Хъут Щамсудинэ филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, гуманитар ушэтынмэ апылъ институтым илъэс тIокIитIум ехъурэ щылэжьагъ, зыцIэ хэIуагъэу, зилэжьыгъэ нэхъой цIыфыбэмэ анэсыгъэмэ ащыщ.

Джыри школым сычIэсыгъ Щамсудинэ ыцIэ зызэхэсэхым. Сшынахьыжъ Къуекъо Налбыйрэ арырэ Джэджэхьэблэ школым щызэдеджэгъагъэх, илъэситIукIэ Щамсудинэ нахьыжъыгъ. Ащы­гъум тичылэ, Къунчыкъохьаблэ, илъэсиблырэ щэхъу щырагъаджэщтыгъэхэп, адрэ къэнагъэхэр рагъэкъужьыным пае гъунэгъу къауджэм километрэ зыхыбл фэ­дизэу кIощтыгъэх. 1970-рэ илъэ­сым Адыгэ къэралыгъо кIэ­лэ­егъэджэ институтым ифилологическэ факультет иадыгэ отделение сызычIахьэм ыуж Щамсудинэ нахь зысшIагъэр. Шъыпкъэ, ащ ыпаIокIи зэ тызэрэмылъэ­гъугъэми тызэрихьылIэнэу хъугъэ…

Ащыгъум яблэнэрэ классым сисыгъ. Тетрадь заулэ тигъунэгъу лIыжъым дэжь сыкIозэ стхы­гъэ, ахэм нарт къэбари, пщы­налъи, лIыхъужъ къэбари ахэтыгъэх.

Ситхыгъэхэр тиунэкъощ Налбый езгъэлъэгъугъэхэти, Мые­къуапэ здихьыхи, Хъут Щамсудинэ ригъэлъэгъугъэх. «Афе­рым, — ыIуагъ, — дэгъоу угъоягъэ, ау ыугъоигъэр сыд конычI зэритэкъощтыр? Мыщ фэдэу минищым ехъу зэтрихьагъэу, цIыф нэмысыгъэу чIэлъ, кIо, мыри ахэм афэдэ хъущт ныIа.

Щамсудинэрэ Налбыирэ аIон амышIэу, ашIэн амышIэу щытыгъэп, ау сэщ фэдэ кIэлэ къежьэгъакIэм нэмыкIырэ екIолIакIэ къыфагъотын фэягъэу сэлъытэти, нэужым ар тIуми ясIожьыгъ.

Джэджэхьаблэ икIэу Тэуе кIорэ гъогум узытехьэкIэ, хьалъэ­бэкъу шъитIу горэ пкIумэ Къуекъомэ яIуашъхьэ щытыгъ, ащ икъэбар нахь сыщигъэгъозэнэу сятэжъ Къуекъо Мосэ иныбджэгъу кIасэу Джармэкъо Тыркубый дэжь 1980-рэ илъэсхэм Джэ­джэхьаблэ сищэгъагъ. Къэбарым хэгъэщагъэу тиIуашъхьэ икъэбар мызэу, мытIоу Хъут Исхьакъ, Щамсудинэ ятэжъ, къафиIотэгъа­гъэхэри ащ щызэхэсхыгъ. Исхьакъ илъэсишъэм къехъу ыгъэшIагъ, ынэ бэ кIэкIыгъэу, ылъэгъугъэу щытыгъ, зэ зэхихырэр IупкIэу ыгу къинэу.

Хъут Исхьакъ щэ Тыркуем кIуагъэ, ары къэс тятэжъ пIа­шъэу Исмахьилэ, сятэ ятэжъ, IукIэщтыгъэ, хэкужъым щыкъэбархэм ащигъэгъуазэщтыгъ.

Хъут лIакъом къырыкIуагъэм тятэхэри дэгъоу щыгъозагъэх, ащ фэдэу язы къэбар Исхьакъ къыпкъырыкIыгъэу сэри къысэнэсыжьыгъ. ПсыикIыжьышхом иуахътэ Хъутхэр тIоу гощыгъэ хъугъэх — зыхэр икIыжьыщт, адрэхэр къинэщтых. А икIы­жьы­хэрэм зы нысэ ныбжьыкIэ цIыкIу ахэтыгъ лъэшэу къанэ шIоигъоу, ау сыд ышIэн, лIыр мэкощыжьымэ. Арыти «шъугу сыкъырыкIыжьынэу адыгэ къуае къышъуфэзгъэнэн, ары сэ си­амал» ыIуи, къое пIашъэ къырихи, къафигъэнагъ. Адыгэмэ къуаер зыпкъ итэу къэнэным пае натрыфым е коцым хэлъэу аIыгъыщтыгъэ. Джаущтэу зы илъэс шъэныкъо фэдизрэ нэмысыхэу якон илъыгъ. ЕтIанэ гъэ­блэшхом илъэхъан къаштэжьи, такъыр гуаутмэ пырамыбжьэ-пшэ­сэн зыфэпIощтхэр дагъа­жъозэ кIым хищыжьыгъагъэх нысэм икъуае. Ащ щыщ такъыр къэнэжьыгъэу Щамсудинэ иунэ илъыгъ. Ыдэжь сызщихьагъэ горэм а къуаем сыкIэупчIагъ. Мыщ фэдиз зыныбжьыр джыри къызэрэзэтенагъэр ашIогъэшIэгъонэу ауплъэкIущтэу аIуи ашти къызэрэрамытыжьыгъэр ыгу къеоу къыIогъагъ.

Хъут Исхьакъ фэдэ тэтэжъ губзыгъэ зиIагъэ Щамсудинэ тыдэ кIожьыни, джары Iор- Iуа­тэм хэщагъэ зыкIэхъугъэр, ар ихьалыгъу зэрэхъугъэр. ЫгукIэ икIэсэ IорIуатэм рыкIорэм зэригъэгумэкIырэм елъытыгъэу «хьамэм телъхэр тфызэпырымыгъазэхэу мэбгъотэжьых…» зыфиIуагъэм нэужым сэри сеутэлIэжьыгъ. 1988-рэ илъэсым шIэныгъэлэжь институтым ипащэ игуадзэу сызагъакIом директорым, Мэкъулэ Джэбраилэ, ти­хъар­зынэщ зычIэтым сычIищагъ. Бгъотамэр чIихэу, кIашъом къы­кIэзыгъэу гъонэшхохэр иIэу, джэхашъом шынэгъакIэр зыдиIыгъэу, тхылъми зэранэсыгъэр плъэгъущтыгъэ.

Уахътэр кIуагъэ, школри, институтри къэсыухи, комсомолым ихэку комитет пропагандэмкIэ иотдел сырипащэу, ар IэнэтIэ цIыкIугъэп, перспективэ дэгъу иIагъ, Шъхьэлэхъо Абурэ ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ инсти­ту­тым сырагъэблагъи, нарт эпосым сы­пы­мыхьэ мыхъунэу къызаIом, нахьыжъ гущыIэм сышIокIыгъэп, джаущтэу наукэм сыхэщагъэ хъугъэ. Адыгэм идунэезэхашIэ, ылъапсэ зынэсырэр, адыгэ Iор­Iуа­тэр нэмыкI лъэпкъмэ зэрате­кIырэр, афэдэ зышIырэр зэхэсфынхэмкIэ анахь зишIуагъэ къы­­сэкIыгъэмэ Щамсудинэ ащыщыгъ.

Кавказ имызакъоу зэрэхэгъэ­гоу зыцIэ хэфытагъэ фольклористмэ ежь ахалъытэщтыгъ, IорIуатэм ижанр зэфэшъхьафмэ хэшIыкIышхо иIэу ащылажьэщтыгъэ. Нарт эпосым, пшысэмэ, та­урыхъыжъмэ, хъишъэмэ, орэдыжъмэ афэгъэхьыгъэу нычэпэ къэбгъэущэу уеупчIымэ къы­Iон ышIэщтыгъ. Джы тинахьыжъ шIагъохэр зытекIыхэм нахьыжъы­гъор тэ къытаусэижьыгъ шъхьай, лъэшэу къытэонтэгъокIы, анахьэу ар къызхэкIырэр тызэупчIыжьын зэрэтимыIэжьыр ары. «УзэупчIын щымыIэмэ паIор гъэтIыси еуп­чIыжь» аIо, ау адыгэ паIоми джы джэуап икъу едгъотылIэжьырэп Щамсудинэ фэдэхэр тыухыгъэшъ.

Ахэм ялъэхъан IорIотэ угъо­иным нахь игъэкIотыгъэу дэлажьэщтыгъэх, килограмм тIокI­хэр къащэчэу магнитофоныжъхэр акIыб илъэу къоджэ къуа­джэу къакIухьэзэ угъуаещтыгъэх. Ащ фэдэу Щамсудинэ ыугъои­гъэр бэ, ежь ышъхьэкIэ ахэм шIоу адэлэжьэжьыгъ, ау зынэсынэу игъо фимыфагъэу тихъарзынэщ чIэлъыр макIэп. Тапэ итыгъэмэ якон илъыр къытфагъэнагъ, джы гушъхьэлэжьыгъэ тыщыкIэрэп, адыгэм иIуагъэу «уупщэрахьын щыI, пщэрыхьащтыр ары тищыкIэгъэжьыр».

Хъут Щамсудинэ лIыгъэ хэ­лъэу, къин ылъэгъуми къызхимыгъэщэу, щэIагъэ иIэу икъин­ихьагъухэр зэпичыщтыгъэх. НыбжьыкIэу ынэ къыкIичэу ри­гъажьи, сыд рашIэфыгъэкIи ишIуагъэ къэмыкIоу зи ымылъэгъужьыхэ хъугъагъэ.

Адыгэу хэт Iанэр зимыкIасэр, Щамсудинэ къешIэкIыгъэ ныбджэгъухэр бэрэ зэхэсыщтыгъэх. Нахьыбэм Щамсудинэ дэжь щызэрэугъоищтыгъэх, сэри сахафэу зэп къызэрэхэкIыгъэр. Хабзэр щызэрахьэу, шъабэу, шъырытэу гущыIэхэу, зэрыгущыIэхэрэр, аIорэр зы магнитофон горэм тыребгъатхэмэ диссертацие шIагъо хэпшIыкIы­жьынэу щытыгъ. ХьакIэщыжъым фэдагъ. ШъуашIэм иIашэр дыды, усакIом ыжабз, тхакIом икъэлэм, шIэныгъэлэжьым ишIэныгъ, мыхэм ягулъытэ зынэсэу зыте­гущыIэщтыгъэхэр гъэшIэгъоныгъэ, акъыл зыхэпхынэу бэ зэ­хэтхыщтыгъэр. Джары Щамсудинэ ихьакIэщ зыфэдагъэр…

ЕтIанэ хьакIэхэр сэгъэкIо­тэжьых ыIоти, къадикIыщтыгъ, унэ къуапэм щытхэу джыри рамыгъэкъугъэ къэбармэ апагъэщэжьыщтыгъ. Сыдэу щытми, зызэбгырыкIыжьыхэкIэ, ишъэогъу кIасэу ШъхьаплIэкъо ГъучIыпсэрэ ежьырырэ пчыхьэшъхьэпэ чъыIэтагъэм щытезекIухьэщтыгъэх. МыгуIэхэу, дунаир яеу, щыкIагъэ зимыIэхэу, гупсэфэу зищыIэныгъэ кIэзыщырэмэ афэдагъэх. ГъучIыпси культурэм игупчэ зэрэIутэу фольклорымкIэ диссертацие ытхынэу ригъэжьагъэти, мыщкIэ лъэшэу Щамсудинэ IэпыIэгъу фэхъущтыгъ. Джащ фэдэу Цуякъо Нафсэт Щамсудинэ дэжь секретарэу агъакIуи, Iофым хэблахьыгъэу, наукэмкIэ зигъэзагъ. Ахэм яIоф рагъэкъунымкIэ Щамсудинэ бэ ыпшъэ дэкIыгъэр.

Уахътэ къэси, ГъучIыпсэрэ сэрырэ а зы мафэм Тбилиси тидиссертациехэр къыщыдгъэшъыпкъэжьынхэу гъогу тыте­хьагъ. Щамсудинэ ГъучIыпсэ иоппонент, сэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Ар тапэ кIуагъэ Iоф иIэти. МэшIокум купэм тызэдисых. Гъогу техьэрэр зыдежьагъэм нэсыным пае уфэхъохъон фаеба, Iанэри зэгъэпэшыгъ, Щамсудинэ тхьаматэ, дахэу тызэхэс. Джаущтэу Адлер тыблэкIи Абхъаз чIыгум тихьагъ.

— Джы къэсIощтым шъукъе­дэIу, — ыIуагъ Щамсудинэ. — Мы чIыпIэм щегъэжьагъэу Тби­лиси тынэсэу, тыщыIэу, къэдгъэ­зэжьэу мыщ тыкъэсыжьыфэ нэс адыгэ дэй щыIэп. Шъуятэ-шъуянэ ымыукIыгъэмэ хэти дэйкIэ игугъу шъушIыщтэп. Мы тыздакIо­рэмэ егъашIэм хэти къыпфаубыщтэп, зэкIэ щэкIэ гъэпкIыгъэ­хэу къагъэлъэгъощтых. Тэ, ады­­гэхэмкIэ ежьхэр Тхьэм фэдэу къытэ­плъых, черкес пIомэ къэтэджых, арышъ, тэри зэкIэ тыдэгъу…

Нэужым ГъучIыпси, сэри ти­Iофхэр зэшIокIыхи, аспирантмэ яшхапIэ Iэнэ шыгъэ къыщызэIутхыгъ. Диссертационнэ советым хэтхэр, оппонентхэр, Шота Руставели ыцIэ зыхьырэ институтэу тызэпхыгъагъэм иIофы­шIэхэр едгъэблагъэхи, шIагъоу тызэхэсыгъ. Iэнэ пащэр ежьмэ ащыщыти, зэпытэу бжъэхэр къыIохэзэ сыхьатым ехъурэ джаущтэу тыщысыгъ. ЕтIанэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр гущыIэ къыратыгъ. ЛIы Iушым къыIон ымы­шIэ хъуна, дэгъоу къэхъохъуагъ, ежьхэми ащытхъугъ, тэтыехэми ядэгъу ыIуагъ. А лъэхъаным, гукъао хъугъагъ, къэсымыIуагъэ­ми хъуни, ау цIыфмэ ари ашIэмэ нахьышIу. Аскэр докторскэ диссертациеу мыщ ыпэкIэ къыушыхьатыжьыгъэр «къешъумыт» ыIуи ВАК–м фэтхэгъэ тишIэныгъэлэжь горэм анахь ишIум, иныбджэгъум фэдэу Аскэр къы­зэрэщытхъугъэр гъэшIэгъон сщыхъугъ. Ащ ыуж Щамсудини, ГъучIыпси къэхъохъуагъэх, ахэми абзэгу IэшIу къытемынэу тишIэныгъэлэжьэу зыфэдэ щымыIэхэм ядахэ аIуагъ. Сэри сIуапхъэр сIуагъэ…

Адлер тыкъызышIокIыжьым, Щамсудинэ Iанэр зэрещэти къы­Iуагъ:

— Джы тызтетыгъэм тытеуцожьын, тинысэ тыубын тыфит…

Джащ фэдэу дахэу тызэхэ­тыгъ. НэмыкIымкIэ гумэкI фыриIэу, амал иIэмэ дахэ къыдигъэхъунэу, ылъэкIымэ ем щиу­хъу­мэнэу цIыфыгъэшхо хэлъыгъ Щамсудинэ. Зы хъугъэ сыгу къэкIыжьы. 1987-рэ илъэсым Партием и Краснодар краимкIэ и Комитет къыдигъэкIыгъ къыкIэлъыкIорэ 1988-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 12-м Шъачэрэ ТIуапсэрэ ямэфэкIхэр игъэкIотыгъэу хагъэунэфыкIынэу. Мос­ква ащ щымыгъуазэ хъуна, къа­дыригъэштагъ, Iоф­тхьабзэм пэIухьащт мылъкури къафитIупщыгъ. МэфэкIыр дэгъуба, ау мыр тэ, адыгэхэмкIэ, тыгу лъыпсыкIэ пхырыкIыщтыгъэ. 1838-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 12-м ад­миралэу Лазаревым къу­хьэхэр нэпкъым къыIуигъэуцохи, шапсыгъэмэ топкIэ къяоу, десантэу къыригъэтIысыкIыгъэм адыгэхэр зэтыриукIэу ыублагъ. Джары хы ШIуцIэ Iушъор аубытынэу зыщырагъэжьэгъагъэр.

МэфэкI мафэ хъуна ащ фэдэр, арыти, Тыгъэмыпс щыщ Къэбж Щэбанэ гъэзетым къэтхагъ ащ пэшIуекIоу зыгорэ къыхытигъэуты­нэу. Сэ гъэзетым къатхыхэрэм апылъ отделым сырипэщагъэти, кIалэм иписьмэ редактор шъхьа­Iэм дэжь схьыгъэ. Ау сыд фэдэу хъумэ партием игъэзет крайкомым ыIорэм пэуцужьын, арыти, «мыр хъун Iофэп» ыIуи сыкъы­чIигъэкIыжьыгъ. Джащыгъум нэбгырэ заулэ щэхъу тымыхъоу а мэфэкIым тыпэуцужьыгъ, тытхагъ, Краснодар крайкомым иятIонэрэ секретарь зыIудгъэ­кIагъ, ткъош шапсыгъэмэ тахэ­хьагъ, тызэкъоуцуагъэх. Тэмэтелъхэр таужы итхэу, партием ихэку комитет тащэмэ (зэкIэми тыкоммунистыгъ) «партием шъу­хэт­фыщт» аIощтыгъ. Ау зи тащыщ къызэкIэкIуагъэп. Краими ежьхэр зэрэфэе дэдэу ямэфэкI хъугъэп, ар къыпфагъэгъуна, тауж итыгъэх тагъэпщынэжьы ашIоигъоу.

КъыкIэлъыкIогъэ илъэсым сэ шIэныгъэлэжьмэ яинститут тхьэ­мэтэ гуадзэу сагъэкIуагъ. Бэ темышIэу Крайкомым иапэрэ секретарэу Иван Полозковэу а мэфэкIым икIэщэкIуагъэр Урысы­ем икоммунистмэ пащэ афа­шIыгъ. Арыти, «Полозковыр зыхэт партием ащ нахьыбэрэ сыхэтыжьынэу зэспэсыжьырэп» сIуи, институтым ипартком тхылъ чIэслъхьагъ. Къэбарыр зеIум Джарымэ Аслъан нэсыжьэу ар сымышIэнэу бэ къысэушъыигъэр. Тиунэкъощ Налбый тIо Щамсудинэ ыдэжь сыригъэщагъ, «зэкIэ уапэ илъыр пымыбзыкI, укIал, зыщыI» ыIоуи къысэушъыигъ, ау сэ сIощтыр сIогъахэти, сызэкIэ­кIожьыгъэп.

Партийнэ зэIукIэ ашIи, коммунистхэр къыстегущыIагъэх, къыстепхъэшахьыгъэх, къысэушъыигъэх. Щамсудини хэлэ­жьагъ, рамыгъажьэзэ зэ джыри къысэушъыигъ, зэIукIэми къыщыгущыIагъ. «Мыр кIалэ джыри, ежь ыIоми, тэ хэтэшъумыгъэ­гъэкI, кIэгупшысахьыжьынэу уахътэ ешъут», — ыIуи гоIагъэ. Аужырэу джыри къысэупчIыжьыгъэхэти, сигущыIэ сытет сIуагъэ. Джаущтэу партием сыхэкIы­жьыгъ, сиIэнатIи ащ щызгъэтIылъыжьыгъ…

Бэ тиныбджэгъу нахьыжъ джыри къыфэпIонэу щыIэр, лIыгъэшхо хэлъыгъ, шъыпкъэныгъэ­рэ къэрарырэ егъашIэм фэныкъуагъэп. Ау тэ тыфэныкъу, игущыIи иакъыли тыщэкIэми, шыкур тэIо илэжьыгъэшIу къэнагъэшъ. Илъэс 85-м адыгэ хъулъфыгъэр зынэсыкIэ, изекIо гъогухэр ыухыхэти, ихьакIэщ нэхъой итIысхьажьыпэщтыгъ. Ипкъэгъу-лэгъухэр къылъих­ьэ­хэмэ къэбарышIухэр къаIуатэу, ахэм кIэлэ-гъуалэхэр ахэщагъэ­хэу, тапэ щыIэгъэ адыгэмэ ялъэ­гъо нэф гъуазэ афэхъу­щтыгъ. Щамсудинэ ихьакIэщ джыри щыI, ащ къэбарыр самэу щызэтелъ, адыгэ Iофыр непи щыкIагъэкIы…

Къуекъо Асфар