Гушъхьэ Iофышхо алэжьыгъ

Лъэпкъ литературэ ныбжьыкIэм зиубгъоу, теубытагъэ зыхэлъ лъэбэ­къухэр ыдзыщтыгъэх. Ау Хэгъэгу зэошхор къежьи, адыгэ литературэм игугъэ къызэпыригъэзагъ.

Адыгэ тхакIохэр зэкI пIоми хъунэу заом кIуагъэх, ахэм янахьыбэр ныбжьыкIагъ, псэ­емыблэжьыгъ, зэчый дахэ зы­хэлъыгъ — Андырхъое Хъусенэ, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хъалидэ, Тыгъужъ Ды­шъэкI, Къадэ Хьисэ, Гощэкъо Сэ­фэр­бый, Цухъо Асфар къагъэзэ­жьы­гъэп, заом хэкIодагъэх. Зэрэсэкъатым пае дзэм амыщэу чылэм къыдэнэгъэгъэ Меркицкэ Рэщыдэ фашистхэм зэра­шIоигъуагъэу, правлением тха­кIоу чIэсынэу афеуцолIагъэп, арыти, янэ ыпашъхьэ кIэлэ сы­ма­джэр фашистхэм пчъэ­шъхьаIум тырау­кIыхьагъ.

Пэрэныкъо Мурат (1912 — 1970)

Пэрэныкъо Мурат Шъалихьэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу ПчыхьалIыкъуае жъо­ныгъуакIэм и 5-м 1912-рэ ­илъэсым къыщыхъугъ. Охътэ къиным къыхэхъухьагъэми, гъэ­сэныгъэ-шIэныгъэм лъагъо фыхихи, игугъэ зафэу щыIэ­ныгъэм усакIом щыпхырищыгъ.

Краснодар дэтыгъэ опытнэ-показательнэ еджапIэр 1929-рэ илъэсым къыухыгъ, а илъэс дэдэм Краснодар къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым иеджэн щылъигъэкIотагъ, ау илъэсищэ щеджагъэу сымаджэ хъуи, къычIэкIыжьыгъ. 1958-рэ илъэсым М. Горькэм ыцIэ зыхьырэ Литературнэ институтым и Апшъэрэ литературнэ курсхэр М. Пэрэныкъом къыу­хыгъэх.

ИIофшIэн адыгэ тхылъ те­дзапIэм щыригъэжьагъ. 1934 — 1936-рэ илъэсхэм Дзэ Плъы­жьым къулыкъу щихьыгъ. 1936 — 1941-рэ илъэсхэм Адыгэ хэкум итхакIохэм я Союз исекретарыгъ. 1941 — 1945-рэ илъэсхэм Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ. ЛIыхъужъныгъэу заом щызэрихьагъэм пае орденхэу «Жъогъо Плъыжьыр», «Хэгъэгу зэошхом ия II-рэ шъуашэ зиIэр», медальхэр къы­фагъэшъошагъэх.

1946-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Адыгэ научнэ-иссле­довательскэ институтым инаучнэ IофышIагъ, 1949 — 1950-рэ илъэсхэм — Адыгэ тхылъ те­дза­пIэм иредакторыгъ, ащ ыужым Адыгэ хэку исполкомым телевидениемрэ радио­вещаниемрэкIэ и Комитет итхьа­матэ игодзагъ.

Ытхыхэрэр 1929-рэ илъэсым къыщыублагъэу къыхиутыщтыгъэх. Иапэрэ поэмитIоу «НэкIмаз», «Сакъ» зыфиIохэрэм тхылъыбэ къакIэлъыкIуагъ: «Стихых» (1940), «Стиххэмрэ поэмэхэмрэ», «НасыпышIомэ яорэд», «ЛIыхъужъ цIыкIу», «Гум ымакъ», «Мамыр пчэдыжь», «Сыхьатымаф», «Гупшысэм илъэпэнэф», нэмыкIхэри.

Мурат итхылъхэр урысыбзэкIи къыхиутыгъэх: «Земля моих отцов» (1950), «Песнь счастливых», «Бей, дубинка» — 1960, «Мамин лес», «Мои подарки». Ежьым адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэри макIэп. Ахэм ащыщых Н. А. Некрасовым ипоэмэу «Кому на Руси жить хорошо» (Еутых Аскэр игъусэу), А. С. Пушкиным иповестхэу «Капитанская дочка», «Дубровский» (Джэнчэтэ Мурат игъусэу), Б. Полевоим итхылъэу «Повесть о настоящем человеке», С. Бабаевскэм ироманэу «Кавалер Золотой Звезды» (Кэстэнэ Дмитрий игъусэу), К. Чуковскэм и «Доктор Айболит», В. В. Маяковскэм ипоэмэхэу «В. И. Ленин», «Хорошо», нэмыкIхэри.

Илъэс 40 Iэпэ-цыпэм адыгэ литературэм чанэу щылэжьагъ, илъэс 58-рэ къыгъэшIагъэр. СССР-м итхакIохэм я Союз ар 1934-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.

Кэстэнэ Дмитрий (1912 — 1985)

Кэстэнэ Дмитрий Григорий ыкъор Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Бжъэдыгъу­хьаблэ жъоныгъуакIэм и 9-м 1912-рэ илъэсым къыщыхъугъ. 1934-рэ илъэсым Краснодар къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр дэгъу дэдэу къыщиу­хыгъ. Апэрэ илъэс зытIум Адыгеим икъуаджэхэм кIэлэ­егъаджэу, директорэу Iоф ащи­шIагъ, етIанэ Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым иIофшIэн щылъигъэкIотагъ. 1937-рэ илъэсым тхакIохэм я Союз и Адыгэ хэку къутамэ исекретарыгъ. Теуцожь Цыгъо къыIохэрэр ытхыхэу Iоф дешIэ.

1942 — 1946-рэ илъэсхэм Кэстанэр Дзэ Плъыжьым хэ­тыгъ, Хэгъэгу зэошхом хэлэ­жьагъ, фронт гъэзетым икоррес­пондентыгъ. Изэо ыкIи IофшIэгъэ гъэхъагъэхэм къэралыгъо наградэхэр къакIэкIуагъэх — «Жъогъо Плъыжьыр», «ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьыр», «Щытхъум и Тамыгъ» ыкIи медальхэр къыфагъэшъошагъэх.

ЩыIэныгъэр куоу изылъэгъу­кIырэ тхэкIуагъ Кэстанэр, ытхы­хэрэр 1932-рэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. ЛIэшIэгъуныкъом икъэлэмыпэ произведение дэгъубэ — рассказхэр, очеркхэр, повестхэр, романхэр къыпыкIыгъэх. Адыга­бзэкIэ ытхыгъэх: «IошъхьитIу», «IофшIэным цIыфыр егъэдахэ», «Псыхъохэр зэхэлъадэх», «ПсыгуIан», «Шэуджэн Мос» (тхылъи­тIу мэхъу), «ЛIы пхъаш», нэмыкI­хэри.

УрысыбзэкIэ къыдигъэкIы­гъэхэр: «Две высоты», «Народный певец», «Цуг Теучеж», «Человек делает добро», «Слияние рек», «Белая кувшинка» (аужыритIур Москва къыщытырадзагъ).

Кэстэнэ Дмитрий зэдзэкIын Iофыми фэIэпэIэсагъ, урыс классикхэм япроизведениехэм ямызакъоу, IэкIыб хэгъэгу тхакIохэм ятхыгъэхэм ащыщхэри адыгабзэкIэ зэридзэкIы­гъэх — Ж. Б. Мольер иеу «Скупой». Адыгэ литературэмкIэ учебникхэу апшъэрэ классхэр зэреджэщтыгъэхэр ытхыгъагъэх. Кэстэнэ Дмитрий

СССР-м итхакIохэм я Союз 1941-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. Шъыпкъагъэ, нэфагъэ, Iушыгъэ ин зыхэлъыгъэ тхакIу, илъэхъан игъэзэпIэ ин-­ хэр куоу рилъэгъукIхэу, произведение шIэгъуабэ ытхыгъ, адыгэ литературэм игушъхьэкIэн ыгъэбаигъ.

Шъхьаплъэкъо Хьис (1918 — 1982)

Шъхьаплъэкъо Хьисэ Къа­хьирэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу ПчыхьалIыкъуае жъоныгъуакIэм и 9-м 1918-рэ илъэсым къыщыхъугъ. 1941-рэ илъэсым театрэ искусствэмкIэ Московскэ къэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэр къыу­хыгъ, 1943-рэм — Хьарков дэт танк училищыр.

1942-м къыщегъэжьагъэу 1945-м нэс Шъхьаплъэкъор Хэгъэгу зэошхом ифронт зэ­фэшъхьафхэм ащызэуагъ, отделением икомандирыгъ, танк взводым ыкIи ротэм япэщагъ, зэо гъогушхор — Кавказым щежьэу Берлин нэсэу ыкIугъэх. Зэо къэралыгъо наградэ лъапIэхэри къыфагъэшъошагъэх: Боевой Быракъ Плъыжьым иордени 3 ыкIи медальхэр.

1947 — 1949-рэ илъэсхэм Хьисэ орэдымрэ къашъомрэ я Адыгэ къэралыгъо ансамблэ идиректорыгъ. 1950-рэ илъэсым къыщыублагъэу, щэIэфэ, адыгэ хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» (джы «Адыгэ макъ») илитературнэ IофышIэу, иотдел ипащэу щытыгъ.

Шъхьаплъэкъо Хьисэ ытхы­хэрэр 1957-рэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу къыхиутыгъэх. Анахьэу пьесэхэр бэу къыIэ­кIэкIыгъэх. Ахэр адыгабзэкIэ илъэс зэфэшъхьафхэм къы­тырадзагъэх: «Пьесэхэр», «Дра­мэхэр».

1978-рэ илъэсым драматургым ипьесэхэр дэтэу июбилейкIэ Адыгэ тхылъ тедзапIэм «ЧIыгум иорэд» ыIоу сборник къыщыдэкIыгъ, къыгъэшIагъэр Хьисэ илъэс 64-рэ. Къызыхъугъэр илъэс 70-рэ зыщыхъугъэ 1988-рэ илъэсми драматургическэ произведениехэр зыдэт тхылъ къытырадзагъ. Шъхьаплъэкъо Хьисэ ипьесэмэ янахьыбэр Адыгэ къэралыгъо драмтеатрэм исценэ щагъэуцугъ. Романэу «Заом имафэхэр» Хьисэ псаузэ ытхыгъагъ, ау къыдэгъэкIыгъо фимыфэзэ идунай ыхъожьыгъ. Романыр апэрэу 1983-рэ илъэ­сым къыдэкIыгъ. Ыужым, тхакIор къызыхъугъэр илъэс 75-рэ зыщыхъурэм ехъулIэу (ятIонэрэ тедзэгъоу) 1993-рэ илъэсым къыдэкIыжьыгъ.

Шъхьаплъэкъо Хьисэ УФ-м итхакIохэм я Союз 1970-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. ЦIыф чан гумэкIылэу, Iо­фыр — тхэн-гупшысэныр лъэ- шэу икIасэу щытыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.