Адыгэ литературэ ныбжьыкIэм адыгэ бзылъфыгъабэ хэт пфэIощтэп, ау ахэм апэрэхэу, я 60-рэ илъэсхэм тхэн-усэн Iофышхор пшъэрылъ зыфэзышIыжьыгъэхэм Хъунэго Нурет ащыщыгъ.

Хъунэго Нурет Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Джамбэчые мэкъуогъум и 5-м, 1930-рэ илъэсым къыщыхъугъ, щыIагъэмэ, илъэс 91-рэ хъущтыгъэ.

Нурет адыгэ унэгъо лъэчIэжъэу, адыга­гъэм рыгъуазэу, цIыфыгъэм рыщыIэм къихъухьагъ, зэш-зэшыпхъу бын дахэм анахьыкIагъ, ащ елъытыгъэу IокIэ-шIыкIи, шэн-хабзи бэ ылъэгъунэу, зыпкъырищэнэу хъугъэр. Къызхэхъухьэгъэ уахъ­тэр совет хабзэм илъэхъан, колхоз­-совхозхэм заубгъоу, мышIэныгъэр гъэ­кIодыгъэным Адыгэ автоном хэкур лъэ­шэу зыщыпылъыгъ. Нурет ятэу Ис­хьакъ IофшIэкIо-лэжьэкIошхоу, ичъыгхатэ уемыплъэкIэу, ыкъохэм ыкIи ыпхъухэм гъэсэныгъэ зэраригъэгъотыщтым, цIыфыгъэр зэрахигощэщтым лъэшэу ынаIэ зэрэтетыгъэр, шIэныгъэр анахь былымышхоу зэрэщытыр къыгурыIоу зэрэригъэджагъэхэр къаIотэжьы. Быным янэу Дэхэнагъо зышъхьамысыжь бысымгощагъ, икъэбзагъэкIи, игулъытэ-гумэкIкIи, икъэрар инкIи, идэн-бзэнкIи (ар адыгэ бзылъфыгъэ пэпчъкIэ мэхьанэ зиIагъ), игъомылэпхъэ IанэкIи утекIонэу зэрэщымытыгъэр, Хъунэго зэшъхьэгъусэхэм язэдэштэныгъэ, нэмыкIхэмкIэ зэрэщысэ плъэпIагъэр Нурет иусабэм къащыриIотыкIыгъ.

Адыгэ кIэлэегъэджэ училищыр ыкIи 1960-рэ илъэсым заочнэу Адыгэ къэ­ралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет Нурет къыухыгъэх. 1961-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу пенсием окIофэ, илъэс 30-рэ, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» («Адыгэ макъэм») изэдзэкIэкIуагъ.

Хъунэго Нурет ытхыхэрэр 1951-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыщтыгъэх, тхылъэу «Гъэтхэ къэгъагъэхэр» (1970) зыфиIорэу тхэкIо куп зэдыряем Нурет иусэхэр къыдэхьагъэх. Ащ ыужым усэхэмрэ рассказхэмрэ дэтхэу «ГущыIэр Iэзэгъу» (1992) ыкIи «ГугъэпIэ нэфхэр» (2003) ышъхьэу усэхэр, поэмэхэр, рассказхэр дэтхэу къыдэкIыгъ.

УсакIом иапэрэ тхылъ цIэу фишIы­гъэр — «ГущыIэр Iэзэгъу», ар аукъодыеп, анахь гущыIэ фабэу, шъабэу, гум къи­IукIэу, псэм къышъхьапэщтыр ары Хъу­нэго Нурет зэкIэ иакъыли, игупшыси, ишIэныгъи зытыригуащэщтыгъэр. «ГукIэ маплъэ…» зыфаIохэрэм ар ащыщыгъ, Iушыгъ, адыгэ щыIэкIэ-псэукIэр къызэрыкIоу зэрэщымытыр, адыгэ унагъом хэшъо-унэшъо пытэу илъыгъэр (ежь иунэгъо кIоцIкIэ), тыр пкъэу пытэу, ыIорэм пыIухьэ фэпшIыжьынэу щымытэу, ным чэщ-зымафэм нэдэплъыпIэ-гъэпсэфыгъо гори имыIэу, щысэу шъхьаукъоу, нэфшъа­гъом къэтэджэу, чэщныкъом гъо­лъыжьэу, унагъом, лIым, ибынхэм зэрапылъыгъэр Нурет иусабэм къащыриIотыкIыгъ.

…Жьыбгъэ шъуй макъэм укIэдэIоу, Умычъыеу чэщыгум ущыс. Непэ ренэу плъакъомэ уатетыгъэу, Упшъыгъэми, тян, узышъхьамыс. («Ным иорэд»)

Ныр — нэ ыкIи псэ, ар теIэфэ хэти тысабый, зычIэтынэрэм, къэтэшIэжьы тидунае изы кIэлъэныкъо зэрэгоугъэр. Нурет иусабэу ным фэгъэхьыгъэхэм ащыщэу зы джыри ыцIэ къесIощт, ащ нымкIэ илъфыгъэ пэпчъ, ахэбдзын ахэмытэу, зэрэлъэпIэ дэдэр къыщыIуагъ:

СIощтыр умышIэу укъысэупчIы: «Хэта уилъфыгъэмэ анахь уикIасэр?» — Iэхъомбэ пчъагъэу IитIум апытым, Тара ащыщэу о къахэпхыщтыр?..

* * *

Къуиблэу сиIэм анахь сигупсэр — Тхьэр къэупчIагъэми, «сшIэрэп» есIон. Ау джэуапынчъэу укъэзгъэнэнэп: Анахь сикIасэр — гукIэгъу закIэр; Анахь силъапIэр — къиныпIэ итыр, Е къэхъугъакIэу лъэм темытышъур.

Хъунэго Нурет Iэтхъо-лъатхъозэ бэ ытхыным пылъыгъэп, адыгэ лъэпкъым ынапэ, ыгу, исакъыныгъэ, илIыгъэ, ищэ­Iагъэ, ичаныгъэ-хъупхъагъэ, имыпшъыжь лэжьакIэ, акъыл-шIэныгъэм ыуасэ, ­лъэпкъ пIуныгъэр зыфэдагъэр, зэфэсакъыжь­-зэкIэдэIукIыжьым унагъор ыкIи лъэп­къыр зэрагъэпытэрэр, гучъыIэкIэ ущыIэнэу зэрэщымытыр, щыIэныгъэр шIу плъэгъун зэрэфаер, сабый щхы макъэм илъэпIагъэ, ар унагъомкIи къэралыгъомкIи зэ­рэтын лъапIэр мыпшъыжьэу иусэхэмкIэ ащ къыриIотыкIыгъ.

Бгъэгум фэбэгъэ-гоIугъэр къизыгъэтаджэу, уапэкIэ узыгъаплъэу, улъызы­гъэкIуатэу шIулъэгъур зэрэкIочIэ ялыер тхакIом кIегъэтхъы:

…Непэ шъуиунэу зэлъынэфыжьрэм ХьакIэр мымакIэу къыщызэIокI. ШIугъэ-дэхагъэу пхэлъыр къэбаркIэ Iугъэшъ, сигуапэ, ау сэгумэкI.

О гу лъыптэщтэп, джыри мэзахэм Сыхэтэу чыжьэкIэ сыкъыоплъыщт. Сыд хэпшIыкIына сэ сыгу къыпфилъым? ОсымыIошъузэ, гъашIэр къэсхьыщт. («Апэрэ шIулъэгъу»)

НэмыкI усэу «ЛъэIу закъу…» зыфи­Iорэм къыщеIо мырэущтэу:

…Гъогумаф осэIо, сыпсэ закъу, ЛъэIоу сиIэр оркIэ сэ зызакъу: «НэмыкIы бзылъфыгъи уIорэкI, Мафэ къэсми угу сыкъэрэмыкI, Ау сапэ уишъэу дунаим утемыкI».

Нурет къэбзагъэр, шъэбагъэр, Iушыгъэр, нэхъоир къебэкIэу щыIагъ, ипоэзии ипрози зэфэдэкIэ уцIыфыным ыкупкI ин къызэIуахэу гъэпсыгъэх. ЕшIэ тхакIом щыIэныгъэр тхъэгъо закIэу зэрэзэхэмылъыр, шъхьашъорыкIуагъи, къэрарынчъагъи бэу ащ къызэрэхафэрэри, ау шIоигъу бзылъфыгъэ акъылышIо усакIом угукIэ укъабзэу, упсэкIэ уфабэу, уигущыIэ Iэзэгъоу, мыкъэцпанэу е етIэгъой та­къырэу щымытэу, гъашIэм шIугъор щыбгъэбагъоу ущыIэнэу.

Укъысажэу ущысыгъэу сIонти, О пшIэгъахэп сыкъыпфытеонэу, МэлэIичэу уашъом укъехыгъэу, Джэуап къысэптыжьэу сэ къысщэхъу.

Орэдышъо гохьэу о умакъэ, Шъхьэм дежъыоу ренэу къысшъхьарэо. Фыгуцэ лъэсыгъэу ухъопсагъоу, Огъэнэфы унагъом илъагъо.

Гум икъабзэр, бгъэгум ишъэбагъэр Шъошэ зэгъ шIыгъакIэу къыбдекIокIы. Нэгоу шъорышIыгъэм емысагъэр, Хэсэлъагъо уигущыIэ купкIы.

ТхакIом итворчествэ зэожъхэм ятемэ ини, лъэпкъым пае щыIэгъэ цIыфышхо­хэми, адыгэ лъэпкъэу дунаим щитэкъу­хьагъэ хъугъэр, зыкъишIэжьыгъэу ч­Iыгу­жъым къызэрэкIожьырэми яхьылIагъ. Адыгэбзэ-ныдэлъфыбзэр — ным бзэу къытIуилъхьагъэр, лъэпкъым илъэс мин зытфыхым ылэжьыгъэ адыгагъэр —шэн-хабзэхэу шъошэпкъ дахэ тфэхъу­гъэхэр — къэдзы-нэдз тымышIыжьхэу кIэтыугъоенхэ зэрэфаери, тыбзи Iумпэм тымышIэу тшIэмэ, тилъэпкъ гъашIэ зэрэхэхъощтыри къызыщиIотыкIыгъэх.

Хъунэго Нурет жэбзэ бай дахэкIэ тхагъэ, ащ иусэхэм, поэмэхэу «Нарт кIуачIэр зыхэлъыр уипсалъ» зыфиIоу тхэкIо нахьыжъэу, лъэпкъ литературэм икъежьэпIэ-уцун щытыгъэу КIэрэщэ Тем­бот фэгъэхьыгъэм ащ ицIыф гъэпсыкIагъэр, ибзэшIогъагъэр, игупшысэкIагъэр къыщыIуагъ. Поэмэу «ХыефэкIод» зыфиIорэр, я 30 — 40-рэ илъэсхэм лажьи-хьакъи зимыIэу агъэкIодыгъэ цIыф хыябэм яхьылIагъ. Нурет кIэзыгъэнчъэу дэгъури дэйри рилъэгъукIэу усагъэ ыкIи тхагъэ. Ирассказхэр адыгэ хабзэмрэ джырэ тищыIакIэрэ зэрэзэхъулIэхэрэм афэгъэхьыгъэх. IокIэ-шIыкIэ дэгъум, дахэм цIыфыр еIэтымэ, мыхъун гъэпсыкIэ-шIыкIэхэу щыIакIэм джы бэрэ къыхафэхэ хъугъэхэм цIыфыр агъэкIодэу, зэрэзэтырачырэр, тызфэсакъыжьын ыкIи тызэфэгумэкIыжьын, лъэпкъым шIоу ылэжьыгъэ адыгэ шэн-хабзэхэр, адыгабзэм икъэбзэгъэ-лъэшыгъэ къэтыухъу­мэнхэ зэрэфаер къащыIуагъ. Урыгушхо­нэу Нурет итхыгъэхэм адыгэ къэIокIэ да­хэ­хэр, гупшысэ зафэр, гущыIэ къэбзэ лъэшхэр бэу ахэтых.

Ары. УсэкIо-тхэкIуабэм афэдэу Хъу­нэго Нурет гущыIэм, гупшысэм алъыхъоу чэщ мычъыябэ къекIугъ, усэр къы­зеблыкIэ, гушIуагъор ыгъотыжьэу, шIоигъуагъ итхыгъэ шъыпкъагъэр сыдигъуи ыкупкIынэу, гущыIэр джэнэ дыгъэ дахэу шъошIонэу, Iэзэгъунэу — къыдэхъу­щтыгъ ыкIи. Нурет итхылъхэм узяджэкIэ, уиадыга­бзэ нахь уфэсакъы ыкIи хэб­гъахъо, уухъумэ пшIоигъоу охъу, бзылъфыгъэ усэкIо-тхакIоми уфэразэу зы­къэоIэтыжьы. Уилъэпкъ шIу фапшIэу ущыIэныр насыпыгъэба?! НасыпышIуагъ Нурет, гушъхьэкIэн дахэ къытфигъэнагъ, 1998-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.