Я 50 — 60-рэ илъэсхэм якIэух адыгэ литературэм охъ­тэ зэхъокIыныгъэ гъэшIэгъонхэр ыкIи гъэкIэжьын куухэр фэхъугъэх.

Мы илъэсхэм творческэ кIочIакIэхэр ащ етIупщыгъэу къыхэхьэх, тхакIохэм темакIэхэм, идеякIэхэм ямызакъоу, художественнэ гупшысэкIакIэ щыIакIэм рахьылIэ, усэкIэ шIыкIэ-шапхъэхэри ащ фэIорышIэхэу къыздаштэх. Ахэр МэщбэшIэ Исхьакъ, Iэшъынэ Хьазрэт, Бэрэтэрэ Хьамид. Мыхэм япроизведениехэр адыгэ поэзиер ыкIи прозэр чIыпIэ хэхыгъэ дахэ зэриуцорэм ишыхьатыгъэх; художественнэ псалъэм дэгъугъэ ыкIи пытэгъэ-шъыпкъагъэ зэригъотырэр къахэ­щыгъ.

ЗыцIэ къетIуагъэхэм ауж кIэкIэу къи­тэджагъэх КъумпIыл Къадырбэч, Кощбэе Пщымафэ, Къуекъо Налбый, Нэхэе Рус­лъан, Бэгъ Нурбый. Мыхэм ятворчествэ я 60 — 90-рэ илъэсхэм адыгэ литерату­рэм илъэпкъ-художественнэ ыкIи идейнэ-эстетическэ лъапсэхэр гъэпытэгъэнхэм­кIэ лъэшэу ишIуагъэ къэкIуагъ. Усэ­кIо ыкIи тхэкIо нахьыжъхэм ахэр къызагоуцохэм, хэпшIыкIэу, адыгэ литературэм гъогушIу зэрэпхырищыщтыр къэнэфагъ.

Гупшысэ хьасэм зеубгъу

Нэхэе Руслъан Мыхьамодэ ыкъор мэкъуогъум и 25-м, 1941-рэ илъэсым къуаджэу Очэпщые, Теуцожь районым, къыщыхъугъ.

…Къиным цIыфхэр зэфегъадэх, Къиным цIыфхэр ахегъадэх. Дунэешхор къин къелыжь, Сыд ащ тыркъоу темылъыжь… — (поэмэу «Тян»).

Мы сатырхэр охътэ анахь къин плъыр­жъэрым, заор къызежьэм къэхъугъэу, щыIакIэм ионтэгъугъи, ичъыIэгъэ-щынэгъуагъи, ау иIэшIугъэ ини дэгъу дэдэу зэхэзышIэгъэ усакIоу Нэхаим гъашIэр мэ­­шIошхо зэожъым къызелыжьыгъэ ужым къыIуагъэх, ытхыгъэх.

ЦIыфым уахътэу къызхэхъухьэрэм, ынэ пэкIэкIырэм ятхыпхъэ-тхьабзэ те­лъэу игъашIэ къехьы. Сыдэущтэу пщыгъупшэна Хэгъэгу зэошхоу цIыф миллион 27-м алъ псыхъоу зыщычъагъэр?! Заор зынэ кIэкIыгъэ цIыфхэм мамырныгъэм, шъхьафитыныгъэм, IофшIэным апэпшIын гушIуагъо зэрэщымыIэр ныбжьырэу пытэу агумэ араубытагъ.

Зэоуж илъэсхэм зисабыигъо-кIэлэцIыкIугъо атефэгъэ Руслъан къин мыухыжьэу адыгэ лэжьэкIо цIыфхэр зыхэтхэм, янэу узыгъэлым деIэн е зыгорэущтэу ихьылъэ тырихын зэримылъэкIырэм ыгу агъэцIыкIу, ны сымаджэм Iуплъыхьэу щысэу, зэрэамалынчъэр ыужыIокIэ усэкIэ къы­Iотэщт. УсакIомкIэ ныр дунэе псау екъу; ащ псэкIэ епхыгъэшъ, дунэе нэфым къыхищагъэшъ, фэлъэкIырэмкIэ къогъанэ иIэп… Ау сыдэу пшIына?! ЧIэтэнэх та­лъыбанэзэ ныхэр, ныбжьырэу яшIушIагъэкIэ къыдготхэу, етIани гъашIэм тыфагъэчэфэу тыращэ.

Тыдэ къыфикIыгъа лэжьэкIо унагъом къихъухьэгъэ Нэхэе Руслъан усэныр? Мары ащ ехьылIагъэу тхакIом къыIорэр: «Апэрэ усэр зысэтхым гъэтхэпагъ, чъыг шъхьапэм пысхэу бзыу цIыкIумэ орэд къаIощтыгъ, чыжьэкIэ трактормэ амакъэ губгъом къырилъэсыкIыщтыгъ. Гъэтхэ тыгъэм зыригъэоу, гугъум ымытIупщэу, ылъэмэ амыхьыжьэу тянэ пчъэIупэм Iусыгъ. Ащ игумэкI-гукIае сэри сшъхьэ имыкIэу, еджапIэм сыкъызекIыжьым дэпкъым сегъэкъугъэу тянэ дэжь сетIы­сэхыгъ. Гум усэр къытеуагъ. Тхьапэмрэ къэлэмымрэ къэсштагъ…»

Джа мафэм къыщегъэжьагъэу матхэ. Шъыпкъэ, къешIэкIыгъэ цIыфхэм, ятэш нахьыжъым ихьакIэщ къыщызэрэугъоищтыгъэхэм яорэдхэм, якъэбархэм, тхыдэхэм ядэIугъ, ахэм лъэшэу яшIуагъэ къэкIуагъ адыгэ гущыIэр тэрэзэу ыгъэфедэнымкIэ.

Нэхэе Руслъан яни сымаджэу, щыIа­кIэри зэоуж гъуй-сый дэдэу, цIыфхэри имыкъу-имынэ мыухыжьым зыщыхэтыгъэх икIэлэгъу зытефагъэр. Ау сыд фэ- дэу щыIакIэр гоIунчъагъэми, еджэн зэрэ­фаер къыгурыIощтыгъ, къоджэ еджапIэр къызеухым, колхозым Iоф щишIагъ, етIанэ Мыекъопэ мэкъумэщ техникумым ветеринариемкIэ иотделение щеджагъ. 1967-рэ илъэсым Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет къыу­хыгъ. 1967 — 1977-рэ илъэсхэм Адыгэ хэку радиом и Комитет иIофышIагъ. 1989-рэ илъэсым Апшъэрэ литературнэ курсхэу М. Горькэм ыцIэкIэ щыт Литературнэ институтым епхыгъэхэр Москва къыщиухыгъэх. 1984-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Нэхаир литконсультантыгъ, Адыгеим итхакIохэм я Союз пшъэдэкIыжь зиIэ исекретарыгъ, джащ фэдэу хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеими» зы заулэрэ культурэмкIэ отделым Iоф щишIагъ, аужырэ илъэсхэм Адыгэ радиом иредакторыгъ.

Ытхыхэрэр 1960-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу хиутыщтыгъэх. Иапэрэ поэтическэ тхылъэу «Мафэр нэфылъым къыщежьэ» (1969) зыфиIорэм нэмыкI усэ сборникыбэ — «Джэмакъ», «Хыбзыухэр», «Псыкъефэх», «КъэкIозэпыт», «Тыгъэпс ощх», «ГъашIэм игъатх», нэмыкIхэри къы­кIэлъыкIуагъэх. «Псыархъуан» зыфиIорэ тхылъэу прозэкIэ тхыгъэу зы по­весть ыкIи рассказхэр къызыдэхьа­гъэхэр Руслъан зыщымыIэжь уж ­къыдэкIыгъ.

Нэхэе Руслъан (1941 — 1997) илъэс 56-рэ къыгъэшIагъэр, илъэс 30-м ехъум хьалэлэу, зафэу адыгэ литературэм щылэжьагъ. Итхылъхэм темэ инэу Хэгъэгур, ныр, лъэпкъыр, цIыф гъашIэр, шIулъэгъур, гукIэгъур, шъыпкъагъэр, цIыфыгъэр зэфэдэкIэ апхырэкIы. Руслъан ным, ныдэлъфыбзэм, Хэгъэгум, чIыгум, къытэшIэкIыгъэ чIыопс дахэм мэхьанэшхо афишIэу, а зэкIэми япчэгу ит цIыфыр апэрэу къыригъэлъэгъукIэу, гъэшIэгъонэу, къабзэу, Iушэу тхэщтыгъэ. Иусэ сатырхэу «Умытыгъэу тыгъэу укъепсына?! УцIыфымэ, цIыфыгъэ пхэрэлъ» зыфиIорэ джэпсалъэр зэфэдэкIэ ащ итворчествэ зэрэпсаоу щыпхырэкIы.

Ащ итхыгъэхэм адыгэ лъэпкъым идунэететыкIэ, ицIыфыгъэ, илIыгъэ, ишэн-­хабзэхэр, тызхэт уахътэр къащыриIотыкIыгъ. Зынахь лъапIэ поэтымкIэ щымыIэр ныр ары. Ащ ыцIэкIэ апэрэ усэри, нэмыкIэу ытхыгъэри бэ.

Ныхэр мэгумэкIых жьыщэу тыкъэтэджмэ, Джэныкъом имашIо тыпаIэу тыщысмэ. Ныхэр мэгумэкIых псынэм тшъхьэ итщаемэ, Щэ дэмылъми, шхончым игъэтырэ къатщэмэ. * * * ЧIыгум ехыжьыгъэхэми ныхэр мэгумэкIых, Къэдгъэзэжь къэсми ахэр къытпэгъокIых. («МэгумэкIых ныхэр»).

УсакIом поэмэу «Тян» зыфиIорэм зы гъэшIэ тхыдэу ежь ышъхьэ, ным, икъуа­джэ, лэжьакIохэм, чIыгум ыпсэ пэтыфэ лэжьэкIо цIыф жъугъэхэр зэрэщыIэщтхэр, къин мыIотэжь зэрэмыхъурэри, щыIакIэр нахьышIум зэрэфакIорэри, усакIом игъо­гу зэщиз фэсакъэу щыIэныгъэм зэрэщыпхырищырэри къыщыриIотыкIыгъ …Сыкъызэлъатэм — чIыгум жьы къещэ, СыкъызэдаIом — Псэкъупсэ мачъэ. Чъыгмэ къэгъагъэр зэрапизыбз. Бзыум инабгъо щырыр къеджыкIы… ЧIыгур мэгушIо. ЦIыфыр егъашIо. ГъашIэр лъэкIуатэ. (поэмэу «Тян»).

ШIоигъом гукIэ-псэкIэ лъыIэсмэ, цIыфыр насыпышIу, насыпышIу усакIор, къыдэхъурэ пстэумкIи ным дэгуащэ, ар егъашIэм ыгу имыкIэу илъыщтышъ. ДунэешхомкIэ ыкIи цIыфымкIэ анахь мэхьанэ зиIэр нэфыр, фабэр, тыгъэр, рэхьат гупсэфыр ары. Тыгъэр усакIомкIэ кIочIэ лъэш гъэшIэгъон, ащ щыIакIэр бэкIэ епхыгъ:

Тыгъэр къызыкъокIырэм ЧIым зырегъэтхьакIы, ЧIым зырегъэлъэкIы Ынэхэр къызыпкIырэм… Тыгъэм инэбзыйхэр ЦIыфхэм зэIэпахы.

УсакIоу Нэхэе Руслъан иусэ тхылъ зэфэшъхьафыбэу адыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ къыдигъэкIыгъэхэм ар усэм псэ пытэ езытырэ тхэкIо-гупшысэкIо ин ыкIи гъэшIэгъон зэрэхъугъэр къаушыхьаты:

…Тыгъэм къыдэтэджы сигъогу, ТызэкIыгъоу сигъашIэ сэкIу. СафэгушIо сабый къызфэхъугъэм, ШыкIэ цIыкIу къызыфалъфыгъэм… («Тыгъэм игъогогъу»).

Хэгъэгушхоу езыгъэджагъэм, ихэку дышъэу Адыгеим гъунэнчъэу афэраз шIоу цIыфым фашIэрэмкIэ:

…О гъэрет огъотыфэ Сэ, сичIыгу, Гъэретынчъэу Пчъаблэм сыготыгъ. Птамэ — Тамэ сфэхъуфэ, Сихэгъэгу, Огум симыбыбэу Сыхэтыгъ. («Сихэгъэгу»).

Игупсэ Адыгееу, икушъапIэр, усакIом щегъашIо, щеIэты усэм:

…Си Адыгееу, сихэку дах! О уигухэлъхэр сигъэшIэ гъогу. Угоу къытеорэр — сэ сиорэд. КIалэу къыпфэхъурэр — нартым фэрэд.

Исатырэ зэщизхэм, ипычыгъо жъгъыу­хэм, игупшысэ куу ыкIи лъагэ Нэхэе Руслъан итворчествэ зызэриушхугъэр нафэ къыпфашIы. ТхакIом кIэлэцIыкIу­хэм апае ытхыгъэр бэ, ахэр пIуныгъэ-гъэсэныгъэ мэхьанэшхо зиIэх. Руслъан адыгэ литературэм зыми хэмыкIокIэщт акъыллэжьыгъэ дахэ къыхинагъ, иусэхэм, поэ­мэхэм, пшысэхэм гугъи, гушIуагъуи, гукъэкIыжь лъэши ахэогъуатэ. КъыгъэшIагъэр макIэми, итворческэ хьасэ ины, купкI иI. Ащ иусабэ орэдышъом ралъхьагъ. Нэхэе Руслъан Урысыем итха­кIохэм я Союз 1975-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.