Илъэпкъ фэлэжьагъ

Теуцожь Хьабибэ Исмахьилэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Ленинэхьаблэ мэзаем и 20-м 1931-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

КIэлэегъэджагъ. А икIэсэ сэнэхьатыр Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет щызэ­ригъэгъотыгъагъ. Илъэс 25-м Теуцожь районым иеджапIэхэм адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ ащыригъэджагъэх. А Iофым готэу тхэщтыгъ, ахэр 1960-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыщтыгъэх.

Теуцожь Хьабибэ ытхыгъэхэм ащыщхэр гъэзетхэу «Социалистическэ Адыгеим», «Адыгэ макъэм», журналэу «Зэкъошныгъэм» къащыхиутыгъэх. Литературэ тхыгъэхэм анэмыкIэу, адыгабзэм ибзэ-хабзэхэмкIэ, игущыIэхэмкIэ гъэзагъэу ишIошI-еплъыкIэхэр къыриIотыкIыщтыгъэх, урыс гущыIэу адыга­бзэм ыштагъэхэр зэкIэ хэгъэкIыжьыгъэнхэ фаеу ылъы­тэщтыгъ, адыгабзэм ежь-ежьырэу зыфырикъужьынэу кIуачIэ зэрэхэлъыр къыIощтыгъ.

Хьабибэ рассказхэр, повестхэр ытхыгъэх. Иапэрэ рассказ­хэр тхэкIо куп ятхыгъэхэр зыдэтэу «Псэемыблэжьхэр» зыфиIорэм (Мыекъуапэ, 1966) къыдэхьагъэх. Ащ ыужыкIэ ипо­вестэу «Ардаш», ирассказхэр зыдэт тхылъэу «Бзылъфыгъэм ишъэф», иповестхэмрэ ирассказхэмрэ зыдэтэу «Заом итыр­къохэр», тхылъэу «НыбжьыкIэ тхыд», «СилъфыпIэ игутеу» (2001) къыкIэлъыкIуагъэх.

КIэлэцIыкIухэм апае ытхыгъэ пшысэ-поэмэу «Тэтэжърэ Гулацыйрэ» зыфиIорэр къыдигъэ­кIыгъ.

Теуцожь Хьабибэ УФ-м итха­кIохэм я Союз 1997-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. ЩыIагъэмэ, ыныбжь илъэс 90-рэ хъущтыгъэ. Хьабибэ ирассказхэм ащыщ тигъэзетеджэхэр щыдгъэгъозэнхэу къыхэтэуты.

Чъыг къэгъагъэхэр

Ичылэ идэхагъэ зыгорэм фиIуатэ хъумэ, Мыхъутарэ апэ дэдэ зыцIэ къыриIорэр яхэгъошъхьаIу Iулъэшъогъэ пхъэшъхьэ-мышъхьэ хэтэшхор ары. Псыхъоу ячылэ речъэкIрэри Iаеп, пцел чъыг бырэбэ дахэхэри нэпкъыбгъуитIуми аIутых,

ащ ачIэгъ чъыIэтагъэ джы къыз­нэсыгъэми гъэмафэрэ Мыхъутары шIогуIэтыпI, игушIуагъу, ишъэожъыегъу игукъэкIыжь IэшIух, ау мыдрэ пхъэшъхьэ­-мышъхьэ хэтэшхоу ишъэожъыегъум кIэзэрыкоу зыхэтыщтыгъэр, зыкъоIэбэжьмэ гужъокIэшхоу пхъэшъхьэ-мышъхьэ зэфэшъхьафыбэхэр къызыдихыщтыгъэр зи зыпишIын щыIэп.

Псыхъоми ащ инэпкъымэ аIут чъыгми чылэр къагъэдахэ, ау цIыфэу ащ щыпсэурэмэ яIэ­шIагъ ары чылэм нахь уасэ фэозыгъэшIырэри, нэхъой къезытырэри. Ар зэхешIыкIышъ арын фае Мыхъутарэ чылэм дэс цIыф­мэ алэжьыгъэ чъыг хэтэшхор ыгу зыкIыхэтIагъэр, игугъу дахэкIэ зыкIишIырэр.

Мары тхьэмафэм къехъугъ ар чылэм зыдэкIыгъэр, ащы­гъум мыIэрысэ чъыгхэр къэтIэмы­гъэхэу джыдэдэм къызэIэутыщт­хэ фэдагъэх. Джы яшIупIэм къызэрэтефэжьыщтым ицыхьэ телъэу, дунай фыжь-шэплъ зэхапхъэу мэIашIур зыхихрэр бэ­мышIэу зэрэзэхишIэщтым кIэ­хъопсэу ячылэ къэкIожьырэ автобусым ис, ау ежь изакъоп, цIыфхэри ежь деджэрэ студент кIалэу Сергеий ащ кIыгъух.

Мыхъутарэ тхьэмафэ къэс пIоми хъунэу ядэжь къэкIожьы, сыда къызыкIэмыкIожьыщтыр, къалэр ары ныIэп зыщеджэрэр. Тхьэмафэр охътэшхоп, илъэси­тфэ укъеджэнэу укIуагъэ зы­хъу­кIэ, ау зы мафэри бэба, уигупсэ цIыфхэри, укъызыщы­хъугъэ чIыпIэри къызэунэкIы­гъэ­хэ зыхъукIэ. ЕтIани янэ ищыпс шIыгъи тIэкIу ар фэзэщыгъ, Сергей ригъэшхи шIоигъу.

ЯчылэкIэ зыгъэзэрэ гъогум автобусым зызтыреушхом, Мы­хъутарэ Iапэ ышIи, пхъэшъэбэ чъыг кIыхьэу нэплъэгъум къыридзагъэм къыгос кIалэр ри­гъэплъыгъ:

— Джары чыжьэрыплъэкIэ тичылэ зэрэпшIэжьын тамыгъэу тиIэр, ар тигъунэгъу Къасимэ ищагу дэт. Тичылэ мы чIыпIэм апэ тIысыны зэхъум, Къасим ары апэрэ пчэгъур чIэзыIугъэр. ЛIыжъыр джы щыIэжьэп, ау чъыгэу къыгъэкIыгъэр шъхьэмыу­фэ пагэу ошъогум кIао, ошъуи шыбли бэкIаерэ икъутамэхэр гуаутыгъэх, нэмыцхэри топкIэ емыуагъэха, ау, сыдэу зэхъуми, къутэмакIэхэр ренэу къыгокIэжь­хэзэ, ошъопщым ашIудэкIыгъ...

ЫужкIэ щыс кIалэмэ къэбарэу къаIуатэрэр зэрэзэхимышIыкIырэм пае хъупшIапшIэу, ныо шIэрынэрыгъэри, етIани дунэежъэу ежь къызхэхъухьагъэм гуебгъэныгъэ зэрэфыриIэри игущыIэмэ къахэщэу, апэкIэ щыс ныом зыкъызэригъэзэкIи, Мыхъутарэ къыриIуагъ:

— Е-о-ой, Мыхъутар, бзэ мыгъо тIулъыгъэмэ мы къэ­шъу­Iорэ кортыр зэхэсшIыкIэу сымы­зэщэу сыкIожьыныеба. О къыбдеджа мы кIалэр, Мыхъутар?

— Ары, Хъаный, зыкъезгъэплъыхьанэу тадэжь сэщэ.

— Дэгъуба, дэгъу. Ежь чы­жьэщтын зыщыщыр?

— Чыжьэ къодыеп, Хъаный. Сыбыры щыщ.

— Синынэ гущ, мыщ нэсы еджакIо къэмыкIомэ ыгъотыщтыгъэба зыщеджэн?

— Ымыгъоты хъуна шъхьакIэ, янэжърэ ятэжърэ мы лъэны­къом щыIэхэти, ахэмэ къыдащэхыгъ.

— Дэгъуба ащ фэдэ горэ мычыжьэу иIэмэ,— кIалэр зы­фэдэр зешIэм, ыгу рэхьаты хъужьыгъэу, ыпэкIэ плъэу, Хъа­ные тIысыжьыгъэ. Ащ нэсы автобусыри чылэ хэгъуашъхьэм блэгъэ хьазырэу екIолIагъ.

— Мо мы бгышъхьэр зэ­рэтэухэу, лъэгуахэм иубгъогъэ садышхом тыхэхьащт,— Мы­хъутарэ кIалэм еплъыгъ. Адрэми зи ымыIоу, бэрэ зигугъу зэхихыгъэ садыр ылъэгъуным кIэгоIрэ фэдэу, тIэкIу ыпшъэ зэшIуищи, ыпэкIэ плъагъэ, ау джыри а пхъэшъэбэ шъхьэпэ псыгъоу джы нахь зэхэугуфыкIыгъэу бгышъхьэм къыкъощыщтыгъэм нахь зи ылъэгъугъэп.

Сергей садыр ищыпэлъэгъугъэп. ПшызэкIупIэ ит садышхо заули ащ ылъэгъугъагъ, ау джы Мыхъутарэ ригъэлъэгъущтыр зыфэдэр ымышIэу хъопсагъом хэтыгъ. ОшIэ-дэмышIэу автобусым ыпэ ригъэзыхи, бгы чапэ горэм ехэу ыублагъ. ЦIыфэу автобусым исмэ дэгъоу алъэгъоу хъотэшхом зыкъиубгъугъ. Мыхъутарэ ылъэгъурэр ышIошъ мыхъоу, ынэхэр ыгъэупIапIэзэ къыгос кIалэм еплъыгъ:

— Сергей, сынэмэ къяп­лъи зэ, тэрэзхэкIэ сыгугъэрэп.

Сергей Мыхъутар еплъ-еплъи, «тэрэзынхэ фае» къыриIуагъ.

— Адэ сыд пае мо чъыгхэр щылъхэу слъэгъурэ? — етIани Мыхъутарэ ныбджэгъум еплъи, садым ылъэныкъокIэ ынэIу ыгъэзэжьыгъ. Ащ тефэу Хъаные итхьаусыхэ макъи къэIугъ:

— Е-о-ой, уеплъымэ гур къе­гъэузы, е мыкIы ратхъыгъэхэп, чъыгмэ псэ къызщапыкIагъэу къэгъагъэр зыщапизым тыра­гъэфагъ.

Мыхъутарэ къызыщылъэти, пчъэм дэжь кIуагъэ, ымакъи къэушIоркъыгъэу шоферым ри­Iуагъ:

— Къэгъэуцу, къэгъэуцуи ти­гъэкI.

Сергей къэтэджи, Мыхъутарэ ыуж ихьагъ. Автобусыпчъэр къызэIокIыфэ, Мыхъутарэ ынэпс­хэр къымыгъакIохэ шIоигъоу, одкIэ плъагъэ, реплъэ­кIыгъ, ау фэубытыгъэхэп. ­Пчъэр къызэIукIи, кIэлитIур автобусым къызщикIынхэм, Хъаные игущыIэхэр Мыхъутарэ ытхьакIумэ етIани къыридзагъэх:

— Е си Мыхъутар, удэсыгъэ­мэ мы Iофым зыгорэ хэпшIа­хьыныекIи мэхъу, ау джы кIасэ уфэхъугъ...

Мыхъутарэ уцугъэу чъыг псау лъыхъурэм фэдэу, ынэпс къе­тэкъохзэ, садышхор ыплъахьыщтыгъ, ау чъыг хьадэхэу зи­къэгъагъэхэр нэ фэлагъэхэм афэдэхэу гуегъоу дунае нэфым хэплъэжьхэрэм афэшъхьаф ты­дэкIи щилъэгъущтыгъэп...

Гукъуаемэ ясадэу чылэ гъу­нэм Iутыгъи, ПсыкIоцIхьаблэмэ ясадэу кIэй бжъапэм тетыгъи зэрэратхъыжьыгъэхэм якъэбар зызэхехым, Мыхъутарэ лъэшэу ыгъэшIэгъогъагъ, ежь ясады ащ фэдэ къехъулIэныр ныбжьи ышIэныеп, егъашIэми щытынэу ары къызэрэшIошIыщтыгъэр. «Сыда мыщ нэмысыхэмэ, алэ­жьын агъотыщтыгъэба?» — егупшысэщтыгъ ар, бжьэ гъэпцIагъэхэу къэгъэгъэ гъонлагъэ­хэм атетIысхьэхэрэм ыгу ягъоу яплъызэ. ГупшысэкIэ бэмэ ар анэсыгъ, илъэс еджэгъухэм ялъэхъаны колхозым деIэхэзэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэ хъущэу фау­гъоищтыгъи, апэрэ шIулъэгъоу мы садым щишIыгъи, ар зыфишIыгъэ пшъэшъэжъыеу Щамсэти. Щамсэт джы мы садым испециалистэу чылэм дэс. Сыда ащ Мыхъутарэ джы риIощтыр? ГукъэнитIу а бзылъфыгъэм джы Мыхъутарэ фыриI. Апэрэр Мыхъутарэ ащ фэдизэу шIоIофэп. Ежь фэдабэмэ къызэряхъулIэу, армием ежь къэтыфэ Щамсэт дэкIуагъ. Ари гукъао, ары шъхьакIэ, о шIу олъэгъукIэ, ежь бзылъфыгъэм шIу уимылъэгъурэмэ, сыда пшIэщтыр? Ащ иIоф хэкIыгъах. ЯтIонэрэ гукъанэу Мыхъутарэ джы бзылъфыгъэм фыриIэр кIалэм иапэрэ шIулъэгъу икъе­жьэпIэ садыр лъэпсэ итхъэу зэрэраригъэтхъыгъэр ары. А гупшысэ хьылъэхэм ахэтзэ, Мыхъутарэ Сергей ыгу къэкIыжьи, зыкъызэригъэзэкIи:

— Угу къысэмыгъабгъ, Сергей, мыщ фэдэ гумэкI узэ­рэхэсыдзагъэм пае,— кIалэм риIуагъ.

— Сэ сызэрэгумэкIи о узэрэгумэкIи къарыкIыжьрэ щыIэп, Мыхъутар, уахътэм ишIэн ешIэ.

— Хьау, Сергей, уахътэм ащ фэдэ упчIэ къыгъэуцугъагъэп.

— Ашъыу, къызэрэсIогъэ шъыпкъэм тетэу зыгурымыгъа­Iоба, уахътэ зыфасIорэр чIыгур зыIэ ралъхьи «утхьэмат, уичIыгу чарэ къызэребгъэшIыщтыр о уиIоф» аIуи атIупщыгъэр ары.

— Хьау, ащ афэдэмэ уахътэр афэIорышIэнэу щытэп, аIэ иплъхьи хъущтэп, Сергей.

— ЗилIэужыгъо цIыфхэр анатIэ тетхагъэмэ, ашIэхэмэ аIэ иплъхьанхэп, ау сыдэущтэу ахэр къэпшIэщтых?

Ащ иджэуап Мыхъутарэ къы­ритыгъэп, ау зы гухэлъ горэ зэришIыгъэр къэпшIэнэу: «НекIо, Сергей, чылэм тынэгъэси, мы Iофыр зэхэтэгъэф!» ыIуи Сергей еплъыгъ.

НыбжьыкIитIур къезэрэщэ­жьэжьхи, гукъаоу яIэм рыгущыIэхэзэ, чылэм къыдэхьажьыгъэх. Апэрэ гухэлъэу Мыхъутарэ иIагъэр икъэщэныгъэ Щамсэт дэжь кIоныр арыгъэ. РиIощтыри ыгъэхьазырыгъахэу Мыхъутарэ ыгу илъыгъ: «Арара чылэм ппшъэ къырилъхьэгъэ садыр къызэрэуухъумагъэр, уятэмэ алэ­жьыгъэ чъыг хэтэшхом фябгъэухэсыгъэр, ар о унэпагъэп. Пщыгъупшэжьыгъа еджапIэм тычIэсыфэ а садым тызэрэ­дэлэжьагъэр? Эх, Щамсэт, ар унэ­пагъэп». Джащ афэдэ гу­пшысэхэм ахэтэу Щамсэтдыхэм ящагу Мыхъутарэ Iухьагъ.

Щамсэт мы мэфищым къыкIоцI цIыфмэ заригъэлъэгъугъэп, хъугъэ Iофыр ежь илажьэ фэдэу укIытэу, къехъулIагъэр шIошъхьакIоу унэм исыгъ. «Садыр ратхъыжьынэу зырахъухьэм, аужыпкъэм ащ сыщагъэгъозэныр ашIолыягъ»,— джащ афэдэ гупшысэ гумэкIхэм Щамсэт ахэтзэ, ошIэ-дэмышIэу пчъэм зыгорэ къытеуагъ. Мы мэфэ зытIущым шэны зэрэфэхъугъэу, Щамсэт унэм икIынэу фэягъэп, ар ешIэти игуащэ икIыгъ, ау ащ лъыпытэуи «Оры ахэр зыфаер» ыIуи, къихьажьи нысэм еп­лъыгъ.­ Бэрэ пэмылъэу Щамсэт унэм икIыгъ ыкIи зыфихьын ышIагъэп япшIэнэрэ классыр къыдэзыухыгъэ Мыхъутарэ, кIа­лэ горэ кIыгъоу, япчъэIупэ зы­Iуелъа­гъом.

— Ал, тэ укъэкIыгъ... Шъуеблагъэхэба, Мыхъутар!

— Хьау, тхьашъуегъэун, Щамсэт.

Икъэщэныгъэм ынэгу зэрэ­кIэплъагъэм тетэу, риIонэу ыгъэ­хьазырыгъэр зэкIэ Мыхъутарэ ыгу ежъухыжьыгъ ыкIи егупшысагъ: «нахь дахэ мыхъу­гъэмэ, зи къыщыкIагъэп».

— СыкъызыфэкIуагъэр, Щамсэт, садым угу зэребгъагъэр сшIэрэпти ары.

— Е-о-ой, Мыхъутар, сымыкууагъэкIэ къанэрэп, ау сIуа­гъэм зи къикIыгъэ щыIэп. СызыфэгумэкIырэр сэ сиIофшIапIэ зэрэкIодырэм пае фэдэу, тхьаматэм етIани сыгу хигъэкIыгъ, «IофшIапIэ пае укъэнэщтэп» ыIуи. СызыфэгумэкIырэр чъыгмэ апаеу сэ сIуагъэ. Ежь «Чъы­гыхэр сэщ нахьышIу плъэгъухэ­рэп» ыIуагъ. «Дэгъоу о чъыгхэр шIу олъэгъух!» сIуи, къэзгъази тадэжь сыкъэкIожьыгъэу, джы къызынэсыгъэми унэм сикIы­гъэп. Сыд сшIэни, Мыхъутар, джары зэкIэ зэрэхъугъэр.

— Ащ фэдэ мэхъуа шъыу! ЦIыф емыупчIыжьэу садыр ри­тхъын щэхъу хэлъба? Чылэм щымыщэу къыдэхьагъэмэ, лъэуж дахэ къыдинэни зэрэдэкIыжьыщтым пылъын фае нахь. «Моры тисад шIагъо рязгъэтхъыгъэр» аIоу, Iапэ къыпфашIыжьынэу удэкIыжьынэу щыта чылэм?

— КъапIорэм зи мыхъун хэ­лъэп, ау зи зэупчIыжьыгъэхи щыIэп, аужыпкъэм, а чъыгхэр зыгъэтIысхьэгъэ нэжъ-Iужъэу чылэм дэсхэми яупчIыжьыгъэ­хэп. Шъукъихьэхэба, Мыхъутар, кIэлэ хьакIэри уигъус!

— Хьау, Щамсэт, тхьауегъэ­псэу, Iофым рыкIуагъэр дэгъоу тэбгъэшIагъэ. — Ар къыIуи, Мыхъутарэ тхъытхъэу лъэгуцым къехыжьыгъ. Сергей ащ гохьажьи, къэлапчъэм фаузэнкIы­жьыгъ. Щамсэт пчъэIупэм Iутэу, иеджэгъу лъэхъаны ипсэлъы­хъощтыгъэу джы гумэкIышхо зиIэ кIалэу IукIыжьырэм кIэлъы­плъэзэ, шъхьэм гупшысэр къыримыгъэхьан ылъэкIырэп: Мы­хъутарэ иапэрэ шIулъэгъу къэсыухъумагъэп, а шIулъэгъур апэрэу къызщежьэгъэ садри сфэгъэгъунагъэп, ау щытми, а садыр сэри сыгу хэтIагъ. Аущтэу джырэ нэсы сызыкIыщытыр сэри сшIапэщтыгъэп, ау Мыхъутарэ игумэкIы ар къысигъэшIэжьыгъ.

Иныбджэгъу кIалэр игъусэу Мыхъутарэ чылэ урамым къызы­техьажьым, икъэщэныгъэ бзылъфыгъэм инэплъэгъу ыужкIэ зэ­­хишIэрэм фэдэу, игупшысэхэр ащ фэгъэхьыгъагъэх. Сергей иупчI ары гукъэкIыжь IэшIухэм Мыхъутарэ къахэзыщыжьыгъэр:

— Тыдэ тыкIорэ джы?

— Джы тадэжь тэкIо, Сергей, тIэкIу тэшхэфэ тшIэщтым тегу­пшысэщт.

Мыхъутарэ игупшысэ зыкIи зэпыущтыгъэп. Тхьаматэм дэжь кIони ыгу илъыр зэкIэ риIонэу зэ тыреубытэ, зэмкIэ ар имыщыкIагъэу еIошъ, зэблехъужьы, зэмкIэ райкомым кIонышъ, са­дыр зэрэратхъыгъэм щыгъуа­зэ­хэмэ зэригъэшIэнэу рехъухьэ...

Аущтэу икIалэ садым зэригъэгумэкIырэр зешIэм, Асиет къыIуагъ:

— А нынэ, а Iофым лIыжъхэри ыгъэгумэкIыгъэхэу, район тхьаматэм дэжь кIонхэу чылэм къэбар дэлъыгъ, апэ уишъэу зыгорэ пшIэкъон.

— Арэп, зэкIэ ыгъэгумэкIыгъэхэмэ, ратхъы зэхъум ахьыгъагъэха мыхэр? — Мыхъутарэ янэ еплъыгъ.

— Ар цIыфми ашIагъэп, трак­тор макъэу къэIурэр зэхахыгъэ шъхьакIэ, мажъощтын аIуа­гъэ нахь, ащ фэдэ мэхъуми ашIагъэп. «Шъушх, шъушх», — ыIуи, Асиеты щыпс стырыр тIу­ми афыхигъэхъуагъ.

КIэлитIур зегъашхэхэм, зы­жъугъэпсэфыгу, сэ къэбарэу щыIэр къызэзгъэшIэщт ыIуи, Асиет унэм икIыгъ.

ЛIыжъхэр рэхьатэу щысынхэя, район тхьаматэм дэжь зэрэкIуагъэхэри, райисполкомым итхьаматэу НатIыжъ Ам-зан шъхьэкIэфэшхо хэлъэу лIыжъмэ къызэрапэгъокIыгъэри икъэбары хэгъэщагъэу, ныом зэрэзэхихыгъэм фэдэу, химыгъахъомэ хи­мыгъэкIэу ыкъорэ кIэлэ хьакIэмрэ къафиIуатэщтыгъэ. Колхоз тхьаматэр райисполкомым ащи, садэу ритхъыгъэм ычIыпIэ нахь чъыг лъэпкъ дэгъухэмкIэ садыкIэ ригъэтIыс­хьажьынэу течырар къызэрэфашIыгъэри ныом шIогушIуафэу къыпигъащэщтыгъ. Анахь гъэшIэгъонэу ныом къыIотагъэр колхоз тхьаматэу Нэгъуцу Болэт ипкIыхь арыгъэ.

Чъыг хатэм бырсырэу къыфихьыгъэр ышъхьэ илъэу лIыр гъолъыжьыгъэн фае, пкIыхькIэ ар садэу раригъэтхъыгъэм хэ­хьагъэу къышIошIы. Ылъэгъурэм къыгъэгушIуагъэу Болэт къы­зэтеуцо. Мощ фэдиз чъыгэу щылъмэ зэкIэм запхъуатэшъ, шъхьадж ичIыпIэ еуцожьы! Тхьаматэр гушIоу лъэкIуатэ, къэгъэгъэ фыжьыбзэхэр, шэп­лъыбзэхэр зэужэу къыIущхыпцIэхэу апэ къышIошIы, ау тIэкIу-тIэкIузэ къэгъагъэхэр цIыфы­нэхэу къэхъужьых, ахэр къикIотыхэу нэхаеу джы къэхъух. Къеплъых а нэхэр, цацэ пIонэу, къыхэпыджэхэу, къытегъэды­къагъэхэу. Болэт тыдэ плъа­гъэми джы цIыфынэмэ аIэкIэкIын ылъэкIрэп. Зэп, тIоп, шъэ пчъагъ, мин пчъагъ, сыд ышIэщта, куощта, гузэжъогъум хэтэу ар къэлъатэ...

А пкIыхьыр пчэдыжьым тхьаматэм фэушъэфыгъэп, цIыфхэми псынкIэу ар зэлъашIагъ.