Адыгэ тхэкIо цIэрыIоу Кощбэе Пщымафэ иповестэу «Тэтэжъ» зыфиIорэмкIэ сишIошI-еплъыкIэхэр«Хэти ащыгъупшагъэп, сыди ащыгъупшагъэп».

Хэгъэгу зэошхоу 1941 — 1945-рэ илъэсхэм щыIагъэр зынэгу кIэкIыпагъэхэм, тхылъхэмкIэ, гъэзет хэутыгъэхэмкIэ, кинохэмкIэ ар зышIэгъэ лIэуж­хэм лыуз-гуузым къафыригъа­шIэу агухэм къарынагъ. Илъэси 4-м ехъурэ кIогъэ лыгъэ мэшIошхом хэтыгъэу, Хэгъэгум, ЧIыгум, Народым апае, зэмыблэжьыгъэ пэпчъ — ЛIыхъужъ. Уикъэралыгъо шIу плъэгъуныр, ащ уфэшъыпкъэныр, ищыкIагъэ­мэ, ппсэ фэптыныр лIыгъэм ишыгупIэ-лъэгапIэу зэрэщытыр Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIоу Кощбэе Пщымафэ иповестэу «Тэтэжъ» зыфиIорэм къыщиIотыкIыгъ. Хьэшъэфрытхъоу Гитлер идзэ­хэр тикъэралыгъошхощтыгъэу СССР-м нэфылъ зэкIэчыгъом, тхьаумэфэ мафэм — мэкъуогъум и 22-м, 1941-рэ илъэсым къытебэнагъэх. ЧIыгур зэкIэ зэфэдэкIэ къагъэгырзыгъ, чъыерэ цIыфхэр къызщагъэлъэтыгъэх, нэжъ-Iужъ сакъхэр пцIымэмагъэх, кушъэхэлъ сабыйхэр, агукIэ хьазабыр зэхашIагъэу, афэмыгъэдаIохэу гъыщтыгъэх… Ау хыем сыдэу зыпшIыгъэу, сыд фэдизэу уелъэшэкIыми, утекIон зэрэмылъэкIыщтым егупшысэгъагъэхэп фашистхэр. Кощбэе Пщымафэ лIэшIэгъу­ныкъом адыгэ литературэм щылэжьагъ, гушъхьэ лэжьыгъэшхо иI. Ауми нахьыбэмэ тхакIор зэрашIэрэр илирическэ произведениехэмкIэ ары. Повестэу «Тэтэжъ» зыфиIо­рэмкIэ Кощбаем советскэ народым илIыхъужъныгъэ кIигъэтхъыгъэу, адыгэ лъэпкъ цIыкIоу лIыбланэм ихэгъэгу, ичIыгу шIулъэгъоу афыриIэм апеIэн кIуачIэ зэрэщымыIэр къыщигъэ­лъэгъуагъ. Жъымрэ кIэмрэ зэгурыIоу, зэрэлъытэу, зэфэсакъыжьэу щытмэ, лIэужхэм язэпхыныгъэ зэрэпытэр, хэгъэгури лъэпкъы­ри ухъумагъэ зэрэ­хъухэрэр мы произведением Пщымафэ щыкIигъэ­тхъыгъ. Повестым къыIуа­тэрэр Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Адыгеим нэмыцхэр къызе­хьэхэм, лажьи хьа­къи зимыIэ нэжъ- Iужъхэу, бзылъфыгъэхэу, кIэлэцIыкIухэу чылэм къыдэнагъэхэм къинэу арагъэлъэгъугъэр ары гупшысэ шъхьа­Iэр. Къумал-нэпэтех зырызхэр къызэрахэкIыгъэхэр, ахэр нэ­мыц­хэм къадеушъэкIхэу, хьэкIэ-къокIэ напэхэу зэрэгъэ­псыгъагъэхэр, ашъхьэ закъо нэмыкI зэремыгупшысэщтыгъэ­хэр, укIытэ ямыIэжьэу зэрэпсэугъэхэр ары. Илъэс зыбгъупшI нахьыбэ зымыныбжьыгъэ шъэожъыем ылъэгъугъэу, зэхишIагъэр ары повестым къыIуатэрэр. Зэо мыгъо къафежьи цIыфхэр гуIэгъум зэкIэ зэрэзэтыричыгъэр: къуаджэм дэс хъулъфыгъэхэр ежь шъаом яти ахэтэу, заом зэращагъэхэр, янэ игуIэкIагъэр, итэтэжъ игъэпсыкIагъэр, ежьыри — кIэлэцIыкIур бэрэ кум зэрэлъычъагъэр, етIанэ ным зэриубытылIэжьи, зэригъэIэсагъэр. ЛIыхэр зыгъэкIуатэхэрэм анэгушъохэм нэпсыр къя­чъэ­хы, ау ежь дэкIыхэрэм ащыщ лIыгъэ къызхигъафи, хэти зэрэмыгугъагъэу, орэдышхор къыхи­дзагъ, шъэожъыем ягъу­нэгъу Индрысэ къышIэжьыгъ, адрэхэми къыдырагъэштагъ — орэдым тэмабгъоу зиIэтыгъ. КIалэм мафэрэ джэгум хилъа­сэти, тыр щыгъупшэщтыгъ, ау пчыхьэрэ ядэжь къызыкIожьыкIэ яни итэтэжъи зэрэчэ­фынчъэхэм гу лъитэ хъугъэ. Зы мафэ горэм письмэзехьэм кIэ­лэ­цIыкIум «уянэ сфетыжь мыр» ыIуи, ыпсэ хэIэжьызэ тхылъыпIэ горэ къыритыгъ, гуIэзэ ядэжь къэчъэжьыгъ, ау… узгъэтхъэн къэбар итыгъэп. Ныр псынкIэу сатырхэм арычъагъ, нитIум нэпсыр псыхъоу къатырикIагъ. А мэфэ къиныр шъэ­ожъыем ыгу къинагъ, ау ащ ыфызыгъэп, нахь зыкъыригъэгъотыгъ. ИкIэсэ тэтэжъэу, шъып­къаIоу, Iушэу, тхыдэхэр къыфэзыIуатэщтыгъэм ыкъо къызаукIым кIэхэкIырэм, янэ игъэпсыкIэ гу алъитэ мэхъу кIалэм. А тхьамыкIагъоу къафэкIуагъэр Гитлерыжъым ыпкъ къызэрикIыгъэр итэтэжъ къыIощтыгъ. Ащи изакъоп, шъэожъыем дунаир гурызгъэIуагъэр, цIыфхэм гуегъу афыриIэным фэзыпIугъэр тэтэжъ ары. ОгъыкIэ хэти къыпфишIэн зэрэщымыIэр, «унэ къеIэрэм, ыпсэ уеIэжьын» зэ­рэфаер тэтэжъым, имамэ, ежь кIэлэцIыкIуми зэхашIэ, къагу­рэIо. ЦIыф къызэрыкIо зафэхэм пыижъ бзаджэм агу фэплъыщтыгъэми, совет хабзэр зымыштэгъэ Хьасаныкъожъым фэдэхэр гъэбылъыгъэкIэ къуа­джэм къыдэнагъэх ыкIи фашистхэм агуахьэхи, напи, акъыли ямыIэжьэу, лажьи хьакъи зимыIэ чылэдэс лэжьакIохэм къин зэрарагъэлъэгъугъэр мы повестым дэгъоу къыщыIотагъ. Нэмыцхэр къэсыгъэх Нэмыцхэр къуаджэм къызэрэ­сыгъэхэр къэзыIуагъэр щэ­мэджыр ытамэ телъэу къыдэ­хьажьыгъэ тэтэжъыр ары. Къэ­бар гомыIум чылэр къызэпичъыхьагъ. Джы зэожъ шIуцIэр анэтIэIу шъыпкъэм лэжьэкIо цIыфхэм итыгъ. Ежь техэкIо- фриц купхэри лъыхъохэу, пы­джэхэу «партизан есть! Никс?» аIоу къыдэуцуагъэх. ЗэкIэ къа­лъыхъущтыгъ, зэкIэ зэIашIэжьыщтыгъ. Унагъохэм ячэт-чэмхэр зэралъэгъоу, нэикI-IуикIыгъэх: кIэнкIи, чэти, щи афалIэхэу зэрапхъощтыгъэх. Ятэ зэкIодылIэгъэ фашистхэр, икIэлэцIыкIугъо тезыхыгъэ пыижъыр зэрэтхьамыкIэгъо дэдэр къыгурыIоу ригъэжьагъ шъэожъыем. Сыдми заом ихьазаб мафэ къэс нахь къэлъагъощтыгъ: зы мафэ горэм чылэгум итыгъэ лIышхо иным исаугъэт афэмылъэгъоу, нэтIэбгъо-плIэIу шъуамбгъоу чылэгум къыхаплъэщтыгъэр зэхакъутагъ, ыIэ гуаутыгъ. Пчы­хьэ зэхъум, хъугъэм щыгъозэ шъэожъыер янэ фэмыубытэу дэлъэти, саугъэтым еплъыгъ – шъхьэр псаубзэу щылъыгъ. Шъэожъыер еджапIэм къи­кIыжь зыхъукIэ, саугъэтыр зые лIым бэрэ дэгущыIэщтыгъ, дэгъоу зэреджэрэр, «5» къыхь къэс зэригъэгушIорэр ышIошъ хъоу фиIуатэщтыгъ. Джы нэмыцыжъхэм лIы дэгъум, щыIэкIакIэм игъэпсэкIуагъэм исаугъэт зэхакъутагъ, шъэожъыер хъугъэм къызэкIигъэблагъ, янэ къыкIэлъыджэзэ гъунэгъухэм адэжь чъагъэ. Ежь илэгъу Нухьэ цIыкIурэ кIочIэ гъэшIэгъон зы­хэлъ Къадыррэ къогъум къуищэхи, игухэлъ ариIуагъ, нэбгырищыр пчыхьэ шIункI зэхъум загъэбылъызэ саугъэт къута­гъэм екIугъэх, мыпсынкIагъэми, дзыом къырагъэукIорайи, Къадыр ыкIыбышъо илъэу, ежьхэри деIэхэзэ, къакъырым илъ мэкъу чIэгъым чIагъэбылъыхьагъ. Ныри, тэтэжъри кIалэр зыдэкIуагъэр амышIэу гуIагъэхэти, къызэкIожьым гушIуагъэх. Аужыпкъэм янэ зи къыриIуа­гъэп, ыбгъэ фэбэ-фабэу чIиубыти, къебэугъ. ПсынкIэу зитIэкIыжьи, гъолъыжьыгъэ. Тэтэжъыр къызехьажьым кIалэр чъыежьыгъэмэ зэригъэшIагъ. Ар къэкIожьызэ щэIу мэкъэ хьылъэ зэхихыгъ. КъыздиIукIырэмкIэ зэкIом, дзэ шъуа­шэр зыщыгъ кIалэр ылъэгъугъ. Урыс кIалэм ыблыпкъ къыкIэуцуи, хатэмкIэ къыщагъ. Хьасаны­къо­жъым фэдэ гор ащ еуагъэр, зыхэт полкым кIэхьажьынэу гузажъощтыгъ. Ау нысэри, пщыри дзэкIолI кIалэм рашIэщтым зэридзагъэх, «цыхьэ зыфэп­шIынэу джы щыIэр бэп, Аминэт бзэгухьэ узэрилъэгъугъэри дэгъоп». Нэф мышъызэ, ШъэошIудыхэм (пщым ышнахьыкIэ «ШъэошIукIэ» нысэр еджэщтыгъэ) аIэкIэгъэхьэгъэн зэрэфаер нысэм къыIуагъ. Мычъыерэ шъэожъыеу нэбгыритIум акIэдэIукIыгъэм дзэ­кIолI уIагъэр ылъэгъу шIои­гъуагъ, ащ фэдэ лIыхъужъ ныбжьи ылъэгъугъэп. Нымрэ тэтэжъым­рэ зекIхэм, шъэожъы­ем ауж зыкъыригъэнагъэп. Хатэр зэпачи, ыгузэгуIокIэ, уIагъэу щы­лъым шъхьащыхьагъэх, ыбгъуи­тIукIэ къыгоуцохи къыращэ­жьагъ, псыхъомкIэ ежьагъэх. КIэлэцIыкIури ауж ит, ау натрыф щэпкъым теуцуи, мэкъэшхо къызэIум, щыри къы­зэтеуцуагъ. Шъэожъыер къызщыцохъуи, къежьэжьыгъ, ятэжъ къызэтыригъэуцуагъ. КъыраIуагъэ щыIэп имами, тэтэжъи, солдатыр гушIуагъэ, ышъхьэ Iэ къыщи­фагъ, мыщ илэгъу шъао ежьми зэриIэр къыIуагъ. Тэтэжърэ дзэкIолIымрэ къуашъом­кIэ IукIыгъэх, нымрэ шъэожъыемрэ унэм къэкIожьыгъэх. Ыужырэ пчэдыжьым, куо-хьаум чылэр зэкIэ зэлъиштагъ, зэрэчылэу ини цIыкIуи гупчэм къырафылIагъ. — Тэ щыIа лIыжъыр? – ыIуи Хьасаныкъо Iулэр къэупчIагъ. Пхъэ тIэкIу къыхьынэу зэрэ­кIуа­гъэр риIуагъ, ау ытхьакIумэ ригъэхьагъэп. Саугъэтыр зы­дэщытыгъэ чIыпIэм игъунэгъоу щыт шъэожъыер мэкIэ-макIэу кIуати плъагъэ, саугъэт къутагъэм щыщ цыпэ гори щы­лъыжьыгъэп. ЗэрэхъурэмкIэ, нэмыкI цIыфхэри гукIэгъушIэхэу щыIэх. Нэмыцхэр хьашхъурэIу хъугъэхэу «саугъэтыр зыгъэбылъыгъэр хэта?» аIозэ, къэу­пчIагъэх, ау зыми зыгорэ ыIуа­гъэп. Аузэ пшъыхи, нэмыц офицерыри Хьасаныкъожъыри IукIыжьыгъэх. ШIукIае тешIагъэу Хьасанэ­къом къыгъэзэжьыгъ. Ежь шым тесыгъ, тэтэжъ ыIапшъэхэм кIэпсэшхор арылъэу ыуж итыгъ. «Псы тIэкIу, сишъау!» ыIуи, нэтIупцIэу шъэожъыемкIэ къэплъагъ, ау Хьасаныкъожъым шъэожъыеу Iухьагъэр къенэкIэшъуауи къыриутыгъ. Тэтэжъым сыд зыраIуи, зырашIи, зы гущыIэ къафиIуагъэп. «Мары партизанхэр зыдэщыIэхэр зышIэрэр. Ахэм адэжь къикIыжьызэ къэсыубытыгъ. ДзэкIолI гори афищагъэу къысаIуагъ», — зэтырипхъанкIэзэ, тэтэжъым Iапэ фишIызэ, Хьасаныкъом нэмыц офицерхэу къыIухьажьыгъэхэм афиIуатэщтыгъ. Тэтэжъым жэхапкIэхэу, кIоцIыпкIэхэу, къыращэлIэгъэ цIыфхэр зэтегъэжьхэу, чылэм хьазабыр дэтыгъ — нахьыжъ Iушыр аукIыгъ. Шъэожъыем яни гъэпцIагъэкIэ ышIэрэ щыIэмэ къырагъэIон мурад яIагъ, ау зи къадэхъу­гъэп, зы мыхъун ыжэ къыдэкIыгъэп. Iотэжьыгъо мафэр Къиныр изакъоу къакIорэп аIо, тэтэжъри зыIакIалъхьагъ. Ау сыд фэдизэу жъалымэу зыдэзекIохи, тэтэжъым зы щэIу е лъэIу макъэ къыгъэIугъэп. Арыщтын, лIыр лIызэ мэлIэжьы язгъэIуагъэр. Ыужырэ пчэдыжьым къэбарэу къэIугъэр гъэшIэгъоны: тэтэжъыр пызылъэгъэ нэмыц дзэкIолIитIумрэ Хьасаныкъо Iулэмрэ укIыгъэхэу шъхьэпылъа­пIэм пылъхэу къуаджэр нэф къикIыгъ. Тидзэхэр, партизанхэр чылэм къызэрекIугъэхэр зашIэм, нэмыцхэр дэзэрэхыжьыгъэх, ау бэхэри зэтыраукIагъэх. КIэлэцIыкIу хъупхъэхэу Къадыр, Нухьэ цIыкIу, тэтэжъым ишъао гушIохэзэ, къакъырым щагъэбылъыгъэгъэ саугъэтым ышъхьэ къырахыжьыгъ, зыдэщытыгъэм ахьыжьыгъ. Iотэжьыгъор тIэкIу-тIэкIузэ къэсыгъагъ. А чIыпIэм зэрэчылэу зэхэтэу, тэтэжъ ихьадэ къоджэ пчэгум щагъэтIылъыжьыгъ. Мафэхэр, мазэхэр, илъэсхэр кIуагъэх. Хэгъэгум, цIыфхэм апае зэмыблэжьыгъэ пэпчъ — ЛIыхъужъ. Ахэм ащыщ тэтэжъ, исурэт хэтэу икъэ саугъэт тырагъэуцуагъ. МэфэкI мафэхэм ащ ыпашъхьэ къэгъагъэхэр кIэралъхьэх. ТхэкIо IэпэIасэу Кощбэе Пщымафэ «Тэтэжъ» зыфиIорэ иповесткIэ заом хэтыгъэ нахьыжъхэм зэкIэми мыкIодыжьыщт саугъэт афигъэуцугъ. Икъэлэмыпэ чанкIэ лIэужхэм язэпхыныгъэ, лIыгъэ-цIыфыгъэ хабзэр ыгъэпытагъэу сэлъытэ. «Тэтэжъ» зыфиIорэр еджапIэхэм ащябгъэ­шIэн, ащябгъэ­джын фае. Мамырыкъо Нуриет.