Мыгъэ Iоныгъо мазэм Улэпэ Iошъхьэ купым хэтыгъэ апэрэ Iуашъхьэр затIыгъагъэр илъэс 40 хъунэу щыт. Археологхэм ащ къычIахыгъэхэр зэрэдунаеу щагъэшIэгъогъагъ.

[caption id="attachment_88529" align="aligncenter" width="800"] Нартмэ ялэгъупышхо къычIахыгъ.[/caption]

Гъэмафэр къызэрихьэу 1981-рэ илъэсым Адыгеим экспедициитIу къэкIогъагъ. Зыр — Ленинград Къэралыгъо Эрмитажым икупыгъ, адрэр — Москва КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэ и Къэралыгъо музееу дэтым иягъ.

[caption id="attachment_88533" align="aligncenter" width="800"] Къо скульптур, апэрэ Улэпэ Iуашъхь, тыжьын, дышъэ, тиэрэ ыпэкIэ я IV-рэ лIэшIэгъу.[/caption]

Я XIX-рэ лIэшIэгъум иухыпIэрэ я XX-м иублапIэрэ Къэлэрмэз Iошъхьэ купым пкъыгъо лъапIэхэр къычIахыгъагъэх. А лъэхъэнэ дэдэм Улэ Iошъхьэ купыр Николай Веселовскэм аригъэтIыгъагъ. ЧIыпIитIумэ къа­щачIахыгъэгъэ артефактхэр ащыгъум зыдащэгъагъэхэу къэ­лэ шъхьаIэмэ ямузейхэм ачIэлъых. ЭкспедициитIумэ ахэтыгъэ шIэныгъэлэжьхэм тихэку иIуа­шъхьэхэр зэрэбайхэр дэгъоу ашIэщтыгъэ, джыри къачIахы­хэрэр яфондхэм ахагъэхъонхэр ягухэлъыгъ.

[caption id="attachment_88536" align="aligncenter" width="800"] Апэрэ Улэпэ Iуашъхь, «лъэбэкъорэ» шъыхьэхэр.[/caption]

Эрмитажым иIофышIэхэр Джэ­джэ районым ит къутырэу Владимировскэм итемыр-къо­кIыпIэкIэ къыпэIулъ бгышъхьэу Къэлэрмэз Iуашъхьэхэр зыща­тIыгъагъэм занкIэу кIогъа­гъэх. А чIыпIэм я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухрэ я XX-м иублапIэрэ пачъыхьэ къэунэмэ къа­рагъо­тэгъэ дышъэ пкъыгъуабэ Къэралыгъо Эрмитажым чIэлъ.

Москва къикIыгъагъэу Къо­кIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэ и Къэралыгъо музей и Кавказ археологие экспедицие Адыгэкъалэ дэт хьакIэщэу «Псэкъупсэ» къыщыуцугъагъ. МэзитIум Чэтыукъорэ Щын­джыерэ азфагу Iошъхьибгъу щатIыгъагъ.

А лъэхъаным Краснодар псыIыгъыпIэм иетIэ нэпкъхэр илъэс зытIущ хъугъэу лъэшэу ылъэсыхьэщтыгъэх ыкIи ыпэкIэ амышIэщтыгъэхэу археологие саугъэтыбэ къащычIэщыгъагъ. Шъыпкъэ, псыр рамыубытэзэ Iошъхьэ бэкIае атIыгъагъ.

Тичылэ Тэуйхьаблэ ихэгъуа­шъхьэмэ псыр къызанэсым, пэсэрэ пкъыгъо зэмылIэужы­гъохэр къычIилъэсыкIыгъэх. А илъэсхэм сэ Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым сыщеджэщтыгъэ. Тадэжь сызыкIожьыкIэ псыIушъомэ къащысыугъоихэмэ, Мыекъуапэ зыдасщэхэзэ тихэку музей артефактыбэ естыгъагъ.

[caption id="attachment_88532" align="aligncenter" width="800"] Апэрэ Улэпэ Iуашъхь, шъыхьэ скульптурэм ыпшъэрэ ышъхьэрэ, дышъэ, тыжьын, ыпкъ тыжьын пIуакIэр тэкъуагъэ.[/caption]

Ахэм анахь гъэшIэгъонхэр къахэсхыхи, музеим сэр-сэрэу къэгъэлъэгъон щызэзгъэфэ­гъагъ.

Лесковымрэ сэрырэ тызэрэзэIукIагъэр

ЗыпарэкIи экспедицие сы­хэлэжьэнэу хъугъагъэп, Эрмитажым и Къэлэрмэз экспедицие сыхэхьэгъагъ.

IошъхьитIу ятIын хьазырэу тыухыгъэу, типэщэгъэ Юрий Пиотровскэр Мыекъуапэ зэкIом, Москва къикIыгъэ профессор горэм зыкъысIуигъакIэмэ шIои­гъоу къыIопщыжьыгъагъ. Музеим къызыкIощт мафэри уахътэри къыгъэнэфэгъагъэх. Симы­нэIосэ шIэныгъэлэжьым Iофэу къыздыриIэщтыр сымышIэу згъэ­шIэгъогъагъэ, ау «къыуа­джэрэм ыдэжь уиукIыщтыми кIо» аIоба? Мафэу зыфиIуагъэм Мыекъуапэ сынэсыгъагъ.

Директорым икабинет сызычIахьэм, ежь нэмыкIэу хъу­лъфыгъэ тхъоплъ лъэпэлъагэ чIэсыгъ. Iэшъхьэмэфэ Любэ сызэрилъэгъоу, сцIэрэ слъэкъуа­цIэрэ къыриIуи, нэIуасэ тызэфишIыгъ. Аущтэу профессорэу Александр Лесковымрэ сэрырэ апэрэу тызэIукIэнэу хъугъагъэ. Къэгъэлъэгъонэу згъэхьазырыгъагъэм хэлъ пкъыгъохэм мэхьанэшхо зэряIэр, зэрэгъэшIэгъонхэр къыIуагъ. Ахэр къыз­хэкIыгъэхэ саугъэтхэр езгъэ­лъэгъухэмэ шIоигъоти, мафэу псыIыгъыпIэм тызыкIощтыр дгъэнэфэгъагъэ.

[caption id="attachment_88531" align="aligncenter" width="800"] Псэушъхьэ теплъэ зиIэ дышъэхэр.[/caption]

ТитIо тызэдэгущыIэфэ, пащэр еIэбэхи зэкIоцIыщыхьагъэ горэ столым къытыригъэуцуагъ. ЗызэкIоцIехым, джэрз щыуан, ыIупэ тIэкIу Iуутыгъэу, къэлъэгъуагъ. КъыздырахыгъэмкIэ Лесковыр къэупчIагъ. Улэпэ Iуашъхьэм къызэрэчIажъукIы­гъэр къыриIуагъ. ШIэныгъэлэжьым а пкъыгъом ишIуагъэ дэгъоу ышIэу къычIэкIыгъ. Лэгъупыр къэзыгъо­тыгъэмэ ацIэхэр ытхыгъэх. Аущтэу емыжэгъахэу, пэсэрэ IэшIэгъэ хьалэмэт Iу­кIагъ ыкIи ащ ишIуа­гъэкIэ зэрэдунаеу щагъэшIагъорэ зы­фэдэ амылъэгъугъэ IэшIэгъэ хъущэхэр къы­чIа­тIы­кIыгъэх.

Мафэу зэдэдгъэнэфагъэм нэбгырэ заулэ тыхъоу Краснодар псы­IыгъыпIэм тыкIогъагъ ыкIи нэпкъхэм якъэплъыхьан Ленинэхьаблэ зыдэщысыщты­гъэм щедгъэжьэгъагъ. А чIыпIа­лъэм псэупIэжъхэр, къэхэ­лъэжъхэр бэу къащычIэщыгъагъэх. Псыр шIэхэу чыжьэу зэ­кIэкIуагъэти, пэсэрэ IэшIагъэхэу къычIилъэсыкIыгъэхэр бэдэдэу телъыгъэх. Ежьхэр охътабэрэ Iуашъхьэмэ зятIэхэкIэ, пкъыгъо зэе-тIуаеу къычIахыхэрэм афэ­дэхэр псым къычIихыгъахэхэу бэдэдэу чIышъхьашъом телъыгъэх. Сыд фэдэрэ пкъыгъоу къапэкIафэрэр агъэшIагъозэ къаштэщтыгъэ.

ТылъыкIуати, Тэуе иIэгъо-чIыгъомэ тарыхьагъ. Мыщ археологием исаугъэтэу щалъэгъу­гъэм ибагъэ агъэшIагъо икъугъ. Джы сыдрэ пкъыгъуи къаштэ­жьыщтыгъэп — псаухэр ары ныIэп. Ахэми зэхэдзхэр афашIыщтыгъэх.

Нэчэрэзые чIыналъэм тызыщыIукIагъэхэр мыдрэхэм анахь мэкIагъэхэп, лъэкъо хэгъэуцуа­пIэ имыIэу, чылэм ыубыты­щтыгъэ чIышъхьашъом теIэкIэгъагъэх.

КъэзэныкъоякIэр зытесы­щтыгъэ тэмашъхьэу псым къы­чIэщыжьыгъэми, ащ пэгъунэгъу чIыпIалъэхэми джэрз пасэм щегъэжьагъэу тилъэхъанэ къы­нэсыжьэу пкъыгъо зэмылIэужыгъоу ателъыгъэхэр мыухыжьыгъ. Лесковым езгъэлъэгъугъэмэ зэкIэмэ анахь лъэшэу КъэзэныкъоякIэр ыгу рихьыгъ ыкIи къэкIорэ гъэм ащ экспедицие къыщэнэу рихъухьэгъагъ.

Экспедициер Улапэ макIо

ПсыIыгъыпIэр къызаплъы­хьахэм, охътабэ тыримыгъашIэу Лесковыр Улапэ кIогъагъэ. Щыуаныжъыр къычIэзыжъу­кIыгъэ трактористэу Симбулэт Нурбыйрэ музеим къэзыщэгъэ кIэлэегъаджэу Нэфышъэ Къэзэуатрэ заIуигъакIи, Iуашъхьэр къырагъэлъэгъугъ. Къуаджэм икъыблэ-къокIыпIэ пэмычыжьэу ажъогъэхэ шъофым Iошъхьибгъоу зэхэтыгъэмэ анахь лъхъанчэр ары лэгъупыр къызычIажъукIыгъэр. Iошъхьэ шыгур къызеплъыхьэм, пхъэIашэм къычIигъэщыгъэхэу телъыгъэ­хэмкIэ къэкIощт илъэсым рамыгъажэу, саугъэтыр зэратIын фаер къыгурыIогъагъ.

Экспедицием иIофхэр Щынджые щиухыгъэхагъ, ау Улапэ щилъэгъугъэ Iуашъхьэр ратIынэу ахъщэ яIэжьыгъэп, шышъхьэIур кIэухым фэкIуагъэу гъэмафэр икIыщтыгъэ. Урысые гупчэм елъытыгъэмэ, Адыгеим бжыхьэм ущытIэн зэрэплъэкIыщтыр къыдилъыти, саугъэтым икъэбар Адыгэ хэкум ипащэхэм профессорэу Лесковым афиIотагъ. Сомэ 10000 къыфатIупщыгъагъэти, кIыхьэ-лыхьэ зыримы­гъэшIэу экспедициер Улапэ ыщэгъагъ.

[caption id="attachment_88530" align="aligncenter" width="800"] Улэпэ Iуашъхьэу зи N 4-р, ритон (бжъэ) Пегас, тыжьын, дышъэ.[/caption]

Къагъотыгъэхэр куоу чIэлъыгъэхэп

Iошъхьэ шыгур плIэнэбзэу метри 10х10 иинагъэу зэтыраути, къазгъырхэмкIэ тIэным фежьэгъагъэх. Пкъыгъохэр куоу чIэлъыгъэхэпти, техникэр Iуа­шъхьэм тебгъэхьанэу амал иIа­гъэп. Къазгъырыжэрэ ны­къорэ фэдиз икууагъэу ышыгу зытырахым, чIэлъхэр къэлъэ­гъуагъэх.

Iоныгъо мазэм иублапIэ Iуа­шъхьэм етIэнхэу зэрэрагъажьэу, бжыхьапэм мыхэбзагъэу, ошIэ-­дэмышIэу къэучъыIыгъагъ. Уашъор къегъолъэхыгъэу нэ­къуаеу, темыр-къокIыпIэ жьыбгъэу къепщэрэм ое чъыIэ къыз­дихьыгъэу, зэпымыоу къещхыщтыгъэ. Археологхэр зыфежьагъэхэ Iуашъхьэм итIын Тхьэм къафимыдэу пэрыохъу къафэ­хъурэм фэдагъ, ау ащ пае къа­мыгъанэу, чэтэнышхо агъэIа­гъэу, ащ чIэсхэу мафэ къэс ашIэрэр зэпагъэущтыгъэп. Къаз­гъыржитIу фэдиз хьазыр зытыратIыкIым, хьадэIус зыщашIыгъэгъэ чIыпIэ къычIагъэщыгъагъ. Ащ ишъомбгъуагъэрэ икIыхьагъэрэ Iошъхьэ шыгур зэрэзэтыраутыгъэм фэдизэу дитэщтыгъэ. Джэрз лIэшIэгъум, мыекъопэ культурэм илъэхъанэ ашIыгъэгъэ Iуашъхьэм ышыгу мыутIэхэм зэрагъафи, хьадэIус тхьэлъэIупIэ тиэрэ ыпэкIэ я IV-рэ лIэшIэгъум щашIыгъагъ.

ХьадэIус-тхьэлъэIупIэу къагъотыгъэр

Ижъырэ адыгэхэм мыутIэ­хэмрэ скифхэмрэ хабзэу яIагъэмкIэ хьадэIус е тхьэлъэIу зашIыкIэ, сыд лIэужыгъорэу рахьылIэу, щагъэфедэщтыгъэмэ ащыщэу зыпари Iуахыжьыщтыгъэп, тхьэлъэIупIэм щычIагъэсэежьыщтыгъэ. Археологхэм пкъыгъо зэмылIэужыгъохэр къычIатIыкIыгъэх, цIыф къуп­шъхьэхэр къыхэкIыгъэхэп, ау хьайуан къупшъхьэшхохэу, лы­хэу ашхыгъагъэмэ къахэкIыгъэ­хэр итэкъухьэгъагъэх. Iашэ­хэр, Iэмэ-псымэхэр, мыутIэхэм ашIы­гъэгъэ хьакъу-шыкъухэр, лак зэмышъогъухэмкIэ сурэтхэр зытешIыхьагъэхэ урым лагъэхэр, Iэгубжъэхэр, щыуан, псылъэ, къопситIу зыпыт лэгъэшхо джэрзым хэшIыкIыгъэхэу, тыжьын къошын къагъотыгъагъэх. Щыгъын инхэу, дышъэ пIуакIэмэ ахэшIыкIыгъэ шъыхьэхэу лъэбакъорэмэ афэдэхэу плIы, нэмыкIхэр.

ТызэдэтIагъ

Музеим иIофышIэхэмкIэ тызэгъусэу Iоныгъо мазэм и 17-м Iуашъхьэр зыщатIырэм тыкъэплъэнэу тыкIогъагъ. Мафэр оягъэ. Чэтэн чIэгъым чIэсхэу фэсакъыхэзэ шъэжъыемкIэ пкъы­гъохэр къыхатIыкIыщтыгъэх. Лесковыр къысаджи сызгуигъэ­тIысхьагъ. ТеIэпэIэсэкIызэ ты­жьын къошын упIышкIугъэ, мы­шъэ сурэт тешIыхьагъэу, къызэдычIэтхыгъ, ащ тыжьын къо скульптурэу ыбгъукIэ го­лъыри къызэдыхэтыукъэбзы­кIыгъ. Ащ кIэрылъыгъэх зэхэлъ­хэу дзэкIолI Iашэхэр: чатэ, пчыпыджын ыкIи къамэ. Къо ыкIи шъыхьэ скульптурэхэу къызэдычIэдгъэщыгъэмэ апкъы­хэр пхъэм хэбзыкIыгъэх, ашъхьа­шъомэ дышъэ ыкIи ты­жьын пIуакIэхэр зэфэдэу дышъэ IунэхэмкIэ атеIулIэгъагъэх. Къо теплъэ зиIэ скульптурэм ыпкъ лъэныкъуитIоу зэгоубытагъэу сантиметрэ 35-рэ икIыхьагъ, пхъэм дышъэ IунэхэмкIэ теIулIагъэх, ыкIыIу зэрэпсаоу тыжьын, ау цэхэм, нэхэм, тхьакIумэхэм ачIыпIэхэм дышъэ пIуакIэхэр арыгъэуцуагъэх, ыпэ пакIэ ыкIэ­лъэныкъо макIэу гоутыгъ.

Шъыхьэм сантиметрэ 75-рэ икIыхьэгъагъ, ыпкъ тыжьыным хэшIыкIыгъагъ, ыбгъэ, ыпшъэ, ышъхьэ — дышъэ зэрызакIэх. Тыжьын бжъэкъо къобэ-бжъэбэшхохэр тетых. Ахэр дэгъоу къызэтенагъэх, ау шъыхьэм ыпкъэу тыжьын пIуакIэм хэ­шIыкIыгъэр зэпкъырызи зэхэтэкъуагъэ. Илъэс мин пчъагъэрэ тыжьын пIуакIэу чIым хэлъы­рэр махэ мэхъушъ, мэтакъо.

Скульптурэхэр — шъыгъо тамыгъэх, шъыхьахьых

Скульптурэ теплъэхэр зиIэхэу Адыгеим пкъыгъуабэ къыщагъотыгъ, ау мыхэм афэдэхэр яшIыкIэхэу зыпарэкIи къагъотыгъагъэхэп. Хьатхэм ыкIи мыекъопэ культурэм ялъэхъа­нэхэм, нэужым мыутIэхэм, шъы­хьэхэм, цухэм, нэмыкIырэ плъышъо зиIэ псэушъхьэхэм афэдэхэр хьэдагъэхэм, хьадэIус фэIо-фашIэхэм ащагъэфе­дэщтыгъэх. Ахэм «шъыхьахь» араIощтыгъэ. Ахэр пхъэ кIы­хьэмэ апалъхьэхэти, шыу купэу хьэдагъэм рагъэкIэу нэшхъэигъо къэбарзехьэу аIофытэщтыгъэм анахьыжъэу ягъусэщтыгъэм ратыщтыгъэ. Лъагэу пIыеу ар ыIыгъэу, купым ыпэ итэу иджабгъукIэ уцущтыгъэ. Ахэри адрэ фэшъхьафырэ пкъыгъохэри хьэдагъэм, хьадэIусым зыща­гъэфедахэхэкIэ зэдычIатIэжьыщтыгъэх.

Улэпэ Iуашъхьэу зы метрэрэ сантиметрэ тIокIырэ нахь зимылъэгэгъагъэм къычIэкIыгъэмэ афэдэхэр метрипшIэу зэтетэ­къуагъэми къачIэдгъуатэхэрэп. ЕтIани гъэшIэгъоныгъэр — къы­чIахыгъэхэр зэкIэ Iошъхьэ шыгум мычыжьэу чIэлъыгъэх. Пхъэ­Iашэр джыри зэ рыкIожьыгъагъэмэ, егъашIэм зыфэда­гъэхэри зылIэужыгъуагъэхэри цIыф ышIэжьыщтыгъэхэп.

ЯтIонэрэ илъэсым Пегасыр къэдгъотыгъ

Улэпэ купкIэ зэджагъэхэ Iуашъхьэхэм яуплъэкIун 1982-рэ илъэсым пытыдзэжьыгъагъ. Апэрэ Iуашъхьэм фэдэхэу зэкIэхэм хьадэIус шIыпIэхэр, тхьэлъэIупIэхэр къачIэдгъота­гъэх. Пкъыгъо лъапIэхэу бэдэд къэдгъотыгъэр. Ахэм анахь гъэшIэгъоныр — къошын кIэракIэу тыжьыным хэшIыкIыгъэу, дышъэпс егъэшъуагъэу, тамэхэр зыгот ритонэу Пегасыр ары. Ащ кIэрылъыгъэ дышъэ зэрызакIэу бжъэ дахэр, бэдэдэ хъу­хэрэ дышъэ идэ тенэчхэу хьэламэт закIэхэр.

Зигугъу къэтшIыгъэ хъугъэ­-шIагъэм адыгэхэм ятхыдэкIэ мэ­хьанэшхо иI. ТилъэпкъыкIэ хэдгъэунэфыкIыныр ифэшъуаш.

Хэку мэфэкIышхом къэгъэлъэгъонхэр ищыкIагъэх

КъэкIорэ гъэм, 2022-рэ илъэ­сым, гъэмафэм Адыгеим автономие иIэ зыхъугъэр илъэси 100 хъущт. Ащ ехъулIэу Улэпэ Iуашъхьэмэ къачIахыгъэ артефакт шIагъохэу Москва КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм я Къэралыгъо музей чIэлъхэр Адыгеим къарагъащэхэу, ямузей икъутамэу тикъэлэ шъхьаIэ дэтым къэгъэлъэгъон щашIымэ хэти шIогъэшIэгъоныщт. Улапэ тызыщытIагъэр илъэситIу зэ­хъум, къыщычIэтхыгъэхэр зы­хэхьэгъэ къэгъэлъэгъон игъэкIотыгъэу «Сокровища курганов Адыгеи» зыфиIорэр Лесковым Мыекъуапэ къаригъэщэгъагъ. Ащыгъум ар зэрэ Адыгееу щагъэшIэгъогъагъ, цIыфыби щызэблэкIыгъагъ. Нэужым хэгъэгу пчъагъэмэ ар къащагъэлъэ­гъогъагъ.

Мыекъопэ Iошъхьэшхоу Ошъа­дэ, ЕвропэмкIэ Iошъхьэ ана­хьыжъэу бай шъыпкъэу 1897-рэ илъэсым щатIыгъэм, къычIахыгъэхэр профессорэу Николай Веселовскэм С.-Петербург зы­дищагъэхэу Къэралыгъо Эр­митажым чIэлъых. Ахэр зылъэ­гъугъэхэу джырэ лъэхъанэм Адыгеим исыр нэбгырэ зытIу — Эрмитажым идышъэ гъэтIылъыпIэ чIэхьанхэу къыздэ­хъугъэхэр ары. Дышъэ ыкIи нэмыкIырэ пкъыгъо лъапIэхэу Ошъадэ къычIахыгъэхэр мэфэкIым ехъулIэу типащэхэр кIэлъэIухэу Мыекъуапэ къарагъащэмэ, Хэку мэфэкIымкIэ шъошагъэ. Тятэжъхэм яIэшIэгъэ байхэр бэшIагъэу зэбгыращыгъэхэу Урысыем имузей шъхьа­Iэхэм ачIэлъых, IэкIыб хэгъэгухэм ащыIэх. Ахэр Адыгеим къырамытыжьыщтхэми, чIыпIэу къызыщагъотыгъэхэм щыпсэурэ лъэпкъхэм алъэгъунхэ, якъэбархэр ашIэнхэ фае.

Адыгэ Хасэм-Черкес парламентым илъэIукIэ Улапэ къыщычIахыгъэ нартмэ ялэгъупы­шхо 2019-рэ илъэсым Мые­къуапэ къащэжьыгъ. Джыри ти Лъэпкъ Хасэрэ типащэхэмрэ зэдырагъаштэу зыфэтIогъэ къэ­гъэлъэгъонхэм акIэлъэIухэу ти­­къалэ къарагъащэхэмэ лъэшэу дэгъугъэ. Улапэ къыщычIэтхыгъэхэр зинэрылъэгъугъэхэу джырэ лъэхъанэм тихэку исхэр ягуапэу джыри зэ еплъыжьыных, ахэм язакъоп, республикэм ис зэпстэуми, хьэкIапIэ къакIохэу къырихьылIэхэрэми агъэшIагъо икъущт. Тятэжъ пIашъэмэ якIэныжъ бай тилъэпкъ, тиныб- жьыкIэхэм ашIэн фае, анахьэу щыд­гъэгъозэнхэ фаехэр рес­публикэм ис цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр ары. Ащ фэдэ къэгъэлъэгъонхэм лъэпкъхэр нахь зэпэблагъэ ашIы.

Тэу Аслъан. Сурэтхэр МэщлIэкъо Саидэ КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэ и Къэралы­гъо музееу Москва дэтым идышъэ гъэтIылъыпIэ къыщы­тыри­хы­гъагъэх.