Игъом зигъор пшIэмэ укIэгушIужьы. АщкIэ чаныгъэ-хъуп­хъагъэр хэлъэу сэлъытэ тхакIоу, усакIоу, драматургэу, журналистэу Дэрбэ Тимур.

Усэныр хэлъэу къэхъугъэти, зыкIи зигъэхьаулыягъэп: лъыкIуагъ шIэныгъэм, лъыкIуагъ акъылым, игугъэ лъыкIуагъ — теIэбагъ усэу псэм икъабылым, гу­пшысэ лъагъор джы зэIуигъэкIотыгъэу, итворческэ жьыкъащэ гупсэфэу, тынчэу бгъэм къыдэкIы — гупшысэ гъогушхом тетэу дахэу ыпэкIэ лъэкIуатэ.

Я 70 — 90-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм къыхэхьэгъэ усэкIо-тхакIохэм ащыщ Т. Дэрбэр. Илъэс 17-м къыщегъэ­жьагъэу, ытхыхэрэр хеутых. Илъэсхэм итворческэ гупшысэ ащытIыргъуагъ. Илъэси 100 ныбжьым благъэу къекIолIэгъэ адыгэ литературэм хьалэлэу илъэс 30 хъугъэу щэлажьэ, хэбзэ IофшIэн пшъэрылъышхори ащ готэу егъэцакIэ, илъэс 14 хъугъэу лъэпкъ гъэзетэу ­«Адыгэ макъэм» иредактор шъхьаI. КъызэрэсIуагъэу, пасэу тхэныр къэзыштэгъэ кIа­лэм поэтическэ ыкIи нэмыкI тхылъхэ­ри къыдигъэкIыгъэх: «Огум ишIулъэгъу», «Гум ишъэф», «КIэлэцIыкIум идунай», «Сызэжэгъэ ощхыр», «Сыадыг», «Лъэуж шIуцI», «Лъэпкъым ишъэо кIас», «ЕджакIэ зэтэгъашIэ», усэ сборникхэу «Лъэ­хъаным инэфапI», «Тэпышэс», «ГъэшIэрэ лъэпэ­чIас», нэмыкIхэри. БэмышIэу Тимур итхылъыкIэу «Нэфшъэгъо лъагъом ­ишъэф» зыфиIорэр Мыекъуапэ, Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ къыщыдэкIыгъ. Ащ зы пьесэрэ усэхэмрэ бэу къыдэхьагъэх.

УсэкIэ тхыгъэ пьесэр

Джырэ нэс зигугъу амышIыгъэ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонэу адыгэхэр зы­хэлэжьагъэхэм пьесэр къытегущыIэ. Ащ тхакIор зэреджагъэр: «Бромберг щы­кIогъэ процессыр, е Адыгэр хьыкумым зэрэщаумысыгъэр». ЕдзыгъуитIу хъурэ пьесэу къэшIыгъуи 5-у зэхэтыр усэкIэ тхыгъэ. Пьесэм лъапсэ фэхъугъэр IэкIыбым къикIыжьыгъэ адыгэ шIэныгъэлэ­жьэу Едыдж Батырай нэмыц хъарзы­нэщым къыхихыжьыгъэ хъугъэ-шIэгъэ тхы­гъэр ары. Мы пьесэр АР-м и ­Лъэпкъ театрэ исценэ щагъэуцуным джырэкIэ Iоф дашIэ. Адыгэхэм ятарихъ гугъэуз изы Iахь нэшхъэй мы хъугъэ-шIэгъэ чы­жьэр зыфэгъэхьыгъэу пьесэм къыщы­Iотагъэр. НэкIубгъуи 120-рэ хъурэ пьесэу усэкIэ тхыгъэр зесэгъажьэм, сызэрэ­мыгугъэгъахэу, зы жьыкъэщэгъу гупсэфыкIэ сыджыгъ, джарэу сызIэпищагъ. Илъэси 170-рэ зытешIэжьыгъэ хъугъэ­-шIагъэр непэм фэдэу зыхъурэр тхакIом тапашъхьэ къыригъэуцуагъ; ныбжьышхо зиIэ адыгэ лъэпкъым игъашIэ зэо-бэнэ зэпымычыжьхэм ахэтэу къызэрихьыщты­­гъэр, шъхьэлъытэжьэу, Iэдэбэу, нэ­хъоеу, лIыгъэ напэу адыгэм иIагъэр зыфэдэр, джэнэтыпIэ чIыпIэр псэупIэкIэ Тхьэм къы­зафегъэшъуашэм, ар апсэ атызэ къаухъумэн фаеу зэрэхъугъэр Iуп­кIэу щы­гъэунэфыгъ мы произведе­нием. Пьесэр анахьэу зэхьылIагъэр адыгэ дзэ­кIолI хые нэбгырищ — Шъалихь, Бачмыз, япащэу Гъубжьэкъо Муса насыпынчъагъэу къяхъулIагъэр ары. Пьесэм хэт геройхэм ащыщэу прокурорым къызэри­Iуа­гъэу, «Черкесмэ къащышIыгъэр гу­гъэ­кIод, Афызэхаплъхьэ хъущт гъыбзэ».

«Махъшэм тесми тхьамыкIэм хьэр ецакъэ» зэраIорэр гум къегъэкIы мы нэбгырищым къащышIыгъэм. Пачъыхьэм идзэ хэтхэу зэзэгъхи пIалъэкIэ зэуа­гъэх, Венгрием иIофи аухыгъ, Польшэм итых. Ашъхьэ къырыкIощтым, зызыдагъазэ хъущтым нэбгырищыр зэдеусагъэх —УрысыемкIэ къагъэзэнти, зэхэо-зэхаплъ, Польшэм исынхэуи амал яIэп, арэу зэ­хъум, Пруссием кIохэмэ нахь уцу­пIэ-шъхьэIыгъыжьыпIэ щагъотынэу гугъа­гъэх. ЕтIанэ ТыркуемкIэ кIожьынхэшъ, адыгэу зэрэпхъо-итэкъухьагъэ хъугъэм, яхэкужъ зыгорэущтэу къагъэзэжьын яхьисапыгъ. Ау капитаныр — урысы-дзэм ипащэ, щэ шIуцIэу апашъхьэ къи­тэджагъ, ежь шIоигъом нэмыкI раIуи, зэрелъэIухи зэхихыгъэп. «Заор тыухыгъэ, тиIоф тшIагъэ. Джы Iизын къытэт шъхьафит гъогум тытехьажьынэу…» Ау мо «лъэпкъ IэлкIэ» зэджагъэхэм капита­ныр пхъашэу къафилъыгъ, елбэтэу Iа­шэу аголъхэр къызпахынхэшъ агъэтIы­лъынэу къафигъэпытагъ. «Адыгэм иIашэ ыгъэтIы­лъы хабзэп», — раIожьыгъ, ар адыгэ шъуашэм, намысым ипкъы­гъоу зэралъы­тэрэр гурагъэIоным пы­лъы­гъэх, ау ер, зэмызэгъ-зэфилъыр, джащ къыщежьагъ. Шъыпкъэ, Муса шъэогъу-ныбджэгъуитIум, иакъыл ащ те­фи, сыд хъугъэкIи Iашэр заокIэ амыгъэфедэнэу ялъэIугъ, ежьхэм заор къырагъажьэмэ, тэтиехэр ошъогум дэоенхэу зэдаштагъэ. Ау Пруссие хэ­гъэгу гъунапкъэр адыгэхэм зэпачыгъ, урыс капитаным имэхъэджэгъэ-бзэгухьагъи къягоуагъ, ор зэдашIэхыгъ: Шъалихьэрэ Бачмызэрэ мы зэутэкIым щы­фэхыгъэх, ахэм щэу рагъэкIыгъэми пыим ицIыфхэри зыдихьыгъэх (нэбгырэ зыщыплI). Ыпсэ пытэу къэнагъэр Муса, ау ащ апэрэ мафэми охэмэ емынэ къызэ­рикIыщтыр ышIэщтыгъ, ежьыр зы нэ­бгы­ри еуагъэп, зэриIогъагъэу, ишхонч Iэтыгъэу дэуаещтыгъ. Ау узынэбгырэу пыим ихэгъэгу щыхъугъэр зэкIэ къыщыптырагъэкIэныр хьазабышху ыкIи насыпынчъагъ. Пьесэм хэтых прокурорыр, адвокат зафэу Вольф (ар Муса ихыягъэ ыгъэунэфыгъэу, ишъыпкъэу чер­кес шъхьэлъытэжьым къыфэгумэкIы). Анахь зыщемыжагъэм Муса шIулъэгъу лъапIэри къыфыкъозыгъ, прокурор жъа­лымым ыпхъу дахэу Маргрезе IокIэ, апэрэ нэплъэгъум нэбгыритIур зэфещэх, апсэ зы чысэ илъэу.

Тарихъ хъугъэ-шIагъэу Бромберг про­цессыр зыщыIагъэр зытефэрэр 1851-рэ илъэсыр, щылэ мазэм и 10-р ары. Хьы­кумыр адыгэм зытырашIыхьагъэр щылэ мазэм и 12-р ары. Шыхьатэу Iофым щыгъуазэхэм лъэшэу яшIуагъэ къэ­кIуагъ шъыпкъэр гъэунэфыгъэнымкIэ, адвокатэу Вольфи лъэшэу черкесым фэгумэкIыгъ. Хьыкумым ыгъэунэфыгъ «Гъубжьэкъо Му­са зи лажьэ иIэп, Зи ыIуагъэп, ыукIыгъэп, Унашъор: ар шъхьафит тэшIы­жьы!»

Дэрбэ Тимур ипьесэу усэм илъыр адыгэбзэ къэбзэ зэкIу дэхэ дэдэкIэ тхыгъэ, ипычыгъо пэпчъ псынкIэ, гуры­IогъошIу, орэд мэкъамэ кIэлъ, гу­пшысэу хэлъыр лъэшы, пьесэм исюжет икъоу къудыигъэ ыкIи уфэупцI. Герой шъхьа­Iэхэу адыгэ нэбгырищыр — адыгэ лъэп­къэу къызыхэкIыгъэхэр зи­лъапIэхэу, нэпэнчъагъэм ыпэу лIыгъэр къыхэзыхырэх. УсакIоу Дэрбэ Тимур адыгэм игутео зэхыуигъашIэу, фэса­къэу, ыл, ыгу зэрафэузырэр мыгъуащэу мы образ шъхьа­Iэхэр ыкIи нэмыкIхэу хъугъэ­-шIа­гъэм хэлажьэрэ пэпчъ Iуп­кIэу нэм къы­кIигъэуцуагъ. Нэмыц пшъашъэу Маргрезе инэфынэгъэ-цIыфыгъэ дахэкIэ гум къинэу авторым ыгъэ­псыгъ; ышъхьэ паемэ, къыомы­блэщтхэри — капитаныр — урысыдзэм ипащэ, прокурор зэкъо­дзакIоу Маргрезе (пшъа­шъэм ятэ), хьы­кумышIыр гур афигъэплъэу тхакIом къы­ригъэлъэгъукIыгъэх. Нэпсымрэ гу­шIуа­гъом­рэ зэготэу пьесэ-усэм щызэхэ­ошIэх; бэ гупшысэу мы хъугъэ-шIагъэм къыгъэущырэр, пьесэр уасэ зиIэ про­из­веде­ниешху — бэ къыубытырэр, къып­фызэхифырэр; щыIакIэр — Iоф къин, ащ игъогу мыжъожъ пытэхэмкIэ зэлъыпкIагъ, уфэмысакъмэ, узхэмыкIыжьын лажьэ къыпфахьыщт. Ауми, шIур текIуагъ, зы псэ закъоу къэнэгъэ адыгэу Гъубжьэкъо Муса хыеу алъытагъ.

Тимур итхылъыкIэу «Нэфшъэгъо лъа­гъом ишъэф» зыфиIорэм иятIонэрэ Iа­хьы­шхо усэхэмкIэ зэлъыпкIагъ. Ащ уса­кIом щыIэныгъэр зэрэзыпкъырищэу, зэрэзэхишIэрэр, ущыIэныр — щэIэгъэшхоу, Iушыгъэу, шъыпкъагъэу, зэфагъэу, къэбзагъэу зэрилъытэрэр ащы­кIэгъэтхъыгъ. УсакIом ыгу пхырыкIырэ пстэумэ гумэкIи, гуузи, гушIуагъуи, на­сыпи, гъэшIэн шIулъэгъуи зэрахигъуа­тэрэр къащиIуагъ. ТхакIом ыпсэ ифэ­багъэкIэ зэрэфэамалэу пьесэр ыкIи усэхэр ыгъэшъокIыгъэх; къыхэкIы ыгу ефэхэуи, къыхэкIы ыгу къигушIукIэуи, къиныри ешIэ, тхъагъоми гушIоу пэгъокIы — джарыба щыIэныгъэр зэрэзэхэлъыр.

УсакIор — цIыфы, дунэешхом икъурэ цIыкIу; къекIу ащи щэчыгъое такъикъ зэгъокIхэр, ау Iотэжьыгъо сыхьатхэр, мафэхэр нахьыбэх. ТхылъыкIэм къыдэхьэгъэ пьесэм ыкIи усэхэм Дэрбэ Тимур игупшысэ лъэшэу зызэриштагъэр, уигуапэу ухэтми уигъэдэIон ылъэкIы зэ­рэхъугъэр ахэолъагъо. «Бзыумэ афэдэу, Сэри шъхьафитэу Орэд къэсэIо», — еIо тхакIом.

ШIулъэгъур зыхиз сатырхэр, усэу «Поэзиер», мыхэм анэмыкIхэри тхэкIо чъэпхъыгъэу зигугъэ тэмэ пытэ хъугъэм ымакъэх, «Нэфшъэгъо лъагъом ишъэф» зыфиIорэ поэтическэ тхылъыкIэм лъэпэ мафэ ыдзынэу тыфэлъаIо.

Мамырыкъо Нуриет.