Дунаим щыпсэурэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр къэсыугъоиныр сигухэлъэу хэгъэгу пчъагъэхэр къэскIухьагъэх. А гъогум нэIуасэ щысшIыгъэ силъэпкъэгъухэм сымгъэгъуащэхэу адэсшIыгъэ зэпхыныгъэхэр нэужми, илъэс пчъагъэ тешIагъэми, зэпысымычхэу гъашIэм къыздесэхьакIых, сэгъэпытэх.

Зэ сызаIокIэм къысфаIотэгъэ къэбархэри сщымыгъупшэхэу, языIахь хэз фэмыхъоу, къэсэшIэжьых. Ащ фэдэу Шам хэгъэ­гум 2010-рэ илъэсым сызэкIом, згъэшIэгъонэу къэбарыбэ щызэхэсхыгъагъ. Сыдэущтэу сщыгъупшэн адыгэ тхэкIошхоу КIэрэщэ Тембот 1959-рэ илъэсым мы хэгъэгум щыпсэурэ Адэл Абдылсалам зэрэфэтхэгъа­гъэр? А письмэр ыгъэлъапIэу ащ ибысым къызэрэсигъэлъэгъугъагъэр сынэгу зэрэкIэт.

Географие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Дамаск университетым икIэлэегъэджэ гъэшIуагъэу Адэл Абдылсалам мы къызэкIэ­лъыкIогъэ илъэсхэми сыдэгущыIэ зэпытыгъ. Тинасыпышъ интернетыр къаугупшысыгъ, ащ тызэшIуигъэкIодырэп. Непэ анахь узфэгумэкIын адыгэ щыIэмэ, ахэр Сирием щыпсэухэрэр арых. Якъэбархэм сакIэупчIэныр сигухэлъэу Адэл Абдылсалам зыфэзгъэзагъ. ТигущыIэгъу бэ тыгу къыгъэкIы­жьыгъэри, шъхьэихыгъэ къытигъэшIыгъэри.

— Адэл, сигопэ дэд мырэущтэу услъэгъузэ сыкъызэ­рэбдэгущыIэрэр. Технологиер кIуачIэ, онлайн-зэдэгущыIэгъу­хэри теттхэхэу къэтлъэгъу­жьыгъ. Сирием интернет шъуиIэмэ, ари дэгъуба...

— Опсэу, Нэфын. УкъызэкIом цIэу къыпфэсшIыгъагъэмкIэ сыкъыоджэщт сэ. Светланэм арыба къикIырэр?

— Ары. Сигопэ дэд, цIэ дах къысфэуусыгъэр.

— Интернетыр тIэкIу жъа­жъэу мэлажьэми, тиI, шыкур ари. Шъыпкъэ, загъорэ зэпыугъохэр фэхъух, сыхьат-сыхьатэу электричествэр къытаты. Къэралыгъор зэIыхьагъ, къин тыхэт, зэкIэ узэрэфэе дэдэу къыпIэ­кIахьэрэп. Ау дгъотырэми тезэгъы, сыд пшIэщт. Интернетым тпсэ джыри зэрэпытыр рытэIуа­тэ, джырэкIэ адыгэм идунай тызэрэпышIагъэр а зыр ары. Лъэпкъым шъхьапэ фэхъущт тхыгъэхэм сапыкIырэп, ахэр Фейсбукым бэу къисэгъахьэх. Мы пандемие зэманым унэм тишIыхьагъэба, егъашIэм улэ­жьагъэ хъумэ къины зи умышIэу утIысыжьыныр. Арышъ, сэтхэ зэпыт, гушъхьэ лэжьыгъэхэм сапылъ.

— Сирием тыкъызэкIом, къуаджэу Мардж-СултIан узщыпсэущтыгъэр. Ар джырэкIэ зэхакъутагъэу зэхэтхыгъ. Сыд о уиунэ икъэбар?

— Чылэр дэгъоп, къэбарышIу зи дэлъэп. О укъызэкIо лъэхъа­ным нэбгырэ минищ фэдиз дэсыгъ. Непэ унэгъо 15 горэ дэсыжьми ары. Ахэр зыдэкIон ямыIэ паекIэ къыдэнагъэхэшъ ары нахь, ущыпсэушъунэу псэупIэжьэп Марджыр. Пчъэ-шъхьа­ны­гъупчъэхэр унэмэ аIутхъы­гъэх, акIоцI зы псэуалъэ арытыжьэп, зэрапхъуагъ зэпстэур. Джыдэдэм ащ зэо-банэ дэтыжьэп. Ау унэ ныкъо-тыкъохэм сыдэущтэу уачIэсыщт? БгъэцэкIэжьынхэ пIомэ, ахъщэ цIыфхэм аIэкIэлъэп. Сэ мары пенсие мин 50 къысаты, зы хьалыгъу килограмм къэпщэфыщтмэ, минипшI лъыоты, бензин литрэ 20-м пенсием изыщанэ ыхьыщт. Сэ джыдэдэм Дамаск сыщыI, сикIалэ сыдэпсэу, загъо­рэ къуаджэм тэкIо, тыкъыдаплъэ, сихапIэ умышIэжьынэу хъугъэ, къэгъэгъэ хатэу угу зэкIу­гъагъэхэри щыIэжьэп, унэ кIоцIым итыгъэ пстэур зэрап­хъуагъ. Джа тхылъеджапIэу сыугъоигъагъэу зытепхыгъагъэми зи къыхэнэжьыгъэп. Бзэджа­шIэхэм машIо кIадзи агъэстыгъэх тхылъхэр. УчIэсышъунэу унэр щытэп, гъонэ-сан, дэпкъхэр зэгочыгъэх, апчхэр хэлъыжьэп. Iофыр хъатэп, зэрэхъущтыри зыми ышIэрэп. Ау а политикэм ащ фэдизэу сырыгущыIэнэу сыфаеп.

— А бэнакIохэу шъхьафитыдзэр зызфэзыусыжьыгъэ­хэр чылэм дэтыжьхэба?

— Дэтыжьхэп, ау цыхьэ зы­фэпшIыщтыри пшIэрэп. Сириер зэрэхъугъэр джыдэдэм — хэти джасусым фэдэу уеплъы. ШIу зыгу илъыри, лые къыозыхыщтыри зэхэпшIыкIырэп. Загъорэ топ о макъэхэри къэIух, заор зэпыупагъ пIонэу щытэп. УдэмыкIымэ зэкIэм анахь дэгъу. Мырэхьатыныгъэ щыIакIэм илъэсипшI хъугъэу тыхэтэу къэ­тэхьы, джы мы уз емынэри къыхэхьажьи, тиIофхэр зэIигъэ­хьэпагъэх. Мы Шам сызтес урамым мафэ къэс джыназитIу-щы темытэу хъурэп. Ары шъхьаем, коронавирусыр щымыIэу аIо тикъэралыгъокIэ. Дунаир зэлъикIугъэу, тэ къыднэмысыныр сэ сшIошъ хъурэп.

— Коронэр щымыIэу аIомэ, ащыгъум «нэгуихъохэр зыIу­шъулъхь», «унэм шъукъимыкI» е, сэшIа, «шъуIэхэр шъутхьакIых» аIорэба? Е вакцинэр зыхэшъулъхьанэу къаджэхэрэба?

— Хьау, ащ фэдэ щыIэп. Ары шъхьаем, зэхэшIыкI зиIэ цIыф тхьамыкIэхэм дунаим щыхъурэр алъэгъуба, ягъунэгъу-яIахьылхэри зэрэсымаджэхэрэр алъэ­гъушъ, ежь-ежьырэу зыIуалъхьэ нэгуихъохэр. Мастэ хэлъхьагъу­ми игугъу къашIырэп, сшIэрэп къыднэсыщтми. «Урысыем къи­кIыщт, Китаим къикIыщт» аIо. Вакцинэр къыднэсыми, ар, сэ сызэрегуцафэрэмкIэ, ащэщт. Ащ фэдэ зыхъукIэ, «пIэ дагъэмэ пшъхьэ щыфэжь» адыгэхэм зэраIоу тыхъущт. Ар тэ тфэщэфыхэнэп. ТиIоф дэи.

— Адэл, къэпIуатэхэрэр тхьамыкIагъу. Тхьэм шъукъеухъум. Сирием укъыщыхъугъ, ущеджагъ. Германием ущы­лэжьагъ, зэ «Сахарэ пшэхъуа­лъэр сыушэтыщт» пIуи, Африкэ, Азие къэралыгъохэми уанэсыгъагъ. УиIофшIэн, уисэ­нэхьат шъхьаIэ къытфытегущыIэба, сыдэущтэу географие шIэныгъэр къыхэпхынэу хъугъагъа?

— Мы къэпIуагъэхэм сагъэгушIуагъ, сыда пIомэ, илъэсипшI ыпэу къыпфэсIотэгъагъэхэр пщыгъупшагъэхэп. Университетым сэ 1951-рэ илъэсым сычIэхьагъ. А лъэхъаным дзэм ухэхьаным лъэшэу уасэ иIагъ, цIыфхэм ашIолъэпIагъ. Сэри ахэмэ сащыщыгъ, дзэм сыхэхьанышъ, стамэ жъуагъо тезгъэтIысхьанышъ, Дамаск иурамхэм сызэпэшIэтэу сарыкIоныр, пшъашъэхэр къызэзгъэплъынхэр… кIо кIэлэ ныбжьыкIэ гупшысэхэр къесхьакIэу сыхэтыгъ. Дзэм исатырхэми сахэуцоным пае ушэтынхэр скIугъагъэх ыкIи сапхырыкIыгъагъ. Ары шъхьаем, тибын зэхэгущыIэжьи, университетым ущеджэныр нахь гъогу тэрэзэу къысфыхахыгъ, «зы еджагъэ горэ къытхэрэкI» къысаIогъагъ. Джаущтэу апшъэ­рэ еджапIэм сычIэхьагъ. КIэлэегъаджэ сыхъунэу седжэ­гъагъ, илъэс заулэри сисэнэхьат сырылэжьагъ. Ау а лъэхъаным хабзэу щыIагъэмкIэ, университетыр дэгъоу къызыуухыкIэ, аспирантурэ къыкIэлъыкIожьыныр хабзэу щытыгъ. ЕтIани шIэныгъэлэжь гъогум укIагъэхъо­псэу зы шапхъэ щыIагъ. Узфэе къэралыгъо къыхэпхынышъ, докторыцIэр къыщыбгъэшъыпкъэжьынэу укIошъущтыгъэ. Германием джаущтэу сыкIонэу хъугъагъэ. Магистрэм ащ сыщыфеджагъ картограф сыхъунэу. Картэм адыгэхэм чIыпIэтх раIо. Джаущтэу чIыпIэтхыхэр зэхэзгъэуцонхэу нэмыц хэгъэгум зыщызгъэсагъ. ДокторыцIэм икъыдэхын етIанэ илъэсищэ ыуж ситыгъ. «Геоморфологие» зыфаIорэ шIэныгъэр ары докторы­цIэр къызэрэдэсхыгъэр. Нахь къыбгурыIоным пае къикIырэр къэсIон — чIынапэм икъушъхьэхэмрэ икъуладжэхэмрэ язэ­хэтыкIэ уушэтыныр ары. Сызщеджагъэр къохьэпIэ Берлин ишъхьафит университет ары. Сыкъэтыфэ зы ушэтын горэ ахэм агъэхьазырыгъагъ. Ливием, Нигерием, ЧАД-м кIонхэшъ, Сахарэ ипшэхъуалъэ аушэтынэу фаехэу. ШIэныгъэлэжь купым сэри сыхагъэхьагъ, зэкIэмкIи мэзищэ Сахарэ сыкъэтыгъ. Шъыпкъэр уфаемэ, Нэфын, джы къызнэсыгъэми сыкIэнэцIы а лъэныкъом зэ сыкIожьынэу.

— Ащ фэдизэу пшIогъэшIэгъоныгъа?

— СызщыIэгъэ уахътэр кIэлэгъум иуахътэу щытыгъ. Уиныб­жьыкIэгъур зыщыбгъэкIуагъэм уфызэкIэплъэжьызэ гъа­шIэр къэохьы. Дамаск къызысэгъэзэжьыми пшэхъуалъэхэм яжьырэ япсырэ сыушэтыным сыпы­лъыгъ. Тэри тихэгъэгу пшэхъо чIыпIэхэр къебэкIых, арышъ, ащ фэдэ чIыналъэ зэхэтыкIэр Сирием шIоIофэу ыушэтыныр игугъугъ. СишIэныгъэ гъогу джащ фэдэу Кувейт, Эмиратхэм, Иран сищэгъагъ. Сидиссертацие зыфэгъэхьыгъагъэр пшэхъуалъэ­хэр зыдэщыт чIыпIэхэр илъэс минипшI-тIокI ыпэкIэ сыд фэдагъэха? Яжь сыд фэдагъа? Ос къащесыщтыгъа? Оялэхэу щытыгъэха? Зыгорэ къащыкIыщтыгъа? Джа пшэхъо чIынэлъэ чIэгъхэм тятIыхызэ, къуладжэ­хэм ягъэпсыкIэхэм тяплъызэ, ятIэмэ танэсымэ, ахэр зэрэзэ­хэлъ­хэр тыушэтызэ, тизэфэхьысыжьхэр тшIыгъэх. Къэдгъотыгъэр — Сирием илъэс мин 12 ыпэкIэ ощхи щыIагъ, къушъхьэ­хэм ос-мылхэри илъэс ренэм ателъыщтыгъэ, джа Iошъхьэмафэ фэдэу щытыщтыгъэх. Джары Африки, Азии къызфэскIухьа­гъэр.

— Къызыогъэзэжьым Дамаск университетым кIэлэегъаджэу ущылэжьагъ ара?

— Ары, профессорыцIэр къы­дэсхыгъ, сыушэтыгъэ шIэны­гъэхэр къэзгъэшъыкъэжьыгъэх. Ау сыуцугъэп, джыри зы гъогу сапэ къикIыгъ. Профессор пэпчъ фитыныгъэ иIагъ ащыгъум илъэс­ныкъо Iоф зишIахэкIэ зы хэгъэгу горэм кIонышъ, ыушэтыгъэ шIэныгъэхэм джыри ахи­гъэхъонэу, ащ къыщылэжьэнэу. Сэ Япониер къыхэсхыгъ ыкIи ащи илъэсрэ сыкъисыгъ. Ащ сиунагъуи зыдэсщэгъагъ. ГъэшIэгъоны джы къыпфэсIотэщтыр.

— Ащ сыд узфэкIогъагъэр? Сыд къыщыуушэтыгъэр? Токио ара уздэщыIагъэр?

— СызфэкIуагъэр къоджэдэс­хэм ямэкъумэщ Iофхэр зэрэзэрахьэрэр, ядунай зэхэтыкIэ елъытыгъэу къагъэкIырэр, тэ СириемкIэ пштэмэ, ахэм атехыгъэу сыд къэдгъэкIышъущтыр? Джа упчIэхэр ары сыушэтыгъэ­хэр. Ары шъхьаем, хъугъэр гъэшIэгъоны. Зы мазэ горэм сыщыIагъэу Хоккайдо университетэу Саппоро иректор къысфытеуагъ: «Уадыга, адыгабзэ ошIа?» ыIуи. «СэшIэ» зысэIом, «зы тхьамафэм сыхьатитIу къыт­фыхэпхызэ, адыгабзэ ебгъэшIэнэу студентибл къыпфэдгъэ­кIощт» ыIуагъ. Ары шъхьаем, зы адыгэбзэ тхылъ сIыгъэп, хьарыфылъэ сIэкIэлъэп, сыдэущтэу язгъэшIэщт? КъызэрэчIэкIы­гъэмкIэ, ежьхэм зэкIэ яIагъ, Адыгеим къикIыгъэу адыгабзэм узэрэфеджэщт тхылъ 50 фэдиз хъоу, адыгэ гъэзетхэри, журналхэри аIыгъыгъэх. «Адыгэ макъэр» къызыдэкIыгъэм мэфищ тешIагъэу къаIэкIахьэщтыгъэ.

— Сыдэу гъэшIэгъоны мы къэпIуатэрэр! Сыдым пае адыгабзэр зэрагъашIэщтыгъа? Сыд фэдэ илъэсыр ары ар зыхъугъагъэр?

— 1982-рэ илъэсыр ары. Дунаим бзэу тетыр зэкIэ зэрагъашIэу, аушэтэу щытыгъэх. Джаущтэу илъэс реным адыгэбзэ курс афызэхэсщагъ, зытэ­ухым, адыгабзэ ашIэ хъугъэ. ЕтIанэ, Сирием къэзгъэзэжьыным ыпэкIэ, джыри зы лъэIукIэ зыкъысфагъэзагъ. ГущыIэ мин зыдэт япон-адыгэ гущыIалъэ афызэхэзгъэуцонэу къысэлъэIугъэх. АфэзгъэцэкIагъ ыкIи а гущыIалъэр нэужым къыхаутыжьыгъагъ. — Адэл, илъэс 11 ыпэу уадэжь тыкъызеблагъэм сыдэу мы къэбарыр къысфэмыIотэгъагъа?

— О укъызэрэкIогъагъэр къэп­шIэжьырэба? Жьыхьарзэм уфэ­дагъ, нартхэм ащ фэдэ хьакIэм сыд раIорэр? МэшIуахьэ укъэ­кIуа­гъэм фэдагъ. Чэщ хэкIотагъэу укъилъади, уиIоф бгъэцакIи, нэфылъэ къызэрэкIидзэу къуа­джэм удэлъэтыжьыгъагъ. Зы тхьама­фэрэ ущыIагъэмэ, къэбар гъэшIэгъоныбэ зэхэозгъэхыщтыгъэ.

— ШъыпкъэмкIэ, тиуахътэ кIэкIыгъэ, игъо тыфифагъэп нахьыбэрэ Мардж-СултIаным тыдэсынэу. Сирием мэфипшIэ тыщылэжьэгъагъ ащыгъум, сымышIахэу мы хэгъэгум ады­гэхэм афэгъэхьыгъэ къэбарэу щызэхэсхыгъагъэр бэ дэд. Джыри зэ къэзгъэзэжьыныр симурадэу сыкъыдэкIыжьы­гъагъ. Ау тэ гухэлъ тэшIы, Ала­хьэм зэрегъэзафэ. Заор къе­жьи, тикъакIо зэпигъэугъ. Адэл, адэ Хэкум сыдигъо укъэ­кIуагъа? О уилIакъокIэ Лащхэм уащыщ, уилъэкъоцIэгъухэр, уиунэкъощхэр бгъотыгъэхэу щытха?

— Японием ыуж Хэку гъогум сыкъытехьагъ. Апэу сыкъызэкIом, Налщык Дунэе Адыгэ Хасэм изэфэс сыкъеблэгъэ­гъагъ. Адыгэ лъэпкъ Iофхэм ауж сихьагъэу щытыгъ, Сирие Адыгэ Ха­сэм сыритхьаматэуи илъэс заулэм сылэжьагъ. Тэ тызтекIыгъэ титэтэжъ «Лащ цIыкIур» раIощтыгъэ. Сятэ бэрэ къысиIощтыгъэ тэ Югославием тыкъикIыжьыгъэу, къуаджэу зыдэсыгъэхэм Мадэн ыцIагъ. «А чылэр зэзгъэ­гъотын, хэта зышIэрэр, тиунэ­къощ­хэр джыри дэсынхэкIи хъун» сIуи, апэ картэхэмкIэ къуаджэм сылъыхъугъ, ау къэзгъотыгъэп, нэужым машинэм ситIысхьи, 1984-рэ илъэсым Югославием, Косовэ сыкIуагъ. Адыгэхэр къэз­гъотыхи, Тхьэм рахьмэт къырет, Рэщыд Абазэ аIоу, ащ иунэ сыригъэблагъи, сихьэкIагъ. Хэкум къэкIожьыгъагъ а лIыр, Мэфэхьаблэ дунаим щехыжьыгъ. ЗэкIэмэ сяупчIы, «тыдэ щыIа мы Мадэныр?» сэIошъ. Ау зыми ышIэрэп. ЕтIанэ илъэси 110-рэ ыныбжьэу зы арнаут лIыжъ горэм ыдэжь сащагъ. Ащ ышIэу къычIэкIыгъ Мадэн къуаджэри, дэсыгъэхэри. КъызэриIогъагъэмкIэ, чылэм ыцIэ зэблахъуи, Руд фаусыгъ. «Адыгэ унагъоу дэсыгъэхэр Цэйхэр, Лащхэр» къызысеIом, сыгу къипкIыщтэу сшIошIыгъагъ. Лащхэр зэшищ хъухэу зэрэдэсыгъэхэр, тIур Тыркуем, зыр Сирием зэрэкIуагъэхэр къысфиIотэгъагъ. Аужырэу зыцIэ къыриIогъагъэр сятэжъ ары. Джащ къыщегъэжьагъэу силIакъо илъэужхэм салъыхъоу сыублэгъагъ. 1991-м хэкум сыкъакIуи, ныбджэгъушIоу сиIэгъэ Хьэдэгъэ­лIэ Аскэр есщажьи, Лащхэм салъыхъоу сыублагъ. Джыракъые унэгъуитIу, Къэбэртаем унэ­гъуищ дэсхэу къычIэкIыгъ. Джащ фэдэу Тыркуеми, Германиеми сиунэ­къощхэр къарызгъотагъэх.

— Къэбар гъэшIэгъонхэр къэоIуатэх, Адэл. НэIуасэ тыз­зэ­­­фэхъум къэпIотэгъагъэхэр джы къызнэсыгъэми сщыгъуп­шэхэрэп. Хэкум упышIагъэ зэрэхъугъагъэр згъэшIагъо икъугъагъ. А тхылъ къэмланэ къызэрэпфагъэхьыгъагъэр, КIэрэщэ Тембот, ХьэдэгъэлIэ Аскэр уакъызэрэфатхэщты­гъэр, КIэращэм иджэуап тхыгъэу 1959-рэ илъэсым къыпфигъэ­хьыгъагъэр непэ фэдэу сыгу къэкIыжьых. Хэгъэгу зэ­ошхом ыуж зэтеуцожьырэ Адыгэ хэкур зэрэпсэурэр, губгъомэ натрыф хьасэхэр зэращытIэмыхэрэр, адыгэ бзылъфыгъэхэр еджэхэ зэрэ­хъугъэхэр тхакIом къызэ­рэпфитхыгъагъэхэр сщыгъуп­шэрэп.

— Опсэу, Нэфын, аущтэу тарихъ къэбархэм уасэ зэра­фэпшIырэмкIэ, зэрэпщымыгъуп­шэхэрэмкIэ. 1957-рэ илъэсым Москва ныбжьыкIэ фестивалэу щыIагъэм Сирием икуп хэлэжьэгъагъ. Ахэм ахэтыгъ сэ синэIосэ араб лIы горэ. КъызэкIожьым, адрес тхыгъэ тхьапэм тетэу къысфихьыгъ. Налщык къикIыгъэ къэшъокIо купым адыгэ шъуашэ­хэр щыгъэу зелъэгъум, зэрэадыгэхэр гурыIуи, якъэбар кIэуп­чIагъ сэщ пае. Кирилл тхакIэр сэр-сэрэу зэзгъэшIагъэу щытыгъэти, а адресэу къысIэкIэхьагъэмкIэ письмэ згъэхьыгъэ. Адыгэ тхакIохэр щыIэхэмэ, ахэ­м къыдагъэкIыгъэ тхылъхэм сакIэ­лъэIугъ къысфагъэхьынэу.

Илъэс тешIагъэу, сызэрэтхагъэри сщыгъупшэжьыгъэу, поч­тэм къэмлан горэ къысфэкIуагъэу макъэ къысагъэIугъ. Iанэм тефэми тефэ къодыеу, пхъуантэ къысфэкIуагъ. Къысфэзгъэхьыгъагъэр Налщык щыщэу Елбэт Хьасан. Къызэдэсхымэ, къыдэкIырэр тхылъы, журнал, гъэзет. О укъызэкIом ахэр зэкIэ озгъэ­лъэгъугъагъэх. КIэращэмрэ ХьэдэгъалIэмрэ нэужым сафэтхэнэу езгъэжьагъ. Джаущтэу блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм хэкум апэрэ зэпхыныгъэхэр дэсшIыгъагъэх. Сэ симызакъоу, Сирием ис адыгэ­хэри къыкIэлъэIухи, адрес заулэ ястыгъагъ. Сыда пIомэ, а Елбэт Хьасан сикъэбар хэкумкIи афиIотагъэу щытыгъэти, бэхэр къысфатхэхэу аублэгъагъ.

— Ащыгъум хэхэс ыкIи хэкурыс адыгэхэм лъэпкъ лъэмыдж афэбгъэпсыгъагъ, зэпыпшIагъэх.

— Ары зэрэщытыгъэр, ау гу­къаор — джа уасэ зыфэшIыгъое тхылъхэу къысфэкIогъагъэхэр зэкIэ заом дэкIуагъэх. Ар зы гуузэу сиI. КIо, сыд пшIэн. ХьэдэгъалIэмрэ сэррэ ныбджэгъушIу тызэфэхъуи, нартхэм якъэбар угъоякIоу щытыгъэба, бэрэ тызэдэлэжьагъ ащ пае. Апэрэ письмэм кIэдзагъэу къыс­фатхэ къэс, нартхэм якъэбар нахь Iоф зи иIагъэп. Сириеми заулэрэ къэкIуагъ, нэжъ-Iужъхэм зэдэгущыIэгъухэр адишIэу, адыгэ къуаджэхэр къызэдэткIухьагъэх. КIэрэщэ Тембот слъэгъунэу синасып къыхьыгъэп, сыкъыкIэхьажьыгъэп. Хэкум сыкъызэкIом, ар дунаим ехыжьыгъагъ. КъэсшIэжьырэр апэу ар къызысфатхэм, тхыгъэр хэутыгъэу къы­гъэ­хьыгъ, ау сэ сыкIэлъэIугъагъ IэпэрытхыкIэ къысфэтхэгъагъэмэ нахь сигуапэщтыгъэу. ЯтIонэрэ письмэр ыIэкIэ къытхыгъ, ау, шъыпкъэм уфаемэ, зэхэпшIыкIынэу щытыгъэп, итхыбзэ къиныгъэ, ежь закъор арын фай еджэшъунэу щытыгъэр. Арэу щытми, а тхыгъэр сэ лъэшэу сшIолъэпIэ дэдагъ.

— Джыдэдэм сыд Iофэу пшIэрэр, Адэл? Зыгорэ отха? Сыд зыуж уитыр?

— ИлъэситIу хъугъэу зыгъэ­псэфыгъо уахътэм сыщыI, сылэжьэжьрэп. Японием сыкъэт­зэ гущыIалъэу зэхэзгъэуцогъагъэм фэдэхэр нэужыми сыугъои­гъэх. Адыгэ-араб гущыIалъэ къыдэзгъэкIыгъ, нэужым адыгэ-урыс географие термин гущы­Iалъэ сыугъои, Мыекъуапэ къыщыдэзгъэкIыгъ. 2011-рэ илъэсым араб-адыгэ гущыIалъэ къыхэсыутыгъ. ГущыIэ мин 35-рэ дэт. Ар анахь IофшIэгъэ инэу сшIыгъэр ары. Ащ нэмыкIэу статья 500 фэдиз адыгэм фэгъэхьы­гъэу стхыгъэ. Джахэмэ сапылъ. КIо джырэкIэ ахэр Фейсбукым къыхэ­сэутых. Нахьыбэу сыздэлажьэрэр адыгабзэр ары.

Тиныдэлъфыбзэ зэрэкIодырэр гумэкIыгъо дэд. ТыркуемкIэ латиныбзэм зыратыгъэу адыгабзэр зэрагъэшIэн агу хэлъ, ау ащкIи зэгурыIуагъэхэп.

— Адэ сыд тшIэнэу плъы­тэ­рэр тыбзэ къэтыухъумэнымкIэ?

— Непэ тилъэпкъ хэгъэгу 50 тIощтыгъэмэ зэрысыр, джы 60-ми блэкIыжьыгъ. Тянэхэм тэ бзэр тагъэшIагъ, джы ныхэмэ адыгабзэр ябгъэшIэн фай ыпэ рапшIэу. ЕтIанэ еджапIэхэр тимакIэх, ахэр хэкур ары нахьыбэу зыдэщыIэхэр. Мары Тыркуеми, Германиеми бзэ конференциехэр ащыIагъэх, ахэр латиныбзэм техьэхэ ашIоигъу, ары шъхьаем хэкум ащ фэдэ хьарыфылъэ ыштэщтэп егъашIэми. Хэкум имылъ тхыбзэр пштэкIэ зи пкIэ иIэп. Ары сэ ясIорэр, ащ зэрэщытхэхэу утхэн фай. Ащ нэмыкIэу сэ зэрэслъытэрэмкIэ, адыгэр къэзыгъэнэщтыр ахъщэр ары. Ар уиIэмэ, IэшIэхэу бзэр ябгъэшIэщт. ГущыIэм пае, зы фабрикэ дэгъу зэIупхыщт мэзэ лэжьэпкIэ дэгъу къыщахьэу. Щылэжьэщтыр адыгабзэ зышIэрэ закI. Афэмыхъоу зэрагъэшIэн бзэр шIэх дэдэу. Ахъщэр зыбгъотырэм, бзэри бгъотыжьыщт, шIэныгъэри уушэтыжьыщт.

— Мыщ фэдизэу адыгэ лъэп­къым уфэгумэкIэу уигъа­шIэ къэохьы. Зы зэман горэм хэкумкIэ зыкъэбгъэзэн гухэлъ уиIэу уни талъэныкъо щыпщэфыгъагъ. Ау хэхъухьагъэр сшIэрэп, сыд къиныгъуа узгъэ­щтагъэр? Сыдэу хъугъэми, укъэкIожьыгъэп чIыгужъым. Сэ лъэшэу сигухэкI ощ фэдэ лIы Iуш, шIэныгъэлэжь губзыгъэ IэкIыбым зэрэщыIэр, илъфы­гъэхэри адыгэм зэрэпэчыжьэхэр.

— ТызэрэцIыкIоу кIэтыдза­гъэу хэкум тыфалIэзэ непэ нэси къэтэхьы. Iофыр зытетыр — унэгъо 17 тыхъоу Сирием щыщ адыгэхэм тызэгурыIуи, Мыекъуа­пэ иурамэу Пролетарскэм тет унэхэм ащыщ псэупIэхэр къыщытщэфынэу ахъщэ къэдгъэхьыгъагъ. Ар зыхъугъагъэр 1991-рэ илъэсыр ары. Илъэсищ фэдизэ Iофым ыуж титыгъ, ау зэман пхэнджым тыхэфэгъагъа, сшIэрэп хэхъухьагъэр, тызгъэпцIэгъэ цIыфхэр тапэ къикIыгъэх. Миллионерэу къытэплъыщтыгъэх, ахъщэр къытпытэкъоу къашIошIыщтыгъэ. Тиахъщэ тшIокIо­дыгъ, уасэхэр хэгъэхъогъащэу къыта­Iуагъ, зыгорэ къытпатхъынэу ыуж итыгъэх, Урысые хэгъэгуми игъэпсыкIэ зызэпригъэзагъ, къыддэхъугъэп тигухэлъ.

— Адэ укъыфэзэщырэба хэкум джы? Мыекъуапэ, Налщык бэшIагъэ укъызымыкIуа­гъэр.

— Мардж-СултIаным икъэхалъэ Iуашъхьэ горэм тет, Мые­къуапи иадыгэ къэхалъэ тIэкIу теIэтыкIыгъэу щыт. Тыдэ учIалъ­хьэ­мэ нахь дэгъущт? Мы упчIэм сигъашIэ зыщыригъэзыхыгъэм бэрэ сегупшысэ сэ. Ау джы сыдэущтэу згъэзэжьын, сыд сипсэукIэ зыфэдэщтыр? Джэуап сиIэп ащкIэ.

— Сирием нахьи нахьышIуIоу ущыпсэунэу сэ къысшIошIы, Адэл.

— Тэрэз зыфапIорэр, мыдкIэ адыгэ унагъоу исхэр зыщыгугъы­хэрэр джа нэмыкI къэралыгъо кIуагъэхэм къафагъэхьыщт ахъщэр ары. КъэсIуагъэба хьалыгъум ыуасэр, ау джар къэпщэфыным паи сыхьатищэ чэзыум ухэтыщт. Сирием непэ миллион 12 икIыжьыгъ. Уиныбджэгъури уиджэгъогъури пшIэрэп. Тшъхьэ рыкIорэм ишъыпкъапIэ зыми ышIэрэп. Ау Iоф псынкIэп зыкъэ­пIэтыныр. Нахьыбэм икIырэр хэгъэгум джыдэдэм ныбжьыкIэ­хэр арых. Ныбжьыр кIуагъэу джы сыдэущтэу укощын? СэркIэ ар къины.

— Шам Адыгэ ШIушIэ Хасэр мэлажьа? Ащ амал горэ Iэ­кIэлъа?

— Мэлажьэ, бэмышIэу итхьаматэ зэблахъугъ. Непэ зыгъэIорышIэрэр Шорэ Хьасан. Еджагъэу, университетым ипрофессорэу щыт. КIэлэ гъэсагъ, ады­габзэ ешIэ, а зым изакъоми сэ сыфэраз. Лъэшэу сыщэгугъы, лъэпкъ зэхашIэри зымгъэгъощэрэ цIыфышъ, игухэлъхэр зэкIэ къыдэхъунэу.

— Тхьэм шъуигухэлъхэр къыжъу­дегъэхъух. Опсэу, Адэл, гущыIэгъу укъызэрэсфэхъу­гъэмкIэ.

— Ори опсэу, Iофы зебгъэшIэу укъызэрэткIэупчIэрэмкIэ. Сэ сызэрэлъаIорэр, мы адыгэ купэу дунаим итэкъухьагъэу тетхэр яныдэлъфыбзэкIэ гущыIэжьынхэу, илъэс миних хъугъэу зыпсэ хэт адыгэбзэ дахэр мыкIодынэу. Лъэпкъыр щызгъэIэщтыр тыбзэ. АщкIэ тызщыгугъырэр Хэкур ары. Бзылъфыгъэхэр ары анахьэу зызфэзгъазэ сшIоигъор — ялъфыгъэхэм ныдэлъфыбзэр арагъэшIэнэу сялъэIу.

ТIэшъу Светлан. Адыгеим изаслуженнэ журналист.