Гупшысэр иIус, усэр ипIур

Зэкъодзэгъэ-зэкъогъэлъэдэгъэ минэу зэхэлъ щыIэныгъэм хэлъ-хэсыр къыупкIэпкIэу шIукIае шIагъэу матхэ Хъунэго Саидэ. УмышIэмэ, гъэмин зыгъэшIагъэм фэд, гукIэ ыпщыжьырэр бэдэд. НыбжьыкIэу, усэр ыдэжь къакIуи, гъусэшIу къы­фэхъугъ, ау ежагъа е емыжагъа? ИIэм тхьапша ымыгъэразэрэр? Ау Тхьэр хэти еупчIыжьырэп.

Нэгъунджэшхо лъэкIыхьагъэ кIэлъым фэд, е щыIэныгъэр, гъунджэкIэ (лупэкIэ) нахь тэрэзэу зэрегъэлъэгъуа? Саидэ илупэр (зэрыгъуазэрэр) — ыгу ары; ыпсэшъ, ушъагъэ зэхашIэхэмкIэ. Иапэрэ тхылъэу «Осэпсыц» 1989) зыфиIоу къы­дигъэкIыгъагъэми ащ нэмыкI горэм хэкIокIэнэу щымытэу УсакIом поэтическэ мэкъэ гоIу зэриIэм гу лъыуигъатэщтыгъ.

ЦIыфыгуми, псэ зыпыт нэмыкI пстэуми УсакIор гукIэ акIоцIырэхьэ — апкъы­рылъ щыIэмэ къеупкIэпкIы, икъэIокIэ зэфэшъхьафхэр непэ ущысыгъэкIи, къып­фыкIэIотыкIыжьыщтхэп. Адэ хэти игущыIэ ежь илэгъу ыкIи тешIыкIыгъэба, умышIэмэ, джэнэ дыгъэм фэдэу; ау пкъымрэ ащ щыплъэрэмрэ зэдимыштэхэмэ, — пкIэнчъ. Усэр — тэ­мабгъу; гуи пси ямылэгъоу, къыздикIыгъи зыдакIуи умышIэу; сатыр утэрэлъэ баIуа, нэкI-псыкIхэу тхылъхэм адэтхэр? Яджэнха псэ зыхэмылъхэу, гум пэчы­жьэхэм?! Джары тхакIом, анахьэу УсакIом, пшъэ­рылъышхо зэриIэр къэзыушыхьатырэр.

Хъунэго Саидэ иусэхэм ежь ымэкъэ уцугъэ ренэу уащыIокIэ, пшIомыIофыгъа­хэу, къырищэжьагъэр зэриухыщтыр пшIэ пшIоигъоу узыфекъудыйи…, хэлъ зыгорэ къыIорэм, зы шъэф мыIотагъэ…

Макъэ зимыIэ цIыфхэм Абзэ зэхэсэшIыкIы. Усэ рыстхынэу сежьэ — Макъэхэр къысхэджыкIы. (н. 24-рэ)

НэмыкI усэ сатыриплIым щыкIегъэтхъы: Сызэрэпсаоу усэ Сэхъу ошIэ-дэмышIэу, Техьэ тхылъыпIэм нысэу Ыгу сысэу.

Усэныр — IэнатIэп ыкIи сэнэхьатэп; усэныр — гу шъхьафитым ымэкъэ заф; изэхэшIэ мин, ишIошъхъуныгъ, ижьыкъэ­щэ гоIу, шъхьэ ыкIи акъыл IофшIагъ.

Мы дунаишхом ихъэрэ-пкIарэ Изы тамыгъэу цIыфыр къехыгъ, ЧIыгу псэукIэм зыримыпхыгъэу КъыздикIыгъагъэм ышъхьэ епхыгъ (н. 29-рэ)

Усэныр зынэтIэгу итхагъэу къэхъу­гъэм, ар ылэжьын ыкIи къыхэкIыжьын фае, усэр — зыем ыгу, ыпсэ атешIы­кIыгъ, ары гъэшIэгъоныр! Хъунэгъо Саидэ Ахьмэд ыпхъур бэ­дзэогъум и 24-м 1961-рэ илъэсым Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Джамбэчые къыщыхъугъ. 1984-рэ илъэ­сым ащ Литературнэ институтэу М. Горь­кэм ыцIэкIэ щытыр Москва къыщиу­хыгъ. Саидэ къоджэ еджапIэм чIэсыгъ «Пионерская правда», хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгей» ыкIи журналэу «Зэкъошныгъэм» иапэрэ усэхэр къызащыхеутхэм. 1985-рэ илъэсым автор куп зэдыряе тхылъ цIыкIоу «УблапIэ» зыцIэу Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыщытырадзагъэм ирассказ зытIущ къыдэхьагъ. Ащ илъэсиплI тешIагъэу иусэ тхылъэу «Осэпсыц» адыгабзэкIэ къыдэкIыгъ, 1994-м — иятIонэрэ усэ сборник «Гъа­шIэм илъагъохэр» ыIоу, етIанэ — «Мэкъэ шъхьафит» зыфиIорэр, мыщ усэхэр, зэдзэкIыгъэхэр ыкIи прозэр къыдэхьагъэх. Саидэ аузэ, гупшысэкIэ гъэнэфагъэр ыкIи а зэкIэм адиштэрэ шIыкIэ- амалхэр къыIэкIэхьагъэх, тхэн-усэныр хэхыгъэу зэригъэцакIэрэми, ышIэрэр игъо зэрэфаеу кIигъэхьанымкIэ ишIуагъэ къэкIо сэ зэрэсшIошIырэмкIэ. «ЛIэшIэгъуитIум ялъэмыдж», «Зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр зыдэт тхылъ», «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр» зыфиIорэ усэхэр зыдэтхэр къыдигъэкIыгъэх. Нахьыбэм ытхыхэрэр усэхэр арых, ахэм етIанэ прозэкIэ тхыгъэхэри къагоуцуагъэх: эссе, монологхэр, рассказхэр. Къыхэзгъэщымэ сшIоигъу Хъунэго Саидэ ишIошI-еплъыкIэ нэмыкI авторхэ\м япроизведениехэмкIэ къызыщыриIотыкIырэ тхыгъэ зэкIэупкIагъэхэри зэриIэхэр. ГущыIэм пае: КIэрэщэ Тембот иновеллэм ащыщэу «Аужырэ шхончогъу» зыфиIорэм хэт образ шъхьаIэу Алэбый фэгъэхьыгъэу Саидэ ытхыгъэм къыщеIо: «Алэбый тхылъым къыдэкIи, цIыф гъэнэфагъэу къыгъэлъэгъуагъ КIэрэщэ Тембот игений. Жъалымыгъэмрэ мызэфэныгъэмрэ акIуа­чIэ зэрэгъунэнчъэр, ау етIани цIыфыгъэ зыхэлъым ар зыпэуцукIэ, бгъуитIуми ягу­пшысэхэр гучIэ куум зэрэнигъэсырэр, яформэ зэрэзэблихъурэр новеллэм тегъэлъэгъу». (н. 168. «Алэбый ихьэзаб»).

УсэкIошхоу Бэрэтэрэ Хьамидэ итворчествэ ыгу зэрэнэсырэр мыгъуащэу, Саидэ «Адыгэ шIулъэгъу» цIэу зыфишIыгъэ игупшысэ къытхыгъ. «Сыгу къихьи къинагъэр» зыфиIорэ статьяр Къуекъо Налбый ипоэзиеу ыгукIэ илъапIэм ыкIи «Бырсэй» цIэу зыфишIыгъэр сурэтышIэу, архитекторэу, усакIоу Бырсыр Абдулахь игущыIэ, иадыгэбзэ бай ыгу зэриштэрэр, зэрагъэразэрэр къащыIуагъ.

Бзылъфыгъэ-усэкIо чъэпхъыгъэу Хъу­нэго Саидэ илъэс 35-м къехъугъэу матхэ, тхылъеджэхэми бэшIагъэ зызфагъэнэIосагъэр. Сэ сишIошIыкIэ, ар лъыт­хъорэп пчъагъэм — тхылъыр самэу иIэ хъуным, зылъыкIорэр, гупшысэцэжъыеу чылапхъэ хъужьыщтыр ары.

Ныбджэгъуныгъэм инэфынэшхо ЫчIэгъ сычIапщи — сыдэпхьыягъ, Сызэбгъэплъыжьи — а къэслъэгъу­гъэм Сыкъиухъуми, сигъэфэбагъ. (н. 93-рэ)

Псэм, гум фабэ сыдигъуи зэрящыкIагъэр, шIулъэгъу гупсэфым цIыфым зэрэхигъахъорэр, гухэр зэфэсакъэу, зэрэухъумэхэмэ, дунаим гушIуагъор зэрэщыбэгъощтым мы сатырхэр ящыс.

О усиIэшъ — сыгупсэф, Сырэгушхо уишъыпкъагъэ. УсикIасэшъ — усинэф, Мыр сыгу зилъыр Iаджи шIагъэ. (н. 93-рэ)

ГузэхэшIэ плъырхэр егъэлыягъэу агъэбыбэтэнхэр адыгэхэм ахэлъыгъэп, УсакIом ар къыдилъытагъэм фэдэу, макIэу, шъабэу, фэсакъэу ыкIи гоIоу, шIоигъоу, гучIэм щыхъыерэр кIэкIэу зэкIоу къыIуагъ.

НэмыкI сатыриплIыр нахь нэшхъэй, ауми къэIокIэ-шIыкIэ дахэ, тхыпхъэм фэдэу, къыгъотыгъ.

Гъэмэфэ огур натрыф тIыпIагъ, Укъызысэджэм тэ сыщыIагъ? Жъоркъэу июлыр, чIыгур зэгуечы, Сэри Iуданэу угу зэпысэчы.

Гум зэрэхэбгъэхъощтыри, зэрэхэб­гъэ­кIыщтыри шъхьацнэлъэ цIыкIум зэрэфэдэр дэгъоу ешIэ усэкIо бзылъфыгъэм. Хъунэго Саидэ игупшысэ щэчалъэ бэ зынэсэу, къыубытырэр: ащ ыгуи, ыли лъэшэу иадыгэ лъэпкъ, Хэгъэгушхом, цIыфхэм ыкIи нэмыкI тхьэ­къэ­гъэшIыгъэ псэ зыпытхэм афэузы; къыхэкIы игугъэ макIэу зыщыIэпызи, лъыхъомэ-лъыхъозэ къызигъотыжьи, къыхэкIы иусэ сатырхэм гущыIэу – «нэпсыр» защыщыгъэфеди бэба цIыфыгум опсэуфэ пэкIэкIэу ыщэчырэр?!

«Гугъэр! Ощ нахь бэрэ кIодрэ сыIукIагъэп…» — ЕIо мытхъытхъэу; нэмыкI чIыпIэм къыщеIо:

«Уесми, уемысми — а зы кIэух». Хьау, щтэр ишэнэп ыкIи къытекIорэп УсакIом, — шъыпкъэр химыгъэкIуакIэмэ нахь тэрэзэу елъытэ. Усэу «Зи къысэмыIу» зыфиIорэм щыIэныгъэм зэфэнчъэгъэ-гоIунчъа­гъэу, жъалымыгъэ-бзэджагъэу хэлъым зэрямызэгъэу, зэрапэуцужьырэр щыкIэгъэтхъыгъ:

КъысэмыIу! Сыфаеп зэхэсхынэу! Сызтет чIыгур чэнэу, зэгочынэу, Сефэхынэу чIэ зимыIэ Iуашъхьэм, СыIутынэу къэпIощтым икъашъхьэ, Сэрэмах, сэрэмыпаг егъашIэм, Сэщ фэдэу минишъэхэр мэплъызы… — Зи къэмыIу! ГущыIэхэр бгъэпшъыгъэ. НэмыкI чIыпIэм УсакIом къыщеIо: Сыдэу сигъэпшъыгъа зэо-бэнэ къэ­барым СедэIузэ. Седжэзэ. Зэзгъэфэжьызэ. *** Ау тыдэ пхьына о уихьылъэ, Хэт птырихына а онтэгъур? Зызэсэплъыхьэм — сикIалэхэр къызготых — Зыщыщыри къагурымыIоу атезгъэ­уагъ…

УиIэу уишIугъомэ урякIасэу, амалынчъэ-насыпынчъагъэр къыоутэкIымэ, къыб­гоуцощтэу, къыпфэгумэкIыщтыр зэрэгъотыгъуаер, арышъ, къин Iаер зэрэщэчыгъуаер, зэо машIор зэрэгъэкIосэгъуаер, уизакъокIэ — пшIэн е бгъэхъэн зэрэщымыIэр, кIочIэзэхэлъ, акъылзэхэлъыр, е лIэужыкIэм ащ хэкIыпIэ къыфигъотыным игугъапIэу усакIом зыдиIыгъыр, мы сатырхэм ащыкIэгъэтхъыгъ. Хъунэго Саидэ иусэ сатыр пытагъэ, игупшысэ уцугъэ, ар ренэу, гупшысэр, Тхьэм къыхилъхьагъэшъ, игъус, егъазэ чэщи, мафи, аузэ усэр къэхъу; хэхъо, зеIэты.

УсакIоу Хъунэго Саидэ гупшысэр иIус, ар ренэу къыгот. Тыдэ къыфикIыгъа ащ фэдиз акъылыр, гулъытэр, нэчаныгъэ- гупкIагъэр пIомэ, ухэзымыгъэукъощтыр, — ар зыщыщ ыкIи къызхэкIыгъэ лIэкъо­шхэм къыхигощагъэу зэрэщытыр, тын-хьын инэу, Тхьэм къызэрэритыгъэр ары. Адыгэхэм егъашIэм уасэ зыфашIыгъэр Iушыгъэ-акъылышIуагъэр ары. Ащ кIэхъо­псыщтыгъэр багъэми, ежь Тхьэм къызэрипэсыгъэхэр арых акъыл-гъомылэкIэ байхэу лъэпкъым ыпашъхьэ шъхьэкIафэу къиуцощтыгъэхэр. Ары адэ, зыхэлъым ар тепхын плъэкIыщтыгъэп; зыхэмылъри, «цохъонэу къэхъугъэр, быбыщтэп» ныIа?!

Лъытэныгъэ зыфыозгъэшIырэр иIэр зэтыримыгъэзэу, зигъэулэужьымэ хигъа­хъозэ, шIур зылэжьырэ цIыфыр ары. Саидэ, шъоушI бжьэ цIыкIоу, гупшысэм «икъэгъэгъэ анахь дэгъур, дахэр» къегъоты.

Мы ЧIыгум хэбзэ шъэфхэр къыщекIокIых, Гу къабзэмэ гу хьилэхэр къапэгъо­кIых, НэкIашъор уемыжагъэу жьым кIеуты. Ощх лъапцIэм псынжъыр пIастэу зэхеутэ. Сижабзэ тынчы. ЛIыгъэр зэрэтынчэу. Iэсагъэ шъхьакIор — цагэр зэбгыричэу, НэфэпIэ дыджыр Iулъхьэу сIушъхьэ телъ — Ау синыбджэгъум шъыпкъэныгъэ хэлъ!

ЩыIэныгъэр — къурпэныбэу зэхэлъ; ауми дэим, Iаем ыуж, сыдигъуи гур зыгъэшIужьы горэ къызэрэкъокIырэр, гур бгъэкIоды зэрэмыхъущтыр, Iэягъэм зыщыбдзыен, дэгъур пфэмышIэщтыми, хэти уиягъэ емыгъэкIыныр, уицIыфыгъэ уухъумэныр зэрэапэрэир, о узэхэзышIыкIын гори умыгугъэгъахэу зэрэщыIэм, мы сатырхэм урагъэгупшысэ. УсакIори — цIыфы, илыузи игуузи нэмыкIыбэм атекIырэп.

— ЦIыфхэм сыгу ымакъэ зэу ащыщ, ЗыпарэкIи сэ ахэм сакъхэмыщ… (н. 55-рэ)

Гупшысэхэр, гупшысэхэр… Ахэр цIыф Iуш сакъхэм ягъусэгъу-къотэгъух сыдигъуи, зэкIэхъухьагъэхэу, бгъэм къызыдэкIыхэкIэ, зыхэм агу мэпсэфы, нэмыкIыбэми язэхашIи, яакъыли къагъэущы. Хъунэго Саидэ гугъэпIэ инхэр къэзытырэ тхакIу, бзылъфыгъэ Iуш, Ны, шъхьэ­гъус ыкIи ныбджэгъушIу. Иунэгъо лъапсэ пытэу, зэрэлъытэ-зэфэсакъым ыухъумэу, игупсэ цIыфхэм ятхъагъо хэтэу, шIоу ышIэрэм къыфигъэзэжьэу, насып закIэу, псауныгъэ дахэ иIэу илъэсыбэ къыгъэшIэнэу фэтэIо.

Хъунэго Саидэ АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Урысыем итхакIохэм я Союз 1996-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэт.

Мамырыкъо Нуриет. Сурэтым итыр: усакIоу Хъунэго Саид.