Тилъэпкъ театрэ зыгъэпытагъэмэ, хэхъоныгъэ езыгъэшIыгъэмэ, шIу яз­гъэлъэгъугъэмэ ащыщ КIыкI Юрэ. Илъэсыбэу сценэм зытетыгъэм ыгу­рэ ыпсэрэ хилъхьэу исэнэхьат фэшъыпкъагъ. Театрэр ыбгынэу нэ­мыкIрэ IофшIапIэ Iухьанэу зыпарэкIи ышъхьэ къыригъэхьагъэп.

Нэшъукъуае къыщежьэ

Искусствэм екIурэ лъагъор ЮрэкIэ къызщежьагъэр и Нэшъукъуай. Пщынэо е шыкIэпщынэ макъэ зэхихыгъэу блэ­кIыгъэп. Къэшъоным, орэдым зэра­фэщагъэр къыщынэфагъ еджа­пIэм ихудожественнэ само­деятельность хэтзэ. Зэо ужым орэдымрэ къашъомрэ я Адыгэ ансамблэу зэхащэжьыгъэм хэтыгъэ иунэкъощэу орэдыIо цIэ­рыIоу КIыкI Зулхьаджэ ынаIэ къытыридзи, еджапIэр къы­зеу­хым Юрэ аригъэуплъэкIугъ, ар­тист къыхэкIынэу алъыти аштагъ.

Ансамблэм ирепертуар псын­кIэу хэуцуагъ. КъэшъуакIохэм, орэдыIохэм зэрахэтым фэшъхьа­фэу концертхэри зэрищэщтыгъ. Ау ыгукIэ зыдиIыгъыгъ Крас­нодар музыкальнэ училищым кIонэу. А лъэхъэнэ дэдэм, 1957-рэ илъэсым, иеджэн гухэлъ ошIэ-дэмышIэу нэмыкIырэ лъэныкъокIэ гъэзагъэ мэхъу. Ари къызпкъырыкIыгъэр Зулхьадж. КъыреIо Юрэ Москва теат­ральнэ институтым къикIыгъэхэу ар­тист сэнэхьатым фагъэсэнхэу зэраугъоихэрэр, ежьыми заригъэуплъэкIунэу.

ЗэриIуагъэу зекIуагъэ. ЗыфаIогъэ мафэм театрэр зычIэт унэм къэкIо. КъекIолIагъэр бэ, чэзыум ежэх. ЫцIэ къыраIошъ, Юрэ сценэм къытехьэ. УпчIэ заулэу къыратыгъэмэ яджэуап­хэр къаритыжьыгъэх. Орэд къырагъэIуагъ, усэрэ баснэрэ къяджагъ, темэ къыратыгъэмкIэ этюд къышIыгъ, нэужым пианинэм къырагъэIогъэ къэшъо псынкIэм къыдэшъуагъ. Сэнаущыгъэу Юрэ къыгъэлъэгъуагъэм елъытыгъэу комиссием ушэтыныр зытыщтхэм ахигъэхьагъ. Адыгэ кIэлэегъэджэ институтыр ары ушэтыныр зыщатыгъэр. Ари дэгъоу фызэшIокIыгъ. Джарэущтэу 1957-рэ илъэсым театральнэ искусствэмкIэ къэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэкIэ щытым (ГИТИС-м) иактер факультет и Адыгэ еджапIэ щыщ мэхъу.

ГИТИС-м истудент

КIэлэ ыкIи пшъэшъэ купышIу нэбгырэ 30 фэдиз хъухэу хэку исполкомым культурэмкIэ игъэ­IорышIапIэ иIофышIэу Нэгъуцу Юсыф мэшIокукIэ Москва ыщагъэх. Ректорэу М. А. Горбуновым зыфиIогъэ общежитием ри­гъэтIысхьэхи, «Дэгъоу шъуедж, хэкур къышъущэгугъы» къариIуи, Мыекъуапэ къэкIожьыгъ.

Студийцэмэ институтым стипендиеу къаритыщтыгъэм фэдиз апэрэ илъэситIум мазэ къэс хэкуми къафегъэхьы, адыгэ шъуашэу мэфэкI зэхахьэхэм, демонстрациехэм ащыгъыщтыгъэхэр афарагъэдых. Джарэу Адыгэ студием пылъыгъэх.

Актер IэпэIэсэныгъэм фа­гъасэщтыгъэ профессорэу, РСФСР-м искусствэхэмкIэ иза­служеннэ IофышIэшхоу, сту­дием ихудожественнэ пащэу М. П. Чистяковым, доцентхэу В. А. Вронскаям, Н. С. Девиченскэм. Тиапэрэ студиеу 1941-рэ илъэсым институтыр къэзыухыгъэр Варвара Алексеевнам ригъэджагъэу щытыгъ. Ащ къы­хэкIэу гуфэбэныгъэ фыщытыкIэ-фэсакъыныгъэ тистудийцэмэ къафыриIагъ. Ащ къикIырэп фэгъэкIотэныгъэ къафишIыщтыгъэу. Апэрэ мафэм щегъэ­жьагъэу актер сэнэхьатыр шIу ара­гъэлъэгъуным, ащ рыгушхо­хэу хъунхэм, икъу фэдизэу IэпэIэсэныгъэр къызIэкIагъэхьаным, студиер пэрыт зэрэхъуным яшъыпкъэу Iоф дашIэ ыкIи ар къадэхъу.

«Бзылъфыгъэ цIыкIур»

Диплом IофшIагъэу Юрэ зы­хэлэжьагъэр «Бзылъфыгъэ цIы­кIур» ары. Зытхыгъэр Еутых Аскэр, зыгъэуцугъэхэр ре­жиссер-кIэлэегъаджэхэу В. А. Вронская, С. В. Шныров. Спектаклыр агъэуцу зэхъум Еутых Аскэр заулэрэ институтым къэ­кIуагъ, ар упчIэжьэгъу ашIыщтыгъ, урысыбзэкIэ пьесэр зэдзэкIыгъэу къаритыгъ. Роль шъхьаIэу бзылъфыгъэ цIыкIур къэзышIыщтыгъэ Хэкужъ Сари, мыпсэу-мылэжьэ Бэчмызэ иролькIэ КIыкI Юри ыгу зэрэрихьыхэрэр къариIогъагъ.

СпектаклиплIэу институтым щагъэуцугъэхэр театрэм ирепертуар 1962-рэ илъэсым ха­гъэуцох, Мыекъуапи къуаджэхэми къащагъэлъагъох. Артист ныбжьыкIэ купышIу тиIэ зэрэ­хъугъэм цIыфхэр щыгушIукIыщтыгъэх, ежь артистхэри ащ лъэшэу рыгушхощтыгъэх.

Апэрэ спектаклэу КIыкI Юрэ зыхэлэжьагъэу Мыекъуапэ щагъэуцугъэр Индием итхэкIошхоу Р. Тагор ироман техыгъэу «Гангэ ыпхъу» ары. Зы­гъэу­цугъэр ТхьакIумэщэ Налбый. Ар ГИТИС-м ирежиссерскэ факультет ияплIэнэрэ курс исту­дентыгъ, Юрэ Окхой ироль къыригъэшIыгъ. Дэгъоуи хъугъэ.

ЛIыхъужъым испектакль

Артистхэм ролэу къашIырэмэ ащыщэу хэушъхьафыкIыгъэу апэу зыцIэ къыраIоу, зэкIэмэ акIыIу хъоу роль горэ яI. Ащ фэдэу КIыкI ЮрэкIэ щытыгъэр Даутэ ироль ары. Драматургэу Шъхьаплъэкъо Хьисэ идрамэу «Даут» зыфиIорэр зэхьылIагъэр Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу Нэхэе Даут. Пьесэр зытхыгъэри, зыгъэуцугъэ режиссерэу Шэуджэн Мэджыди лIыбланэхэу Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэх. Дэгъоу зыщыгъозэхэ зэо темэр хэшIыкI фыряIэу сценэм къытырахьагъ, рагъэкIугъ.

Старшэ лейтенантэу Даутэ ибатальон пхъашэу пыим езао, командирым иунашъохэр апсэ емыблэжьхэу агъэцакIэх.

Дзэ­кIолIмэ дэгъоу ашIэщтыгъ якоман­дир зафэу, шъыпкъэ­ныгъэ, гукIэгъу хэлъэу зэрэщытыр. Зироль къышIырэ боевой командирым а нэшанэхэр къекIу шъыпкъэхэу хилъхьанхэ ылъэ­кIыгъ КIыкI Юрэ. Режиссерыри драматургри ыгъэрэзагъэх актерым. Титеатральнэ искусст­вэкIэ спектаклэу «Даутэ» гъэ­хъэгъэ ин хъугъэ.

Нэхэе Даутэ икъуаджэу Очэ­пщые иклуб цIыкIу исценэ спектаклышхор къыщыбгъэ­лъэгъон плъэкIынэу щытыгъэп. Къызщагъэлъэгъуагъэр Пэнэ­жьыкъуай. Культурэм и Унэ цIыфыр чIизыгъ, Очэпщые бэу къикIыгъэх — Iахьылхэр, гъу­нэгъухэр, ныбджэгъухэр. Къе­кIолIагъэмэ ахэтыгъэх Нэхаир дэгъоу зышIэщтыгъэхэр, кIэлэ­егъаджэхэр. ЛIыхъужъым яни залым чIэсыгъ. Ар Юрэ къы­зыраIом, игумэкI хэхъуагъэу кулисэм къотыгъ, ау спектаклыр къызырагъажьэм, ежь Юрэ къызэриIожьыщтыгъэмкIэ, игу­мэкI мэкIодыжьышъ, ролым зэлъеубыты.

Спектаклыр дэгъу дэдэу кIуа­гъэ. Къызаухым, агу зэрэри­хьыгъэм ишыхьатэу бэрэ Iэгу къа­фытеох. Нэхэе Даутэ янэу Щэ­рифэ сценэм къызыдащаем Iэсагъэх. Юрэ IаплI къырищэкIи къыриIуагъ:

— Скъо псаум фэдэу икIэ­рыкIэу сапашъхьэ къибгъэуцожьыгъ, сикIал, тхьауегъэпсэу, Тхьэм насыпышIо уешI.

Iэгутео макъэм лъэшэу зыкъыIэтыгъ. Юрэ ынэхэр къэу­псэпсагъэхэу сценэ Iупэм нэс дэкIуатэ. Щэрифэ ынэхэм акIэ­лъэкIыхьэзэ сценэм ращэхы­жьыгъ. Ным игущыIэ фэбэ лъэш­хэр Юрэ щэIэфэ ыгу икIыгъэхэп.

Мы къэстхыгъэхэр сэ слъэгъугъэх, зэхэсхыгъэх, театрэм сыдэкIуагъэу залым сычIэсыгъ. А лъэхъаным ГИТИС-м итеат­роведческэ факультет къэ­сыухыгъэу литературэ Iофыгъомэ сафэгъэзагъэу театрэм сы­Iутыгъ.

КIыкI Юрэ кIыгъухэу рольхэр къэзышIыгъэхэ артистхэу Талъэкъо Сулимэн, Мышъэ Джанхъот, Пэрэныкъо Чатиб, Бэгъужъэкъо Микадэ, КIуращынэ Аскэрбый, нэмыкIхэми яIэпэIэсэныгъэкIэ алъэкI къагъэнагъэп, яплъыгъэхэр агъэрэ­загъэх.

КIыкI Юрэ къышIыщтыгъэх персонаж дэйхэм ярольхэри. Ащ фэд М. Лермонтовым ипроизведение техыгъэ спектаклэу «Бэла» (режиссерыр М. Шэу­джэн) къыщишIыгъэ Казбичыр. Ар псынкIэу къызэкIанэу, гу плъыр-стырэу, къыуишIэщтымкIэ къогъанэ имыIэу тигъэлъэгъугъ.

Режиссерэу М. Лотковым Дагъыстан усакIоу Расул Гамзатовым ипоэтическэ драмэу «КъушъхьэчIэс пшъашъ» («Горянка») зыфиIоу ыгъэуцугъэм Осмэн иролэу къыщишIыгъэр нэшэнэжъмэ алъэхъагъэу, щынагъоу, къыфэмые пшъашъэу Асият (арт. М. Хъурым) хьилагъэкIэ къыщэн имурадэу ар­тистым тегъэлъэгъу. Нысащэм зыфегъэхьазыры, лIыкIохэр лъе­гъакIох, ау къызэрэдэмы­кIощтыр къареIо. Осмэн ар шIошъхьакIоу жъалымыгъэкIэ Асият дэзекIо — еукIы.

Профессорым ироль

Роль шъхьаIэу спектакльхэм КIыкI Юрэ къащишIыгъэмэ ащыщэу профессорэу Полежаевыр IофшIэгъэшхоу щытыгъ. Спектаклэу «Беспокойная старость» (Л. Рахманов) зыгъэуцугъэ ре­жиссерэу В. Шеремеевым Юрэ ролыр къыригъэшIынэу къызыреIом, ехъырэхъышагъ. Сыда пIомэ, кинофильмэу а пьесэмкIэ тырахыгъэу «Депутат Балтики» зыфиIорэм артист цIэрыIоу Н. Черкасовым профессорэу Полежаевым ироль дэгъу дэдэу къызэрэщишIыгъэр бэ зылъэ­гъугъэр. Театрэм зигъэуцукIэ, зэгъэпшэнхэр ашIыщтых. Юрэ ыIогъагъ: «Сэ Черкасовым сенэкъокъун слъэкIына?» Ау художественнэ советым игъоу ылъэгъуи къырагъэшIыгъ ролыр къыщыгугъхэу. Юрэ ар къыгъэ­шъыпкъэжьыгъ. Спектаклым дыхэтыгъэх артистхэу Пэрэныкъо Чатиб, Айтэчыкъо Мыхьамод, Тхьаркъохъо Сарэ, Устэкъо Мыхъутар. Мыхэм ярольхэмкIэ спектаклыр аIэтыгъ. А лъэхъаным зыдгъэсэмэркъэузэ КIыкIым «Черкасовыр» етIоу къы­хэкIыгъ, ау къыриIуалIэрэ щы­Iагъэп, щхыпцIыщтыгъ.

Павел Корчагиныр

КIыкI Юрэ ролэу къышIыгъэ­хэм къахэщырэмэ ащыщ Павел Корчагиным ехьылIагъэр. Сыда пIомэ, Н. Островскэм ироманэу «Щылычыр зэрэпсыхьа­жьыгъэр» зыфиIорэм техыгъэ пьесэм героикэ-романтическэ къэтыкIэм итэу Корчагиным ироль пшъхьапэу КIыкIым къы­шIын ылъэкIыгъэшъ ары. УрысыбзэкIэ зыгъэуцугъэр Тхьа­кIумэщэ Налбый.

Заорэ банэрэ ахэтэу щыIэныгъэм игъогу хьылъэ зыпэ­кIэкIыгъэу, щыIэкIакIэм ибэ­нэкIо-гъэпсакIоу, щэIэгъэшхо зыхэлъэу, илIыгъэрэ ицIыфы­гъэрэ зэхапшIэу Юрэ образыр ыгъэпсыгъ.

Къэншъаорэ Мэзагъорэ

Драмэу «Игъонэмысым икъа­шъо» (Хь. Шъхьаплъэкъу) исюжет я ХIХ-рэ лIэшIэгъум къы­хэхыгъ. Зыгухэр зэфэкIорэ мэ­къумэщышIэ кIалэу Къэншъао­рэ унэгъо фэшIыгъэ щапIугъэ Мэзагъорэ зэшIуигъэкIодынхэм пае пщэу пшъашъэм ышнахьыжъым гухэлъ бзаджэхэр зэрехьэх.

Мэзагъо хымэ чIыгум ра­регъэщы, тырку пашэм ыкъоу мылъкушхо зыкъолъым ритын имурад. Къэншъао ар зишIэкIэ Мэзагъо лъэкIо, къегъотыжьы, гъэбылъыгъэкIэ хэкум къэкIо­жьынхэ ягухэлъ. КъашIэх, Мэзагъо хьылъэу къауIэ. Къэн­шъао реIо: «Адыгэ пшъашъэу хым хадзэрэмэ янасып зыхэлъыр хьадэгъур ары». Ежьыми ар къынэсыгъэшъ, агукIэ зэ­рэзэпэблагъэхэм ишыхьатэу осыет къыфешIыжьы, нэузыр къытырелъхьэ икъэ ыпашъхьэ къы­щышъожьынэу.

Къэншъао ар егъэцакIэ. Пщым ихьадэгъущэ къытефа­гъэу Мэзагъо икъэ пашъхьэ къы­щэшъожьы, къызэхафэ. Къэн­шъао иныбджэгъу пщым ижъалымагъэ фигъэгъурэп, акIэ­лъегъэкIожьы.

Роль шъхьаIэхэр къэзышIыгъэхэ КIыкI Юрэрэ Хъурмэ Ма­рыетрэ яактер IэпэIэсэныгъэ икъу фэдизэу хамылъхьагъэкIэ къэнагъэп. Режиссерэу Шэуджэн Мэджыдэ лъэшэу ынаIэ атыригъэтыгъ социальнэ лъапсэу зэмызэгъыныгъэм хэлъыр мыуцэкуным, психологическэ нэшанэкIэ образхэр ушъэгъэнхэм. Режиссерми актерхэми ар къадэхъугъ.

Драматургэу Мамый Ерэ­джыбэ ипьесэу «Хъишъэм икъе­жьапI» зыфиIоу театрэм ыгъэуцугъэм Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые иобраз уигъэразэу, уасэ фэпшIэу КIыкI Юрэ къыщитыгъ.

Къуекъо Налбый исценариекIэ къагъэлъэгъогъэ спектаклэу «Тятэжъмэ яорэдхэр» зыфи­Iорэм еплъыгъэмэ гухахъо хагъуатэу «Цырацэ иорэд» къыщиIуагъ.

Комедиехэр

Жанрэу комедиеми КIыкI Юрэ ролыбэ къыщишIыгъ. Осетин драматургэу Г. Хугаевым икомедие-водевилэу «Сишъузы илI» зыфиIорэм ролищ къыщишIыгъ: Эльбрус, следова­телыр, Верико. Ащ пэпчъ ыма­къи, итеплъи, иIокIэ-шIыкIэ­хэри зэблихъугъэх умышIэ­жьынэу.

Н. Гоголым и «Ревизор» къы­щишIыгъ Городничыр. Къы­IэкIахьэрэ щыIэмэ зыIэкIиупкIэу, имылъку нахьыбэ зэри­шIыщтэу къызхигъэкIыщтымкIэ зэхъырэхъышэн щымыIэу тигъэ­лъэгъугъ. «Шхъо горэ къомы­лъэу цIыф щыIэп», — еIо, ащкIэ зеухыижьы. Джары КIыкIым и Городнич зыфэдэр.

Спектаклэу «Дэхэбаринэ ихьа­кIэщ» (Е. Мамый) ущхыщтмэ, уеблэгъэнэу щыт. Дэхэ­баринэ къыфыкъокIырэ псэ­лъыхъомэ ащыщ КIыкI Юрэ къышIыгъэ Джыркъыжъыер. ЫцIэм фэдэр ышъхь, илъэсишъэ Iэпэ-цыпэм нэсыгъэх, ау ар шIуабэп, псэлъыхъо кIощтми ар ушъхьагъоп, ыныбжьи ыушъэфырэп.

Ылъакъомэ икъоу амыхьыжьми, бгыузым зэкIеубытэми, ытхьакIумэхэр жъажъэ хъугъэ­хэми, адыкIэ цызэм фэдэу зы­шIопсау, къыщэщт, къыдэкIон ыгъотмэ. Артистым комическэ шэпхъэ къэшIыкIэхэр ыгъэфедэхэзэ игущыIакIи, икIуакIи, итIысыкIи, иплъакIи уагъэщхы. Зыпари къызэрэдэмыхъущтыр плъэгъу пэтзэ Джыркъыжъые шIу къехъулIэмэ пшIоигъо охъу. Ролыр къызэришIыгъэ шIыкIэм ар къыкIэкIо.

Рольхэр ыгъэбаигъэх

Сценическэ IофшIэгъэ дэгъу­хэу КIыкI Юрэ иIэмэ ясатырэ зыгъэбаигъэхэм ащыщых мы рольхэр: Крисипп — «Герострат» (Г. Горин), Мустамбэч — «Сузан» (Дж. Джагъуп), Вурм — «Хьилагъэмрэ шIулъэгъуныгъэмрэ» (Ф. Шиллер), Лебедев — «Иванов» (А. Чехов), Хъаныкъор — «Шэуджэн Мос» (Хь. Шъхьаплъэкъу), Датико — «Если б небо было зеркалом» (Н. Думбадзе), хэсэ тхьэматэр — «Мэдэя» (Къ. Натхъо), Къай­тыкъу — «Ащэрэмрэ къэзыщэ­хэрэмрэ» (А. Шэртан), Джэбагъ — «Псым ыхьырэ Iуашъхь» (Н. Къуекъу), нэмыкIхэри.

Илъэс 59-рэ сценэм зыте­тыгъэм иилъэс пэпчъэу ролищ къышIыщтыгъ, плIым нэсэуи къыхэкIыгъ. Ар ба, хьауми макIа пIомэ, щэч зыхэмылъыр зэрэ бэдэдэр ары. Актер сэнаущыгъэшхоу хэлъыгъэр, жэбзэ чан зэрэIулъыгъэр арых режиссермэ ягуапэу рольхэр бэу къызкIырагъэшIыщтыгъэр. Ар къы­шIэу цIыфмэ апашъхьэ сценэм зэрэтетыр, къызэреплъхэрэр, къызэредэIухэрэр, пшъэдэ­кIы­жьэу иIэр икъу фэдизэу зэхи­шIэу илъэсыбэм Iоф ышIагъ.

Спектаклэ егъэуцу

Артистэу Iоф зишIэрэр илъэс 20 фэдиз хъугъэу режиссурэм Юрэ зыщеуплъэкIу. Ар ежь игукъэкIыгъэп. Режиссер шъхьа­Iэщтыгъэу ТхьакIумэщэ Налбый къызыреIом, ехъырэхъышапэзэ къезэгъы ыкIи Кощбэе Пщымафэ ипьесэу «ШъхьакIом» Iоф дишIэу регъажьэ. Авторми зыIуигъакIи твор­ческэ гущыIэгъу дыриIагъ. Рольхэр къашIынхэу спектаклым хегъахьэх Талъэкъо Сулимэн, Пэрэныкъо Чатиб, Айтэчыкъо Мыхьамод, Зыхьэ Заурбый, Ацумыжъ Нурбый, нэмыкIхэри.

Драмэм мэхьэнэ купкIэу хэ­лъым къыпкъырыкIзэ, хищыгъэ сценическэ къэтыкIэм образхэр шIукIаеу ригъэкIугъэх. Шъыпкъэ, спектаклым режиссерскэуи актерскэуи мымакIэу щыкIа­гъэхэр иIагъэх. Мыщ дэжьым къыдэлъытэгъэн фае авторым ипьесэ икъу фэдизэу къыхимытхыкIыгъэ образхэр, гущыIэ лыябэхэр зэрэхэтхэр. Ау щытми, гу тыришIыхьи, зэригъэу­цугъэр Юрэ шIукIэ фэплъэгъунэу щытыгъ.

— «ШъхьакIор» егъэжьапIэ зыпшIыгъэкIэ, джыри зыгорэ къыкIэлъыкIонэу щыта? — сеупчIыгъагъ Юрэ.

— Хьау, хэти исэнэхьаткIэ Iоф ышIэмэ нахьышIу, — ыIуагъ. Шъыпкъэ зыфиIуагъэри.

КIыкI Юрэ иIофшIагъэкIэ епэсыгъэ шъыпкъэу илъэс зэфэшъхьафхэм къыфагъэшъошагъэх тын лъапIэхэр: зыщыщ Теуцожь районымрэ икъоджэ гупсэрэ яцIыф гъэшIуагъ, РСФСР-м изаслуженнэ ыкIи Адыгэ Рес­публикэм инароднэ артист, медальхэу «За доблестный труд», «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIохэрэр, Республикэм и Парламент и Щытхъу тхылъ.

Тызыхэт илъэсыр къихьагъэу Юрэ зэпахырэ узым къыхэкIэу идунай зэрихъожьыгъэр лъэшэу гухэкI тщыхъугъ. Тиныбджэгъу нахьыжъэу артистышхор тыщэIэфэ шIукIэ тыгу илъыщт.

Шъхьаплъэкъо Къэсэй. Театровед, Адыгэ Респуб­ли­кэм искусствэхэмкIэ иза­­служеннэ IофышIэшху.