Къуекъо Налбый: «Сэ непэ — сытыгъ»

«Сыхэта сэ!!» — ЗэупчIыжьы поэтыр. Емыхъырэхъышэу, ыкIуачэ зыдишIэжьэу, гупшысэ самэмэ закъыIэпихызэ, пса­лъэм идахэр, идэгъур зэхэзышIэу, усэ хъырахъишъэр къыIотэкъу:

Сэ непэ – сычъыг, Сэ непэ – сыкуам, Сэ непэ – сыбзыу там. КъысэлъэIу куамэри тхьапэ сыхъу­нэу, Бзыури – Орэд сылъыхъунэу. Сэ непэ – сытыгъ, Сэ непэ – сыогу, (у. «Сэ непэ сытыгъ»)

ЦIыфыр ежь ныдэлъфэу зы шIагъо горэ хэлъэу къэхъу, Налбый Тхьэр къы­фэупсагъэу адыгабзэр икIэсагъ, ежьри ащ фэIэзагъ, усэнэу къэхъугъагъ. Псэм хэгъэкIухьагъэм уехъожь къодыемэ, псэ къыпэкIэжьы, Къуекъом игупшысэхэми игъо къэси, шъуи ли ашIыгъ, псэ агъотыгъ.

Ау къэбарыр къэIотэгъошIуми, щыIэныгъэр Iордэгъэзэ псынкIэп, хэти игъэ­шIэ гъогу къекIуфэ бэ ыщэчэу ыушэтырэр, а зэкIэмэ цIыфыр афытэ, апсыхьэ, теубытэгъагъэ хэлъэу имурад фэкIо, Игугъэ фэшъыпкъэм, тамэ егъоты.

ЦIыфыгу цIыкIужъыем нахь чэфи, нахь гуIэлэ-гумэкIыли, зышъхьамысыжьи, нахь емызэщыжь лъыхъокIо ыкIи лэжьэкIо-гупшысакIуи хъужьырэп. Гур шъхьафит! Ар къыоупчIыжьырэп о уие шъыпкъэми, ежь шIоигъом тетэу ренэу ишыупэ егъазэ; макIо; мачъэ; мэгугъэ; мэусэ. Гур, хьатыякIо гъэшIэгъонэу, щыIэныгъэм щэIорышIэ: ымышIи, зынэмыси, зэримыгъэзафи щыIэп. Джары, бзыум фагъадэу, «гур тэмабгъу» зыкIаIорэри. Налбый ныбжьи институт къымыухыгъагъэми, сэ сишIошIыкIэ, хэлъыр къыхэкIыжьын фэягъэти усэ­щтыгъ, тхэщтыгъ, нэмыкI кIуапIэ – гъогу ащ иIагъэп – усэнэу мы чIым къытехъо­гъагъ.

Адыгэ лъэпкъым иусэкIо ин гъэшIэгъон хъущтым сэ сшъхьэкIэ пасэу сы­IукIагъ, сыфэнэIосэнэу хъугъэ. Ащ дэжьым къоджэ еджапIэм сыщеджэ­щтыгъ. Чылэгум ит тхылъеджапIэм сычIэхьагъэу Къуекъо Налбый иапэрэ усэ тхылъэу «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы» зыфиIорэр къэсщэфыгъагъ. Сигъэгу­шIуагъ, къызхэкIыри сымышIапэу, непи ар зэрэкIэкъыпсэу, дунэе шхъонтIабзэр ишъо теплъэу, Налбый исурэти ныбжьыкIэ дахэу тетэу зэрэсиI, сиIанэтемых.

Гупшысэ кIэпсэ кIыхьэкIэ Дунэешхом епхыгъэ кIалэр ыгу зэпэзыкъудыирэ гупшысабэм зэлъаIыгъыгъ, ежьри зыдимышIэжьыпэу, сэ сызэрэгугъэрэмкIэ, тхылъым ыцIэ «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы» зыфиIорэр бгъэм, бзыоу къыдэбыбы­кIыгъ.

Мэчэрэгъу ЧIыгур, мэчэрэгъу. КъеIом фэд цIыкIу-цIыкIоу: дэгъу, дэгъу. Щэчэрэгъу ЧIыгур чэщ шIункIым, Чэщ шIункIым, хъоо-пщэо нэкIым. Сэри зысIэтыгъэу лъагэу-лъагэу, ЧIыгури огури къэсэплъыхьэх пагэу. Чыжьэу-чыжьэу зыгорэ къэжъыу, Чыжьэу-чыжьэу зыгорэ къэжъгъыу. Сыд шъуIуа къытфэжъгъыурэр: Орэд макъа? Орэд макъа, чыжьэу ибыбагъэу, ЦIыф шIулъэгъуа, нэфым лъыIэбагъэу?.. (у. «ЧIIыгур сыгу къыщекIокIы») УпчIэ минмэ джэуап аритэу игупшысэ ыгъэзэщт УсакIом щэIэфэ.

Зы цIыфышхоу къэхъугъагъ

Къуекъо Налбый бэдзэогъум и 20-м 1938-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Къунчыкъохьаблэ къыщыхъугъ. 1962-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъ. КIэлэегъаджэу къуаджэм, клубым ипащэу, Тэхъутэмыкъое район гъэзетым икорреспондентэу Iоф ышIагъ. 1976-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1993-рэ илъэсым нэс Адыгэ радиовещаниемрэ телевидениемрэ я Комитет адыгабзэкIэ икъэтын иотдел ипэщагъ. Ыужырэ илъэс­хэм Адыгэ Хасэм иобщественнэ-политическэ гъэзетэу «Гъуазэр» ыкIи кIэлэцIыкIу журналэу «Самгъур» илъэситIо къыдигъэкIыгъ. 1995-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Налбый АР-м ителерадиокомпание ихудожественнэ къэтынхэм яредактор шъхьэIагъ.

Ытхыхэрэр 1965-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх ыкIи ады­габзэкIэ усэ тхылъ пчъагъэ къыдигъэ­кIыгъ: «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы», (1968), «Чэрэз чъыгхэр», «Нэпкъ фабэхэр», «Огур зыIэтыгъэр», «Зы бзый, зы макъ, зы къамзый», «ЧIыгуи огуи зэдытий», «Гум инэф, псэм ифаб», «Гум истафэхэр», нэмыкIхэр. Мыхэр адыгабзэ ыкIи урысыбзэкIэ къыдэкIыгъэх, Москва къыщытырадзагъэхэри ахэтых.

Къуекъо Налбый прозэми зыщиушэтыгъ: адыгабзэкIэ къыдэкIыгъэх «Псым ыхьырэ Iуашъхь», «ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ» («Вино мертвых»), «Зэкъомэз» («Лес Одиночества»), повестэу «Къушъхьэ ябг» («Черная гора»), ежь авторым урысыбзэм мыхэр ригъэкIугъэх, «ХэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр» («Избранное»), «Адыгабзэм хэт фэIазэр?» I — IV-рэ классхэм апае «Адыгэ этикетыр» (2007) ыкIи тхылъий хъурэ хэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр (урысыбзэ ыкIи адыгабзэкIэ 2011 – 2013-рэ илъэсхэм) къыдэкIыгъэх.

Н. Къуекъом драматургиемкIи гъэзагъэу Iоф ышIагъ: ипьесэхэу «Шъэожъыемрэ ЦэIунэжърэ», «Пщы-оркъ зау», «Псым ыхьырэ Iуашъхь», «Тятэжъмэ яорэдхэр», «СышъолъэIу, сыжъугъэтIы­лъыжь» Адыгэ лъэпкъ театрэм щагъэуцугъэх. Налбый зиавтор сценариер апэрэ адыгэ документальнэ-художественнэ фильмэу «Гугъэм ииэзах» («Сумерки надежд») ыIоу тырахыгъ, мызэу, мытIоу ар Адыгеим ыкIи нэмыкI чIыпIэхэм къыщагъэлъэгъуагъ, цIыфхэри ашIогъэшIэгъонэу еплъыгъэх.

ТхакIом зэдзэкIыгъэ IофшIагъэхэри иIэх: «Укрощение строптивой» Шекспир иеу, «Хозяйка трактира» Гольдони, «Тартюф» Мольер ытхыгъэу, «Ревизор» Гоголым иеу, «Иванов» Чеховым ытхыгъэу адыгабзэм ригъэкIугъэх, мыхэр ти Адыгэ драмтеатрэ исценэ щагъэуцугъэх.

Къуекъо Налбый творческэ кIочIэ ин зыпкъырылъыгъэ тхакIу, иусэхэм ащыщ­хэр композиторхэм мэкъамэм ралъ­хьагъэх, ипроизведением ащыщхэр нэмыкI цIыф лъэпкъыбзэхэмкIэ – чех, болгар, тырку, грузиныбзэкIэ зэра­дзэкIыгъэх.

Гупшысэр игъомылэу щыIагъ

Къуекъо Налбый Юныс ыкъор илъэс 40-м къехъум хьалэлэу, зафэу адыгэ литературэм щылэжьагъ, зынэмысыгъи, къыримыIотыкIыгъи щыIэныгъэм хэтэп. УсэхэмкIэ ригъажьи, прозэми, драматургиеми, киноуми ыкIи сурэтшIынми, къин къыщымыхъухэу, пшъхьапэу закъы­щигъэнэфагъ. Ипроизведениехэр, иусэхэр, исатыр пэпчъ ыгу ахилъхьэмэ, ахэстыхьэзэ игъашIэ къыхьыгъ. Игупшысэ налъэ пэпчъ фэсакъэу ылэжьыгъ, адыгабзэр ыгъэбзэрэбзагъ.

Сабый цIыкIур къызэрэхъурэм фэдэу, ЧIыгум ЧIыгу къытехъо мафэ къэс! Тинепи тинеущи иорэдэу, ТычIыгу цIыкIоу ЧIыгум тэ тытес. Зи щыкIодрэп ЧIыгум къытехъуагъэу, ФызэIуахрэп зыми джэнэтыпчъэр. МакIо ЧIыгур, Лъагэу ыгъэIагъэу, Зэпэлыдхэу: Уатэр ыкIи гъупчъэр! (у. «Сабый цIыкIур…»)

Зыгорэ ренэу агъэмысэныр гупшысэн­чъэхэм зэряшэныр, бгъэмысэныр нахь Iэрфэгъоу зэрэщытыр, («бгъэмысэныр мысэмэ ялэгъу») иусэмэ ащыщ къыщыIуагъ. Джащ фэдэу усэу «Зи умыIоныр» зыфиIорэм, «…Зи умыIоныр, Зи умыIоныр, егъашIэм пщэIэныр?.. О зи умыIоу;» — пшъхьэ къырыджэгунхэр усакIом еумысых. ЩыIэныгъэм шIуи бзаджи зэриIэр ешIапэ усакIом, хэкIыпIэ пстэуми яIэу зэрэщытыр, щтэр къыз­темыгъакIоу, уишъыпкъэ уфэкIоныр, исатырхэм ащыкIегъэтхъы.

Къуекъо Налбый итворчествэ узыфэе гупшысэр зэкIэ хэбгъотэщт, псышхо къаргъоу, зыхэолъэгъожьы:

Ора, Хьаумэ орэд тама КIэим дэбыбагъэр? Ора, Хьаумэ пцелы куама Псым хэууIубагъэр? *** Къумбыл пкIашъа, УиIушъашъа Псышъхьэм щыпсэлъагъэр? СишIулъэгъуа, Е сижъуагъуа, ЫчIэ ислъэгъуагъэр? (у. «СишIулъэгъу»)

Къуекъо Налбый зэчый дахэу Тхьэм къыритыгъэр зафэу, хьалэлэу щэIэфэ ылэжьыгъ, гущыIэм нахь кIочIэшIу зэрэщымыIэр ышIапэу, игущыIэ пытэу ыгъэ­уцун ылъэкIыщтыгъ:

…Сэщ фэдэу дунаир уиемэ, Тыгъэ ухъущт, е жъуагъо. ЕтIанэ пщэс шIуцIэр къыпшъхьарыхьагъэми, Укъуалъэгъощт пщэс къогъум. ЕтIанэ жъуагъоу огум уистыхьа­гъэми, ЫIэгу уифэщт шIулъэгъум… *** Огумрэ ЧIыгумрэ афэдэкъабзэу, ШIулъэгъумрэ гъатхэмрэ зы ны къылъфыгъэх.

Къуекъо Налбый адыгэ гущыIэр, адыгэ гупшысэр зыгъэбэгъощт усэкIо-гупшысакIоу мы чIым къытехъогъагъ, итхыгъэ­хэм, игупшысэ гъогу адыгэхэр бэрэ арыплъэжьыщтых.

ЩытхъуцIэ инхэри – Адыгэ Респуб­ликэм искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхуагъ, литературэмкIэ Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие, дунэе шIухьафтынэу М. Къандурым ыцIэкIэ агъэнэфагъэм ялауреатыгъ, (АМАН-м) шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ(Черкес) академием ицIыф гъэшIо­гъагъ, 1974-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Урысыем итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.