэрэ гъэсэныгъэ еджэпIэшхом Iофышхо щилэжьыгъ. 2000-рэ илъэсым шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием языкознаниемкIэ и Институт Абрэдж Ачэрдан доктор диссертациер филологие шIэныгъэхэмкIэ темэу «Названия растений в адыгейском языке: синхронно-диахронный анализ» зыфи­IорэмкIэ (научнэ консультантэу иIагъэр М. А. Къомафэр ары) къыщигъэшъып­къагъ.

1986 — 1991-рэ илъэсхэм А. Н. Аб­рэджыр СССР-м гъэсэныгъэмкIэ и Министерствэ ыгъакIуи, урыс языкознанием икафедрэ идоцентэу, къалэу Лейпциг дэт Апшъэрэ еджапIэу К. Цеткин ыцIэ зыхьырэм Iоф къыщишIагъ: современнэ урысыбзэр ыкIи урысыбзэм итарихъ аригъашIэщтыгъ, ащ готэу, Германием иапшъэрэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм лекциехэм къыщяджэщтыгъ. Iофышхоу ­щытхъу хэлъэу ылэжьырэм ГДР-м ишIухьафтын анахь лъапIэу «Герой труда ГДР» къыратынэу щытыгъ, ау Герма­нием зэхъокIыныгъэ-зэхэгъэхьажьын Iо­фэу щыкIуагъэм ыпкъ къикIэу, медаль ыкIи орденхэр амытыжьхэ хъугъэх.

Абрэдж Ачэрдан Нухьэ ыкъор — тиреспубликэ ибзэшIэныгъэлэжь шъхьаIэ­хэм ащыщ — шIэныгъэлэжь купэу Адыге­им филологиемкIэ шIэныгъэр бгъу пчъагъэкIэ зыгъэунэфэу, ащ хахъоу иIэр кIэзыгъэтхъыхэрэм ахэт. Илъэс 56-у Ачэр­дан Iоф зишIэрэм, зэ бзэ наукэр ыгъэтIылъыгъэп, ыгу, ыпсэ анэсэу, гуапэ хигъуатэу ащ дэлажьэ — ренэу зы кIэ горэ — бзэм, гущыIэм япхыгъэу къегъоты, егъэунэфы — IофшIэкIошху.

А. Н. Абрэджым монографиитIу къыди­гъэкIыгъ: «Названия растений в адыгей­ском языке: синхронно-диахронный ана­лиз», «Исследования по лексике и словообразованию адыгейского языка». «Русско-адыгейский словарь физиоло­гических терминов» зыфиIорэр (А. А. Псэунэкъор игъусэу) зэхигъэуцуагъ. «Сло­варь русской лингвистической терминологии» зыфиIорэр (урысыбзэмкIэ общеязыкознанием икафедрэ икIэлэ­егъэджэ куп къызэдыдагъэкIыгъ). Дунэе, всесоюзнэ, зэрэурысыеу, ыкIи шъолъыр конференциехэм, симпозиумхэм доклад гъэшIэгъонхэр А. Абрэджым къащишIыгъэх.

Ары. Абрэдж Ачэрдан ищыIэныгъэ зэрэщытэу наукэм фэгъэзагъ, бэ фэукIо­чIыгъэу къыдэхъугъэр. Мы зэкIэм анэмыкIэу, ар унэгъо дахэ зышIэгъэ цIыф: ишъхьэгъусэу ЦокъэжъыIу Сафыетрэ ежьыррэ зы кIалэ зэдапIугъ, зэдалэ­жьыгъ; джы къом иунэгъо дахэ ягу­­шIуа­гъу, къорылъф цIыкIуитIум агъэ­насы­пы­шIох. Ачэрдан цIыфыгъэ ин хэлъ, шъыпкъэгъэшхо къолъ, иIорэ ишIэрэ зэтехьэх; иадыгэ лъэпкъ фэшъыпкъэу, гу­шъхьэлэ­жьыгъэр егъэбагъо. ШIэныгъэлэ­жьыгъэшхоу, наукэр зыпсэ хэлъэу псэурэ цIыф шIагъоу Абрэдж Ачэрдан Нухьэ ыкъом тыгу къыддеIэу псауныгъэ пытэкIэ, гу­пшысэ лъагэкIэ, хэхъоныгъэкIэ, насыпкIэ тыфэлъаIо ыкIи къыгъэшIагъэм фэдиз Тхьэм къыфыхигъэхъонэу тыфэхъохъу.

Мамырыкъо Нуриет.