Ныпым фэгъэхьыгъэ псалъэхэр

Быракъ / бэракъ, нып гущы­Iэмэ ямэхьанэхэр: къохьэпIэ адыгабзэм (е Адыгеим щагъэфедэрэ жабзэм) быракъ, къо­кIыпIэ адыгабзэм (е къэбэртэе жабзэм) бэракъ аIоу щызэрахьэ хъугъэ гущыIэр зэрэмыадыгабзэр гъэнэфагъэ.

Ащ ычIыпIэкIэ адыгабзэм — адыгэ жабзэхэм тизэфэдэу ащызетхьэрэ гущыIэр ныпыр ары. Ащ Ныр (анэр ыкIи хэкур — нэу хэкур) Хэкуанэр гум къызэригъэкIырэмкIэ ныпым имэхьанэ нахь къеIэты, къегъэ­лъапIэ.

Джырэ дунаим ныпыр къэрал тамыгъэу ары зэрэзэра­хьэрэр. Ау ар адыгэ зэхашIэм, шэн-хабзэм (культурэм) зэрэхэтыр къэралым къыпэу, хэкум, лъэпкъым ыкIи лъэпкъ напэм ятамыгъэу ары.

Сыда зыпIокIэ, къэралыр лъэпкъым зэхищэгъэ пкъыгъу, Iэмэ-псым, механизм. Къэралыр зыкIызэхащагъэр, зыкIагъэ­псыгъэр лъэпкъым фэлэжьэнэу, фэ­шIушIэнэу, фэлIышIэнэу ары.

[caption id="attachment_94900" align="alignleft" width="167"] Хьэтхэм зэрахьэгъэ ­ныпхэм ащыщ.[/caption]

Хэкур арымэ, зы цIыф лъэпкъыр къызэрыхъухьагъэу, зызыщиужьыгъэу, ыбзэ, ихабзэ, илъэпкъыгъэ зыщигъэпсыгъэу, зыщипсыхьэгъэ ыкIи ыгъэбаигъэ, ыгъэлъэпIэгъэ чIыгур ары.

ЭтимологиемкIэ къапшэтэмэ, быракъ гущыIэр персыбзэм шъхьацы, сэку, цы, цы налъ зыфэпIощтым фэдэ мэхьанэ иIэу щызэрахьэрэ бейракъ гущыIэм къытекIыгъэнкIэ хъунэу зылъытэхэрэр щыIэх. Тыркухэми а гущыIэр илъэс мин фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, пэсэрэ Iуйгурыбзэм хэт бардук гущыIэм е 1070-рэ илъэсхэм чIым хэIун, хэтIэн, хэсэн мэхьанэ иIэу щызэрахьэщтыгъэ батрак гущыIэм къытекIыгъэнкIэ хъунэу фагъэшъуашэ.

Нып мэхьанэ къикIэу джыри зы гущыIэ зэрахьэу къыхэкIы. Ари сэнджакъ гущыIэр ары. Ар къызытекIыгъэу алъытэрэр Осмэным ыпэкIэ щыIэгъэ пэсэрэ тыркубзэхэр ары. А пэсэрэ тыркубзэмэ санчмак аIоу зы глагол ахэтыгъ, пчэгъу фэдэу хэIун, хэтIэн, хэсэн фэдэ мэхьанэ иIэу. Санчакэу къежьэри санджак хъужьыгъэу фаIо. Тэри адыгэхэм сэнджакъэу къытхэхьагъ. Ау сэнджакъыр нып дэдэп, нып папкIэу дзэ купы­шхомэ аратыщтыгъэ а дзэ купышхор къыгъэлъагъоу, Iудэхэр иIэу, гъэкIэрэкIагъэу. Сэнджакъыр зао къэхъумэ е лъэпкъ мэфэкIышхохэм ащы­зэрахьэу щытыгъ, джыри щыт. Лъэпкъым, хэкум, фитыныгъэм, диным уафэзэоныр псапэу, дин пшъэрылъэу зэрэщытым къы­хэкIыкIэ а лъэхъаным къыра­хьыжьэрэ сэнджакъыми лъэ­пIэгъэ лые хэлъэу цIыф жъу­гъэ­хэм алъытагъ. НахьыбэрэмкIи нып лъапI сэнджакъы шэ­риф аIощтыгъэ. Тэ тинып паий сэнджакъ, сэнджакъы шэриф зыIуагъэхэр щыIагъэх. Адыгэ хэку-лъэпкъ шъхьафитыныгъэм итамыгъэу щыт адыгэ ныпым ахэр аущтэу еджэнхэу зыкIэхъугъэн ылъэкIыщтыр быслъымэныгъэр зикIэщыгъо лъэпкъыр ащкIэ заом нахь фагъэблынэу ыкIи быслъымэн хэгъэгухэр нахь нэшIукIэ къызэрагъэплъынхэу, къызыдагъэ­IэпыIэнхэу зэрэгугъагъэхэр арын фае.

Ныпыр тамыгъэу пштэмэ: къызэрэтIуагъэу, джырэ дунаим ныпкIэ тызэджэрэ шэкI пакIэр къэрал тамыгъэу ары зэрэзэрахьэрэр. Ау, ар шэкI пакI нахь мышIэми, къэралым ипаспорт фэдэшъ, пшIоцIыкIунэу, пшIопыутынэу, хъэтэпэмыхь пшIы хъу­нэу щытхэп. Къэралым имыза­къоу, ащ илъэпкъи, ихэгъэгуи, ары пакIошъ, илъэпкъ напи гум къегъэкIы ныпым.

[caption id="attachment_94903" align="alignright" width="300"] Синдикэ пачъыхьагъум итыжьын ахъщэ ыкIыб (Къар­­мэкъо Хьэмид ныбжьыкIэмэ апае зэхилъхьэжьыгъэ нарт тхылъым сурэтыр тырашIыкIыжьыгъэу хэт).[/caption]

Ныпыр къэрал тамыгъ нахь мышIэми, джыри къэрал мы­хъугъэ лъэпкъхэми ятамыгъэн елъэкIы. ГущыIэм пае, адыгэ ны­пыр ащкIэ щысэу пштэ хъущт. Адыгэ ныпыр, апэрэмкIэ, ­адыгэ лъэпкъым, етIанэ Адыгэ хэкум, джы Адыгэ Республикэм ятамыгъ.

КIо, ащи ылъапсэ къэралым фэбгъакIо хъущт. Сыда зыпIокIэ, апэу ар къызыщырагъэжьагъэр Адыгэ шъолъырыр регион 12 хъоу, зы Черкес (пэсэрэ Адыгей) къэралыгъоу зэхащэн гухэлъ яIэу арыгъэ. Мары, джы­ри непэрэ Адыгэ Республикэм иныпэу зэрэщытымкIи къэрал тамыгъэу ары.

Ныпым къегъэлъагъо ар зиер — къэралыр, лъэпкъыр, хэ­гъэгур, ынапэ, ишъхьэлъытэжь, ишъхьафитыныгъэ, илъапIэхэр... Арышъ, ежь ышъхьэ зылъытэ­жьырэ хэтрэ цIыфи инып лъы­тэныгъэ, уасэ фишIын, ыгъэ­лъэпIэн фае. Ежь инып нэмыкI цIыфхэми лъытэныгъэ къыфа­шIынэу фаемэ, нэмыкI ныпхэ- ми лъытэныгъэ афишIын фае. Нып пстэури зиехэм, къызэ­кIаубытэрэ лъэпIагъэхэм къа­хэкIыкIэ лъапIэх.

Ныпым итхыдэ кIэкI

Ныпым епхыгъэ гупшысэр апэрэу сыдигъо, тыдэрэ чIыпIэ къыщежьагъ шъуIуа? Апэрэ ныпыр хэтымэ тыдэрэ чIыпIэ къыщаугупшысыгъа, къыщагъотыгъа, щызэрахьагъа?

А упчIэмэ яджэуап ишъыпкъапIэ къэпшIэн плъэкIынэу щытэп.

[caption id="attachment_94901" align="alignleft" width="300"] Хьэтхэм ятыгъэ ныпыр, ар зыпышIэгъэ бэлагъэ бэщыр, мэлэхъо бэщ шъхьэгъэщыгъэр.[/caption]

Хэтрэ лъэпкъи ыгукIэ фай, ныпыр апэу ежьым къыугупшысыгъэнэу, апэрэ ныпыр ежьым зэрихьэгъэнэу. Сыда зыпIокIэ, ар лъытэныгъэ ин къызыкIэ- кIон Iофыгъо лъапIэшъ, ары. Ау уфэе къодыем, уикIэсэ къодыем шъыпкъэр тепшIыхьан, фэбгъэ­кIон плъэкIынэу щытэп.

Ижъ-ижъыжькIэ икъежьапIэр

Нып гупшысэм ылъэпсэ чы­жьэхэр ижъ-ижъыжь лъэхъа­нэ­хэу цIыфхэр кощырыпсэуным, шэкIорыпсэуным къыхэкIыхи, чIыпIэрыс зыхъугъэхэм анэ­бгъэсы хъущт.

Кощырыпсэухэр кощыры­псэуным, шэкIорыпсэуным къы­хэкIыхи, былым Iэлхэр агъа­сэхэу, чIыгур алэжьэу, ящыкIагъэхэр къагъэкIэу, чIыпIэрыс псэукIэм зытехьэхэм, чIыгу хьэ­сэ шIагъэхэр нэмыкIхэм чIыгу нэкIэу, Iэщ-былым хъупIэу къащымыхъуным, ялэжьыгъэ­-былымхэм арамыгъэшхыным пае, яхьэсэ шIагъэхэр агъэнэ­фэн, хагъэунэфыкIын фаеу хъу­гъэ. ЧIыгу хьасэхэм акъуапэхэм пчэгъухэр ахаIугъэх, гъунапкъэхэр нахь къыхэщыным пае ахэм хьэбл-чыбл горэхэр, шъо пакIэхэр апашIагъэх. А шIыкIэр шэкI пакIэм хэшIыкIыгъэ ныпым апэрэ къежьапIэ фэхъугъэу плъытэ хъущт.

Адыгэхэр къызытекIыгъэ тя­тэжъ пIашъэхэр тиэрэ ыпэкIэ миниблырэ илъэсхэм чIыпIэрыс хъугъэхэу алъытэ. Арэу зыхъу­рэм, адыгэхэр нып гупшысэ зиIэгъэ анахь лъэпкъыжъмэ ащыщэу щытыгъэу пIоным зи емыкIу хэлъэп. Ары пакIошъ, адыгэхэм зэрахьэгъэ лIэкъо ныпхэр, унэгъо тамыгъэхэр а пэсэрэ шIыкIэжъым къыкIэныгъэу плъытэми хъущт.

Нахь благъэу тыкъэIабэмэ: пэсэрэ хьиндхэм (тиэрэ ыпэкIэ 3300-рэ), пэсэрэ мысырхэм (тиэрэ ыпэкIэ 3000-рэ), пэсэрэ китайцэхэм (тиэрэ ыпэкIэ 2100-рэ), ассирийцэхэм (тиэрэ ыпэкIэ 2000-рэ) ыкIи персхэм (тиэрэ ыпэкIэ 500-рэ илъэсхэм) нып е нып папкIэхэр щызэра­хьагъэу алъытэ.

[caption id="attachment_94917" align="alignleft" width="300"] Мыекъопэ музеим къыщагъэлъэгъорэ шапсыгъэ ныпыр.[/caption]

Адырэхэри хъун, ау пэсэрэ китайцэхэм нып е нып папкIэ­хэр зэрахьэгъэныр гупшысэм нахь къеубыты. Сыда зыпIокIэ, китайцэхэр зэрэзэфэдэ къабзэ­хэм къыхэкIыкIэ, анахьэу дзэм кIохэу, дзэ шъуашэхэр зызыща­лъэкIэ, зэрэмышIэжьыхэ, ежьхэми зыкъамышIэжьы хъуным нэсых. Арышъ, зэуапIэм Iут дзэкIолIхэм е жъугъэу зыщызэдэлэжьэхэрэ чIыпIэхэм зыхэт купхэр лэжьакIохэм гу­псэфэу къащагъотыжьыным пае куп пащэхэм шэкI зэфэмыдэ­хэм ахэшIыкIыгъэ нып папкIэ­хэр пчэгъумэ апышIагъэу зэрахьан фаеу хъущтыгъэ. Ахэри ныпым къежьапIэ фэхъугъэу плъытэ хъущт.

* * *

А лъэхъан чыжьэхэм адыгэмэ яIоф зытетыгъэн ылъэ­кIыщтым тыкъыфакIомэ, «хьет егъаIу», «Хьатикъуай», «Хьэткъо», «ХьатыякIу», «ХьэтIий» фэдэ цIэхэр, къэIуакIэхэр апэ зэритэу гущыIэ шъэ пчъагъэхэр тизэфэдэу зэрэзетхьэрэр къызэрэунэфырэмкIи, тицIыф шIыкIэ-зекIуакIэхэмкIи, тизы­фэпакIэкIи, тиIэшэ-шъуашэхэмкIи, зетхьэрэ Iэмэ-псымэхэмкIи тызэрэзэпэблагъэр, тызэрэзэхэшIыхьагъэр къэнэфэрэ хьэтхэм джэрз лъэхъаным (тиэрэ ыпэкIэ 3000-рэ) нып зэрэзэрахьагъэр гъэнэфагъэ. Мары, хьэтхэм ты­гъэ теплъэм тешIыкIыгъэу зэрахьэгъэ ныпымрэ тэ тинепэрэ нып изэхэлъыкIэрэ зэрэзэте­фэрэми гу лъытэгъэн фае. Ащ нэмыкIэуи, мары, тэ непэ дэ­жъые бэщэу тихьатыякIомэ зэ­рахьэхэрэри хьэтмэ къакIэныгъэн ылъэкIыщт.

Арэу зыхъурэм, адыгэхэри (нахь тэрэзэу къэпIон зыхъукIэ, абасго-керкетхэри, адыгэ-убых-­абазэ зэхэтхэри) нып зезы­хьэгъэ нахь лъэпкъыжъмэ зэращыщыр къэнафэ.

Сурэтэу 1, 2, 3-хэм къызэрахэщэу, хьэтмэ нып е нып папкIэхэр зэо кIуапIэхэм ащызэрахьагъэх, чыжьэкIэ къаплъэ­рэм къызэрилъэгъунэу, лъагэу Iэтыгъэхэу. Ныпыр лъагэу дэ­Iэтыягъэу щыты зыхъукIэ, «тыкъыхагъэкIагъэп, тызэрэзэшIот, пыим тыпыщыт» мыхьанэ къи­кIыщтыгъэ. Ащ дзэкIолIхэри лъэпкъыри ыгъэгушхощтыгъэ. Сыдэу хъуми, ныпыр къебгъэ­фэхы, къепхьыхы хъунэу щытыгъэп. Джыри мары, тэри, адыгэ­хэмкIэ, джащ фэдэ къабзэу ныпыр чIым хэдгъафэрэп, ренэу тшъхьэщыгу итэу тэIыгъы, къетэхьакIы.

[caption id="attachment_94904" align="alignright" width="300"] Пщы Жанхъот Кущыку инып.[/caption]

Джыри адыгэмэ ятэжъ нахь благъэмэ ащыщэу синдхэми ятыжьын ахъщэхэм (тиэрэ ыпэ­кIэ 600-рэ илъэсхэм) непэрэ тинып ащ атырашIыкIыгъ пIоми хъунэу, атет тамыгъэхэр зэхьыщырых.

Лъэхъан благъэхэм ныпым иIоф

Нахь блэгъаIоу тыкъэкIуатэ­мэ, Европэ къэралмэ нып зэрахьэу къызырагъэжьагъэр 1789-рэ франдж революцием ыуж ары ныIэп.

Осмэн къэралыгъоми нып зэрихьанэу зыригъэжьагъэр 1793-рэ гъэр ары.

Урыс ныпыр къухьэхэм апа­лъэным пае 1799-рэ гъэм ашIыгъ нахь мышIэми, 1883-рэ гъэр ары ныIэп къэрал ныпэу зэрахьэ зыхъугъэр.

ТIэкIу шIэмэ нахь игъэкIотыгъэу тыкъытегущыIэщт, ау мыщ дэжьыми къыщыхэдгъэщын. Джырэ адыгэ ныпым икъе­жьапIэри мы зигугъу къэтшIыгъэ илъэсхэм атефэ.

Арышъ, лъэхъан чыжьэжъ дэдэхэм уIэбэжьми, джырэ лъэ­хъан благъэхэм укъэIабэми — адыгэ лъэпкъыр нып е нып папкIэхэр зезыхьэгъэ лъэп­къыжъмэ зэу ащыщ.

Адыгэ ныпым итхыд

ЫпэкIэ къызэрэхэдгъэщыгъэу, ижъ-ижъыжьырэ лъэхъанэхэм къакIэныгъэу къытэнэсыгъэн фае, джэгу фэдэ гушIогъо зэ­хэхьэ къызыхъукIэ щызэрахьэу адыгэхэм унэгъо тамыгъэхэр, ныпхэр е нып папкIэхэр тиIагъэх. Ахэм анэмыкIэу зэпахырэ уз къэхъумэ, сымаджэр зэ­рылъ унагъом нып шIуцIэ па­лъэщтыгъэ. Зэоуж зэкIужь-зэшIужьхэм ащызэрахьэу нып фыжьхэр тиIагъэх, зэуапIэми сымэджэщхэм, сымэджэ Iыгъы­пIэхэм ащапалъэщтыгъэх.

[caption id="attachment_94905" align="alignleft" width="300"] Талъостэныпщымрэ Джылахъстэныпщымрэ янып.[/caption]

Ащ хэтэу адыгэ лIакъохэми, тхьаматэхэми нып унаехэр яIа­гъэх.

Ахэм зэу ащыщ шапсыгъэ­хэмрэ нэтхъуаджэхэмрэ зэра­хьэщтыгъэу щытыгъэу, 1840-рэ гъэм Абын пытапIэм къызекIу­хэм урысмэ зыIэкIагъэхьа­гъэу, 1926-рэм нэс Тбилиси музеим щаухъумагъэу, а гъэ дэ­дэм Мыекъуапэ къахьыжьыгъэу, 1936-рэ гъэм къыщегъэ­жьагъэу Мыекъопэ музеим къы­щагъэлъэгъорэ шапсыгъэ ныпри.

Гъожь-фыжь-уцышъо зэхэлъэу шIыгъэ ныпхэри КъокIыпIэм — Къэбэртаем, Щэрджэсым щызэрахьащтыгъэмэ ащыщых. Ахэр 1805-рэ гъэм Къэ­бэртаем зекIухэм генералэу Глазенап зидзэпэщэ урыс па­чъыхьадзэмэ Бахъсэн тIуакIэ дэжь щызыIэкIагъэхьагъэу щытыгъ.

Ахэм анэмыкIэу, 1818-рэ, 1823-рэ, 1824-рэ илъэсхэм щэгъогогъо Кавказым къэкIуагъэу щытыгъэ франдж зекIолIэу Тайбот де Маригни Черкесием къызэрэщикIухьагъэм фэ­гъэхьыгъэу ытхыжьыгъэ тхы­лъым зы адыгэ нып хигъэу­цуагъ, анахьэу ХышIуцIэ Iушъор адыгэ чIыгум хиубытэу зэрэщытыр къы­гъэлъагъоу. А ныпым жъогъуийрэ щэбзэщэ зэблэдзы­гъищрэ тетэу къэлъагъо.

Таибот де Маригни къызэ­ригъэлъэгъуагъэмкIэ, е я ХIХ-рэ лIэшIэгъум КъохьэпIэ Черкесием щызэрахьэгъэ адыгэ ныпмэ ащыщ.

Мыхэм афэдэ хьазырэу жъо­гъуи 10, 9, 8, 7-хэр атешIыхьагъэу ашIыгъэ нып папкIэхэри тхылъмэ арытэлъагъох. ГъэшIэгъоныр, зэкI пIоми хъунэу, шэкI уцышъом зэрэхэшIыкIыгъэхэр ыкIи япчъагъэрэ ашъохэмрэкIэ (фыжьэу, гъожьэу, шIуцIэу) зэтекIых нахь мышIэми, щэбзащэхэр зэратешIыхьагъэхэр ары.

1800-рэ илъэсхэм япэублэхэм адыгэ лIакъомэ къагурыIоу ригъэжьагъ сыд фэдизэу зашIо­лъэшыжьми, зашIолIыхъужъми, лIэкъо зырызэу зи ашIэн зэрамылъэкIыщтыр, урыс пачъыхьа­дзэмэ зэрапэмылъэшыщтхэр, зэгохьанхэ, зэдеIэнхэ зэрэфаер, хэгъэгур шъолъыр 12-у (10-у, 9-у, 7-у), ау зы ныпым ижьау чIэтхэу гъэпсыгъэн зэрэфаер.

А лъэхъаным ашIыгъэу нэмыкI нып папкIэхэри щыIэх. Къызэрэхэдгъэщыгъэу, зэкI пIо­ми хъунэу, шэкI уцышъом къы­хэшIыкIыгъэхэу, атешIыхьагъэ­хэри жъуагъохэмрэ щэбзащэ­хэмрэу.

[caption id="attachment_94906" align="alignright" width="300"] Таибот де Маригни къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, я ХIХ-рэ лIэшIэгъум КъохьэпIэ Черкесием щызэра­хьэгъэ адыгэ ныпмэ ащыщ.[/caption]

1807-рэ гъэм Къэлэубатэкъо Шыупаго япащэу Лъэпкъ хасэ зэхащэнэу агъэпсыгъагъ. Ащ халъхьанышъ, къарагъэштэн агу хэлъэу зы адыгэ лъэпкъ нып папкIи зэхагъэуцогъагъ, шэкI уцышъом жъогъо фыжь 12-рэ щэбзэщэ шIуцIэ зэблэдзыгъищрэ тешIыхьагъэу.

1807-рэ гъэм Къэлэубатэкъор япащэу зэхащэнэу щытыгъэ Лъэпкъ хасэр зэхащагъэми, адыгэ нып хэдапкъэу ашIыгъэ­хэр хэхьагъэхэми тыщыгъуазэп. Ау 1822-рэ гъэм къэбэр­тэепщэу Жанхъот Кущыку урыс пачыхьэм зешIу уж, адырэ адыгэ лIакъохэри зэхахьэхи, Лъэпкъ зыкIыныгъэ хасэ ­ашIыгъ. Ари 1830-рэ гъэм Чылэ ТхьарыIо хасэм фэкIожьыгъ.

Черкес (пэсэрэ Адыгеир) хэгъэгур шъолъыр 12-у зэтыраутыгъ. Ахэм ялIыкIо 300 хэтэу Чылэ ТхьарыIо хасэр зэхащагъ ыкIи хэгъэгур а хасэм зэригъа­кIоу ригъэжьагъ. Шъолъыр пэпчъ илIыкIо зырыз хэтэу Хьыкумэт — Правительствэ зэхащагъ За­нэкъо Сэфэрбыйи ахэтэу. Сэфэрбый IэкIыб къэрал IофхэмкIэ министрэ фэдэу агъэнэфагъ.

Хъуажъ Фахьри. ЕгъэджакIу, юрист, журналист, тхакIо, цIыф жъугъэ зэхащэмэ якIэщакIу.