Дунаим щызэлъашIагъ
КъокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэ и Къэралыгъо музей и Темыр-Кавказ къутамэ иIофышIэхэу Фатима Сулеймановам, Къуекъо Жаннэ, ХъокIо Ларисэ, искусствоведэу Алла Соколовам 2020-рэ илъэсым музеим къыдихыгъэ грантымкIэ проектэу «Культурные диффузии черкесов Турции и России: искусствоведческий и социокультурный аспект» зыфиIорэр агъэцакIэзэ, Тыркуем щыIагъэх.
Кавказым къикIыгъэ сурэтышIхэм яискусствэ икъыхэгъэщын, иугъоижьын дэлэжьагъэх. Тыркуем иапэрэ бзылъфыгъэ сурэтышI цIэрыIоу Михри Мюшфик Ханым фэгъэхьгъэ къэбарэу тырку тхыгъэ материалхэр зэрадзэкIыжьзэ зэфахьысыжьыгъэр къызэраIотагъэм тетэу къыхэтэуты.
Михри Ханым 1886-рэ илъэсым Истамбыл къыщыхъугъ, абхъаз пщы-оркъ лIэкъо лъэшэу Ачбахэм ащыщ. Михри ятэу Ахмет Расим Пашар Абхъазым къикIи Тыркуем къэкощыгъагъ, Iазэщтыгъэ, «черкес докторкIэ» еджэщтыгъэх. А уахътэм Кавказым къикIыгъэхэм зэкIэми «черкескIэ» яджэщтыгъэх. Ахмет Расим Паша лIы гъэсагъэу щытыгъ, арыти, исабыйхэми гъэсэныгъэ дэгъу аригъэгъотыным ишъыпкъэу пылъыгъ. Ыпхъоу Михри тырку гаремхэм бзылъфыгъэхэм щаратырэ гъэсэныгъэмрэ европэ шапхъэмэ адиштэу, кIэлэегъаджэхэр афаубытызэ арагъэгъотыщтыгъэ гъэсэныгъэмрэ апхырыкIыгъ. МузыкэмкIэ, сурэтшIынымкIэ ятэ фиубытыщтыгъэ кIэлэегъаджэхэм дэгъоу агъэсэгъагъ. Италием къикIыгъэ сурэтышIэу Фаусто Зонаро сурэтшIынымкIэ икIэлэегъэджагъ.
ТыгъэкъокIыпIэ ыкIи европэ гъэсэныгъэу Михри ыгъотыгъэхэм, бзэ зэфэшъхьафхэр зэришIэщтыгъэхэм, автопортретхэр ыкIи портретхэр зэришIыщтыгъэхэм, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи гущыIэгъу зэрафэхъушъущтыгъэм яшIуагъэкIэ илэгъухэм къахэщэу, бзылъфыгъэ хьалэмэтэу щытыгъ. Михри инэутхагъэ ишIуагъэкIэ илъэс 17 нахь ымыныбжьэу шъэфэу, ибынмэ аримыIоу, Италием, Рим макIо, ащ екIышъ, Францием нэсы, Монмартр псэупIэкIэ хехы. ЦIыф гъэшIэгъонмэ заIуегъакIэ, портретхэр, гравюрэхэр етхы. Фэтэрэу ытыщтыгъэм нэужым шъхьэгъусэ фэхъугъэ Мюшфик Селами къитIысхьанэу хъугъэ. НэIуасэ зэфэхъугъэх, зэрэшIагъэх, шIулъэгъуныгъэм зэпэблагъэ ышIыгъэх. Я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухым, я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэ Франциер сэнаущыгъэ зэфэшъхьафхэр зыхэлъ цIыфхэм якIуапIэу хъугъагъэ. Париж — шIулъэгъуныгъэм ыкIи искусствэм якъалэу алъытэщтыгъэ. А уахътэм тефэу Михри ежь исалон-хьакIэщ Париж къыщызэIуихыгъагъ.
1913-рэ илъэсым Тыркуем финансхэмкIэ иминистрэ Францием къэкIогъагъ, Михри Ханым ащ нэIуасэ фашIыгъ. Тыркуем къикIыгъэ бзылъфыгъэ сурэтышIым инэутхагъэ министрэм ыгу рихьыгъ, пшъэшъэ ныбжьыкIэхэм апае сурэтшIынымкIэ еджапIэ Тыркуем къыщызэIухыгъэным фэгъэхьыгъэ гупшысэхэмкIэ Михри министрэм дэгощагъ. Бзылъфыгъэм иеплъыкIэхэр ыгу ащ ыштагъэх, гъэсэныгъэмкIэ министрэм фытеуагъ, мыщ фэдэ проектым изэшIохын фежьэнэу унашъо фишIыгъ. Ащ тетэу Михри ишъхьэгъусэ кIыгъоу Тыркуем къэкIожьыгъэх. СурэтшIынымкIэ пшъэшъэ ныбжьыкIэхэм апае къызэIуахыгъэ еджапIэм икIэлэегъаджэу Михри Iоф ышIэнэу регъажьэ. СурэтшIынымкIэ кIэлэегъэджэ анахь дэгъоу Михри алъытэ хъугъэ. 1914-рэ илъэсым сурэтшIыныр зикIэсэ бзылъфыгъэхэм еджапIэм ипчъэхэр къафызэIуихыгъ. Михри игугъапIэхэр къыдэхъугъэх.
ЗэлъашIэрэ сурэтышI бзылъфыгъэр Мустафа Кемаль Ататюрк нэIуасэ фашIы. Къэралыгъом ипащэ иеплъыкIэхэм Михри адырегъаштэ, псынкIэу зэгурэIох. Ататюрк Михри цыхьэ къызэрэфишIырэм ишыхьатэу сурэт тыришIыкIыныр къыфедэ. НэмыкI сурэтышIхэм афэмыдэу, Ататюрк ипортрет къэралыгъо пащэм ипаIо щымыгъэу Михри ешIы, цIыфыгъэ нэшанэу хэлъхэр нахь къыгъэлъагъо шIоигъоу, цIыфхэм нахь пэблагъэ афишIэу. А сурэтыр Югославием шIухьафтынэу Ататюрк ритыгъагъ, нэужым къэралыгъо музеим чIэлъыгъ. Музеир агъэстыгъ, портретым ирепродукций ныIэп къэнэжьыгъэр.
Джащ фэдэу цIыф цIэрыIохэм ащыщэу Михри джыри зисурэт ышIынэу хъугъэр папа римскэу я 15-рэ Бенедикт ары. Сурэтыр Ватикан щаухъумагъ. СурэтышI бзылъфыгъэм къыдэхъугъэ хьалэмэтхэм ар зэу ащыщ.
Михри Ханым ышIыгъэ сурэтхэм ипщырэ игуащэрэ япортретхэри ахэтых. Ипщ — Селим Паша — псауныгъэм икъэухъумэнкIэ къулыкъум ипащэу щытыгъ, инысэ дэгъоу фыщытыгъ. Михри ятэ зэрэIазэр зешIэм, нысэм нахь нэшIукIэ еплъэу ыублагъ. Гуащэм нысэ сурэтышIыр къыгурыIощтыгъэп, исэнэхьати уасэ фишIыщтыгъэп, арэу щытми, ащ исурэт Михри ышIынэу гуащэм Iизын къыритыгъ. «Бесконечная симфония» портретым фиусыгъ. Гуащэм ынэгу зэхэлъыкIэ къыфэмыубытэу бэрэ пылъынэу хъугъэ, ныор зы чIыпIэ имызагъэу, нысэу сурэт тезышIыкIырэм къышIогущыIэщтыгъэ, ынэгу зэблихъущтыгъэ. Сыдэу щытми, Михри портретыр ыухыгъ. СурэтышIым иIэшIагъэу къэнагъэмэ ар ахэт.
Джащ фэдэу Михри исурэтхэм натюрмортхэр, портретхэр, автопортретхэр, жанр зэфэшъхьафхэр ахэтых. Михри сыд фэдэрэ лъэныкъокIи ямышIыкIэ зекIуакIэ горэмкIэ къахэщыщтыгъэ. Тыркуем ипачъыхьэ IукIэн зэхъум, шэкI лъэпIэ дэдэ бэдзэрым щищэфи, ар къызэрихъокIи, нэгуихъо пIуакIэ зыIуилъхьи, пачъыхьэм ыпашъхьэ иуцогъагъ. Ащ къыщыублагъэу бзылъфыгъабэмэ а шIыкIэр агъэфедэ хъугъэ. Михри сыд фэдэкIи щысэтехыпIэ афэхъущтыгъэ.
Михри Ханым ищыIэныгъэ Америкэм щиухыгъ. Нью-Йорк иIэшIагъэхэм якъэгъэлъэгъон щыкIуагъ. Портрет заулэ ащ щитхыжьыгъ, университет пчъагъэхэм Iоф ащишIагъ. Нью-Йорк идунай щихъожьыгъ, иунэкъощ шыпхъоу Фериде Ханым, сымэджагъ нахь мышIэми, Англием къикIи хьадагъэм къэкIогъагъ. Черкес сурэтышI бэлахьэу зыцIэ Iугъэ Михри Ханым ищыIэныгъэ къахэщэу, исэнаущыгъэ, иIэшIагъэхэр тарихъым, дунэе искусствэм къыхэнагъэх, ыцIэ дахэкIэ Iугъэ, бзылъфыгъэхэм гъэсэныгъэ агъотыным, сэнаущыгъэу ахэлъыр къызхагъэщыным ищыIэныгъэ фигъэшъошагъ, бзылъфыгъэм зэреплъыхэрэ шапхъэхэр ыукъуагъэх, нахьыбэ къадэхъуным, гъэхъагъэхэр ашIыным ищысэтехыпIэу, пстэуми апэ итэу ищыIэныгъэ гъогу дахэу рыкIуагъ. Михри исурэт 60 фэдиз Америкэм щыI, коллекцие зэфэшъхьафхэм ахэтхэу. Тыркуем имузейхэми Михри исурэт 13 фэдиз ачIэлъ. Черкес сурэтышIэу Михри Ханым мыкIосэрэ жъуагъоу дунэе изобразительнэ искусствэм къыхэнагъ.
Тэу Замир.