Кавказым идэхагъэ сыдигъуи нэплъэгъубэ къызфищэщтыгъ, ащ фэ­дэ чIыпIэ хэшыкIыгъэм бэ къенэцIэу кIэхъопсыщтыгъэр. Ащ къыхэ­кIэу, къушъхьэчIэс цIыф лъэпкъхэм мы джэнэт чIыпIэр Тхьэм къари­пэсыгъагъэми, ар къаухъумэным, я ЧIыгу зыкIэрамытIупщыным пае къин макIэп ащэчыгъэр.

Уахътэр, уахътэр! Ар шы емы­лыч ехьыжьагъэм фэд, къэ­бгъэуцунэуи, къыодэIунэуи, угоуцонэуи щытэп, джащ пае цIыфлъэпкъыр ренэу гупсэфыр зыщыщ ымышIэу ащ лъыбанэмэ лъычъэзэ щыIэн фаеу мэхъу. БлэкIыгъэм къыгъэнэгъэ лъэуж дэутыгъэр, тау-таш гуихыр зэрэпфэпшысыжь. ЛIэшIэгъухэм ягъогууан тарихъ гупсэфыгъо непи къытитырэп, тыфызэплъэкIыжьы, тапэкIэ ты­мылъэ­паоу тылъыкIотэшъуным пае.

ЛIэшIэгъу блэкIыгъэхэм ятхы­дэ кIэпсэ гъэщыгъэ кIыхьэу къызэтещыкIы — ащ лъэхъан пэпчъ зыфэдагъэр къыхэщы. Я 18-рэ лIэшIэгъур гуимыкIыжь заом зэрипхъогъагъ. Кавказ заом ихьазаб илъэси 100 ыкъу­дыигъ, къушъхьэчIэс цIыфхэм апси бэдэдэу зыдихьыгъ. Зэо­кIэзыжь уахътэми, псэр яхьафти, мыжъом лэжьыгъэр къы­тырагъакIэу, кIочIэрыпсэу лэ­жьакIом, цIыф хыем сыд хьазаба пэкIэкIыгъэр. Я 18 — 19-рэ лIэшIэгъухэр къэпIотэнэуи, къэптхыжьынэуи, сурэт пшIынхэуи щытхэп — жъалымыгъэ-­нэпэнчъагъэу зэрахьагъэм гур егъэушкъои.

Зэожъ нэпэнчъэм хэтыгъэ лъэпкъ дзэпащэхэу цIыф жъугъэ къызэрыкIохэр ухъумэгъэнхэм, зэфагъэм, шъыпкъагъэм, мамырныгъэм, шъхьафитныгъэм, зэкъошныгъэм апэрэу къафэ­джагъэхэм, псэемыблэжь лIыбланэхэу, бгъэжъ тэмабгъоу, пый къумалым пэуцужьыгъэхэм, зышъхьамысыжьыгъэ лIы­хъужъхэм ацIэхэр тшIэн ыкIи яшIэжь дгъэлъэпIэн фае.

Джары цIыф лъэпкъыбэр зэгурыIоу зыщызэдэпсэурэ хэгъэгушхоу Урысыем исубъект хэхыгъэу — Адыгэ Республикэр исабыигъом къыщегъэжьагъэу псэупIэ тынч зыфэхъугъэу, лъэп­къымкIэ урымэу, усакIоу Ни­колай Милиди цIыфхэм ялIы­хъужъныгъэ зэмыхъокIыжь кIи­гъэтхъэу, итхылъыкIэу «Вершина Кавказа» цIэу зыфишIыгъэр ытхыныр къызхэкIы­гъэр. Узэкъотмэ узэрэлъэшыр, пы­тэу узэрэIыгъмэ, анахь къиныгъо иныри зэрэзэпыпчыщтыр къыщыIуагъ, щыкIэгъэтхъыгъ.

Кавказым илъэгапI, илъэпIагъ

КъушъхьэчIэс лъэпкъхэмкIэ къушъхьэр ухъумэпIэ дэпкъ пытагъ: къушъхьэ мэзым игъомылэ яшхыныгъ, къушъхьэпс къабзэр аIупагъ, къушъхьэр яунэпытэпIагъ. ЕтIани Кавказ итеплъэ гур дэкIэжьэу дэхагъэ, псэ зыпыт дунаим ар игъунджэ нэфынагъ. ТхэкIошхохэу А. Пушкиным, М. Лермонтовым, Л. Толстоим, нэмыкIхэми Кавказым идэхагъэ, ащ илъэпIагъэ уасэ фашIыгъ, усэ, поэмэ ыкIи произведение дэгъухэр атхы­гъэх. Николай Милиди урыс классикхэм ясатыр иусэ тхы-лъэу «Вершина Кавказа» зыфиIорэмкIэ ахэуцуагъ.

Тхылъыр 2021-рэ илъэсым, Мыекъуапэ, тхылъ тедзапIэу ОАО-у «Полиграф-Юг» зыфи­Iорэм пчъагъэмкIэ 300 хъоу къыщытырадзагъ.

Зы поэмэрэ ыкIи усэ 60-м нахьыбэрэ ащ дэт. Ахэр зэкIэ псэ зыпыт пстэумэ анахь Iушэу алъытэрэ цIыфым фэгъэхьыгъэх.

«Мансур»

Поэмэр я 18-рэ лIэшIэгъум щыпсэугъэу, лъэпкъ шъхьафитныгъэм, мамырныгъэм, зэгурыIоныгъэ-зэфэдэныгъэм ябэ­нэкIуагъэу, Кавказым щыпсэурэ цIыфхэмкIэ щысэтехыпIагъэу, дзэ ислъам динлэжьэу, ар цIыфхэм ахэзыгуащэщтыгъэу Шейх Мансур фэгъэхьыгъ. Ар КавказымкIэ апэрэ револю­ционерхэм ахалъытэхэрэм ащыщыгъ. Байхэмрэ лэжьа­кIохэмрэ азыфагу зэфэмыдэныгъэу дэлъыр емыкIу ылъ­эгъоу, лъэпкъым икъин фигъэ­псынкIэмэ шIоигъоу ичэчэн лъэпкъ имызакъоу, зэкIэ къу­шъхьэчIэсхэр зэкъогъэуцо­гъэн­хэр, къэгъэущыгъэнхэр Мансур фызэшIокIыгъ. ЦIыфхэм щысэ афэхъоу, зэрэ шъыпкъаIоу, лIыгъэкIэ ыпшъэ укIонэу щымытэу, тхьашIошъхъуныгъэ пы­тэу иIэр цIыфхэр зэфэгъэдэнхэм фигъэлажьэу щыIагъ. Тарихъ охътэ гъэнэфагъэм щы­Iэгъэ чэчэн лъэпкъым къыхэ­кIыгъэ Мансур фэтхагъ усакIоу Николай Милиди. Кавказ тарихъыр зышIогъэшIэгъонхэмкIэ мыр шIухьафтын лъапI, цIыфым фэдэу тхылъ пэпчъи насып иIэшъ, тхылъеджэкIо чаныбэ ыгъотынэу, ахэм яшIошI­хэр къыраIотыкIынхэу тяжэ.

«О пцIэкIэ — ЦIыфыр, уищытхъу сэIуатэ»

ЦIыфым ишIушIэ зынэсырэр, лIакъом, лъэпкъым, хэгъэгум алъапсэр цIыф Iушыр арэу зэрэщытыр усэ сатырхэм зэкIоу, купкI иIэу къащыриIотыкIыгъ усакIом.

«Кавказым ихьалэмэтыгъэ орэдэу къэсэIо» зыфиIорэ шъхьэм цIыф цIэрыIохэу тари­хъым лъэужышIу къыхэзгъэ­нагъэхэу, шIэныгъэлэжь-гупшысакIохэм, бзылъфыгъэ ялыехэу зэбгъэпшэн щымыIэхэм ацIэхэр усэ сатыр IупкIэхэмкIэ къыщегъэлъагъох авторым.

Я 3-рэ шъхьэр охътакIэм щыпсэущт ныбжьыкIэхэм афэгъэхьыгъ, «ЩыI ыкIи лъыкIуат лIэужыкIэр» зэреджагъэр. УсакIом зэрэщытэу «Вершина Кавказа» зыфиIорэ темэр, гу­пшысэр ипоэтическэ гулъы­тэ-гурышэ чанкIэ зэкIоу, IэпкIэ-­лъапкIэу, бзэр чанэу, тхылъым ихудожественнэ гъэпсыкIэ-шIыкIэ зэкIэ сюжетым пхырыщы­гъэу, композициер ащ дэIорышIэу усакIом ыгъэпсыгъ. Арышъ, Н. Милиди итхылъыкIэу илъэсыкIэм къыдэкIыгъэмкIэ тыфэгушIо, итворческэ кIуачIэ джыри нахь пытэнэу, псауныгъэрэ гудэчъыгъорэ усэн-тхэнымкIэ иIэу, Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм ялитературэ ежь иIахь дахэ джыри хилъхьанэу фэсэIо.

Мамырыкъо Нуриет.

Сурэтхэм арытхэр: тхылъыкIэм итеплъ; сурэтэу «Чеченцы»; Шейх Мансур ипортрет.

ЗышIыгъэр джырэ уахътэм ису­рэтышIэу Руслан Хасхановыр ары.