Адыгэм къыхэкIыгъэ лIышIу

Илъэпкъ ыпсэ хэлъыгъ, ащ паемэ, зэблэжьыщтыгъэп. Пытэу хэу­цоу, зафэу гущыIэу. ЫшIэрэм гъуни-нэзи иIагъэп: адыгэм ышъхьэ къы­рыкIогъэ къэбари, тарихъ кууи, ижъырэ лъэпкъ жэрыIо творчествэм изэхэтыкIэ-гъэпсыкIи, акъыл къэкIопIэшхоу ар зэрэщытри, нарт тхы­дэхэри, пщыналъэхэри, адыгэ литературэри, лъэпкъ шэн-хабзэхэри, зекIокIэ-шIыкIэхэри — зэкIэ адыгэ культурэр кIэзыгъэнчъэу ыгу щи­гъэшIуагъ.

ШIэныгъэ нэфыпсэу ыгу къы­щыблэрэр зэфэдэкIэ зыщыщ илъэпкъ зэрэIуигъэкIэжьыщтымкIэ, ащ идахэрэ идэгъурэ зэри­IэтыщтымкIэ, лъэужыкIэм теу­бытагъэ зыхэлъ лъэбэкъухэр ыдзынымкIэ, лъэпкъ гупшысакIэм гъогу фыхэхыгъэнымкIэ, гъэсэ­ныгъэ­-шIэныгъэшхоу зэригъэгъо­тыгъэр ныбжьыкIэхэм алъигъэ­IэсынымкIэ, адыгэ гупшысэм тамэ етыгъэнымкIэ Iофышхо ылэжьыгъ — кIэлэегъэджэ ­иныгъ, тхэ­кIуагъ, губзыгъагъ.

ЗыфасIорэр, лъытэныгъэ-­шъхьэ­кIэфэ ин зэрэадыгэ дунаеу зыфашIыщтыгъэу, непи зыцIэ раIоу, Адыгеим ицIыф гъэсэ­гъабэм якIэлэегъэджэкIошхуа­гъэу Шъхьэлэхъо Абу ары. Джа­ры цIыф гъэсэгъэ Iушыр зышIэрэ пэпчъ ащ зэреджэ­щтыгъэр, хигъэтIысхьэу гущыIэу, къызхэкIыгъэ иадыгэ лъэпкъ паемэ, ащ шIу къыдэхъункIэ ышIэмэ, уцуи тIыси имыIэу, ма­фи чэщи Iоф ышIэным фэхьазырыгъ.

ИкъэхъукI, иеджакI, иIофшIакI

Шъхьэлэхъо Абубэчыр Адышэс ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Очэпщые мэлылъфэгъум и 19-м 1929-рэ илъэсым къыщыхъугъ. МэкъумэщышIэ­-лэжьэкIо унагъом щапIугъэ кIалэм гупкIагъи, гулъыти, гукIэгъуи, къэрари ны-тыхэм ыкIи къоджэдэс нахьыжъхэм къыхалъхьагъ. ДаIорэр цIыфы мэхъу хабзэти, халъхьагъэр, зыпкъырищагъэр къыхэкIыжьыгъ.

«Емыджагъэр нэшъу» зэраIощтыгъэр Абу ыгу пытэу риубытагъ, къызыхэтэджэгъэ уахътэр гъуй-сый дэдагъэми, сыд ишIыкIэми еджэн, гъэсэныгъэм фэ­кIон зэрэфаер ышIэщтыгъ. ИкIэ­лэгъу пасэм ытхэу ригъэжьэ­гъэгъэ дневникым ар дэгъоу къеушыхьаты.

Сыдигъуи ыпэкIэ плъэрэр, ащкIэ зыдэлэжьэжьырэр лъыкIуатэ хабзэ. 1947-рэ илъэсым ащ къоджэ гурыт еджапIэр къыухыгъ ыкIи Адыгэ кIэлэегъэ­джэ училищым икурс экстернэу зы илъэскIэ къыти, икъуа­джэу Очэпщые иублэпIэ еджапIэ илъэси 2, Нэчэрэзые илъэсибл еджапIэм кIэлэегъаджэу Iоф ащишIагъ.

1950 — 1951-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъур щихьыгъ. Къыухи къызэкIожьым ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм илъэси 3 Iоф щишIагъ. Ащ пыдзагъэу 1953 — 1957-рэ илъэсхэм Теуцожь райкомым икомсомол иятIонэрэ секретарэу, нэ­ужым апэрэ секрета­рэу, комсомолым ыкIи партием яхэку комитетхэм Iоф ащишIагъ. Лажьэзэ, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр 1957-рэ илъэсым къыу­хыгъ. Мы илъэс дэдэм Шота Руставели ыцIэкIэ щыт шIэныгъэхэмкIэ Грузием и Академие иаспирантурэ чIахьи, 1960-рэ илъэсым къыухыгъ. 1968-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1986-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ. Студентэу зыщы­тыгъэ лъэхъанми, зэ­рэ­Iушыр, зэрэгукIэгъушIэр къыхэщэу, ышэу Казбек ыкIи ятэшым ыкъоу IэпыIэгъу зимыIэм зэри­лъэкIэу Абу адеIэщтыгъ, ежь къызфигъэныкъозэ, стипендием щыщ аритыщтыгъ — ари лIыгъэба ыкIи цIыфыгъэ­ба. 1960 —– 1977-рэ илъэсхэм Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым кIэлэегъаджэу, кIэлэегъэджэ шъхьаIэу, доцентэу щылэжьагъ. 1977 — 1988-рэ илъэсхэм Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым литературэмкIэ исектор ипэщагъ. 1988 — 1989-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо институтым къэкIожьыгъ, адыгэ литературэмкIэ кафедрэм ипрофессорыгъ. Ыужырэ илъэситIум кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэ зыщыхагъэхъорэ институтым адыгэ филологием, тарихъым, культурэм якафедрэ щызэхещэ, ащ иIэшъхьэтетэу агъэнафэ. 1990-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу илъэс 20-м ехъум АРИГИ-м Iоф щишIагъ, литературэмкIэ отделым ипэщагъ.

Итворчеств, ытхыгъэхэр

Иадыгабзэ зэрикIасэу, зэри­лъапIэр ыкIи иIэшIупс лъэш ащ зэрэзыIуищагъэр мыгъуащэу Шъхьэлэхъо Абу жэбзэ дахэ Iулъыгъ, иныдэлъфыбзэ пщынэ мэкъэ бзэрабзэм фэдагъ. ЛIы гъэсэгъэ-еджагъэм къыIощтыри ышIэщтыгъ, къэIокIэ-шIыкIэ амалыри IэкIэлъыгъ. Ытхыхэрэр 1954-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыщты­гъэх, адыгэ литературэм изэ­гъэшIэн-зэхэфын, икупкI, ишъуа­шэ, имэхьанэ къыраIотыкIэу ытхырэр багъэ. АдыгабзэкIэ тхылъэу къыдигъэкIыгъэхэр 10-м нахьыбэ мэхъух. Ахэм ащыщых «Адыгэ бзылъфыгъэр адыгэ литературэм къызэрэщигъэ­лъа­гъорэр», «Хэхъоныгъэм илъэуя­нэхэр», «Адыгэ фольклор», «Са­тырхэм якъэхъукI», «МыкIосэрэ жъуагъохэр», «ЩыIэныгъэр. Литературэр. ПIуныгъэр», нэмыкIхэри.

УрысыбзэкIи тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх: «Идейно-худо­же­ственное своеобразие адыгей­ской литературы». «На пути твор­ческого поиска». Шъхьэлэхъо Абу илитературоведческэ IофшIагъэхэм ащыщ­хэр гупчэ ыкIи чIыпIэ журналхэм къыхаутыгъэх. Советскэ энциклопедие иным, литературнэ энциклопедие ыкIи белорусскэ энциклопедием къадэхьа­гъэх.

Абу художественнэ произ­ведениехэри ытхыщтыгъэх, ахэр гъэзетхэм, журналэу «Зэкъошныгъэм» къащыхиутыщтыгъэх. Тхылъхэр иIэх рассказхэмрэ повестхэмрэ дэтхэу: «ЛIыхъужъ машIу» ыкIи «Гум хэлъ мастэр», апэрэ произведениер тырку­бзэкIэ зэрадзэкIыгъ. ЗэдзэкIы- гъэ IофшIагъэхэри кIэлэцIыкIу литературэмкIэ иIэх.

Егъэджэн IэпэIэсэныгъэу Iэ­кIэлъ хъугъэр ыгъэфедэзэ Абу адыгэ литературэр гурыт еджапIэхэм зэрэщызэрагъэшIэщтым ипрограммэ зэхигъэуцогъагъ, я 9-рэ классым литературэмкIэ итхылъ, я 10-рэ классым иучебник (гъусэ иIэу), адыгэ лите­ратурэм иегъэджэнкIэ методи- кэр ытхыгъэх.

Общественнэ IофышIэкIуагъ

Адыгэ хэку хасэм изэхэщакIохэм ащыщыгъ, илъэсыбэрэ ащ ипэщагъ, етIанэ итхьамэтэ гъэшIогъагъ. Дунэе Адыгэ хасэм изэхэщакIохэм ащыщ, ащ ипрезидент иапэрэ гуадзэу, ыужым ипрезидентэу щытыгъ.

Шъхьэлэхъо Абу Iофышхоу илъэпкъ филэжьыгъэм медалэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэр къыкIэкIуагъ. ШIур ыпхъэу щыIэгъэ лIышIоу Шъхьэ­лэхъо Абу Адыгэ­къалэ ыкIи Теуцожь районым, къуаджэхэу Очэпщые, Щынджые, Аскъэлае яцIыф гъэшIуагъ. Ар Дунэе адыгэ академием иакадемикыгъ, Урысые Федерацием ыкIи Адыгэ Республикэм шIэныгъэ­хэмкIэ язаслуженнэ IофышIэ­шхуагъ. УФ-м итхакIохэм я Союз 1995-рэ илъэсым ще­гъэжьагъэу хэтыгъ.

Шъхьэлэхъо Абу гушъхьэлэ­жьыгъэ бай илъэпкъ къыфигъэнагъ, зы тхыгъэм а зэкIэ игъэ­фэгъуай. Щэч хэлъэп адыгэм къыхэкIыгъэ лIышIум ыцIэ егъа­шIи лъэпкъым зэрэготыщтым.

Мамырыкъо Нуриет.