Кобл Билъэустэн

(1897 — 1985)

Апэрэ еджэгъэ-гъэсагъэхэм Билъэустэн ащыщыгъ. Шэуджэн районым ит къуа­джэу Хьакурынэхьаблэ мэзаем и 20-м 1897-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

Къуаджэм дэтыгъэ классищ еджапIэр къызеухым, станицэу Темиргоевскэм (Щэгъумэ) дэтыгъэ гимназием Кобл Билъэустэн чIэхьагъ, щеджагъ. Ащ ыуж Ставрополь дэт кIэлэегъэджэ гимна­зиер 1918-рэ илъэсым дэгъу дэдэу къыухыгъ. 1920-рэ илъэсым Краснодар къыщызэIуа­хыгъэгъэ университетым общественнэ литературэмкIэ ифакультет чIэхьэ, щеджэзэ Адыгэ ыкIи Пшызэ шъолъыр арысхэм яобщественнэ-политическэ щыIакIэ нахьышIу шIыгъэным чанэу хэлажьэ. КъушъхьэчIэсхэм яIофхэмкIэ секциеу зэхащагъэм иIофыгъохэм ахэлажьэ. Горскэ ыкIи хэку исполкомхэм Iоф ащишIагъ. Хэгъэгу зэошхом илъэ­хъан лъэпкъ ополчением ежь-ежьырэу хахьи, заор аухыфэ хэтыгъ, къэралыгъо тынхэр къыратыгъэх. Кобл Билъэустэн Хьаджырэт ыкъом ытхыхэрэр 1920-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу хиутыщтыгъэх. Урысыбзэри адыгабзэри дэгъоу ышIэщтыгъэх, бзитIумкIи тхэщтыгъ. Гъэзетхэу «Черкесская правда», «Адыгейская жизнь», «Адыгэ псэукI», «Гъупчъэ-уат», «Колхоз быракъ», сборникэу «Советская Адыгея» (1925), журналэу «Адыгэ шъхьафит» зыфиIохэрэм Коблым иусэхэр адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыхаутыгъэх. Билъэустэн драматургиер зылъэпсэ произведениехэр ытхыщтыгъэх. Тхылъ къыдигъэкIынэу хъугъэп, ау идрамэхэм ащыщхэр гъэзетхэм къарыхьагъэх. Пятигорскэ театрэм щагъэуцугъэхэри ахэм ахэтых. Актыбэу зэхэт произведениеу 6: «Къунчыкъорэ Гюлрэ», «В огне борьбы», «Бурная Лаба», «Хьанэхэкъо Къым­чэрый», «Месть», «Лермонтов», зы къэшIыгъо хъурэ пьесэу 4: «Случай в больнице», «Поручение выполнено», «Сводница», «Мос и Гошевнай Шовгеновы» зыфиIохэрэр Билъэустэн ытхыгъэх. Б. Коблыр адыгэ литературнэ критикэм икъежьэпIэ дэдэм Iутыгъэхэм ащыщыгъ. «Поэзием иIоф» зыцIэ статьяр гъэзетэу «Колхоз быракъым» 1934-рэ илъэсым къыщыхиутыгъ. Адыгэ литературэм, театрэм къатегущыIэхэу тхыгъэ­хэр журналым ыкIи гъэзетхэм, тхылъэу «Адыгэ Iэдэбыят угъоигъ» зыфиIорэм къащыхиутыгъэх. Гъэсэныгъэ-шIэныгъэ инэу ыгъоты­гъэр Билъэустэн илъэс пшIы пчъагъэм илъэпкъ дахэу фигъэлэжьагъ. Шышъхьэ­Iум и 25-м 1985-рэ илъэсым Кобл Билъэустэн идунай ыхъожьыгъ. Идрамэхэм ыкIи ипьесэхэм ащыщхэр непэ АР-м и Лъэпкъ театрэу И. Цэим ыцIэ зыхьырэм щагъэуцумэ, гупшысэ икъу зыхэлъ IофшIагъэм цIыфыбэ къызыфищэнэу ыкIи адыгэ лъэпкъ драматургием икъежьапIэ Iутыгъэ тхэкIо-критикыр агу къыгъэ­кIыжьынэу сэгугъэ. ПкIэнчъэу илъэпкъ лIыр зэрэфэмылэжьагъэм ар щысэ фэхъущт.

ЩэшIэ Казбек

(1939 — 2015) ЩэшIэ Казбек Хьисэ ыкъор Теуцожь районым итыгъэ къуа­джэу Къэзэныкъоежъым мэзаем и 18-м 1939-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет 1964-рэ илъэсым къыухи, Къэзэныкъое гурыт еджапIэм кIэлэегъаджэу, завучэу Iоф щишIагъ. Московскэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым иаспирантурэ къыухыгъ. 1969-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1979-рэ илъэ­сым филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ. 1969-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым, джы университетым, кIэлэегъэджэ шъхьаIэу, доцентэу, урыс ыкIи IэкIыб хэгъэгу литературэм икафедрэ ипрофессорэу, 1982-рэ илъэсым къыщыублагъэу 2012-м нэс Адыгэ къэралыгъо университетым литературэмрэ журналистикэмрэ якафедрэ иIэшъхьэтетыгъ. Ащ ыужыIо Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым зигъази, лэжьагъэ. ЩэшIэ Казбек ытхыхэрэр 1961-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыщтыгъэх. Литературнэ-критическэ ыкIи литературоведческэ IофшIагъэхэр хэку гъэзетхэм, гупчэ ыкIи шъолъыр журналхэм къащыхеуты. Ахэр зэхэугъоягъэу зыдэт тхылъхэр ыкIи монографиехэр тхылъ шъхьафхэу адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдегъэкIых. АдыгабзэкIэ къыдигъэкIыгъэхэр: «Уахътэм иджэмакъ», «Псэ зыпыт гущыIэхэр», «Шъыпкъэныгъэм игъогухэр». УрысыбзэкIэ къыдэкIыгъэх: «Художественный конфликт и эволюция жанров в адыгских литературах», «Ступени», «Живое слово», мыхэм анэмыкIхэри. Адыгэ литературэмкIэ хрестоматиер я 11-рэ классхэм апае ЩэшIэ Казбек (гъусэ иIэу) зэхигъэуцуагъ, ар тIогъогогъу къыдэкIыгъ. ЩашIэм илитературнэ-критическэ ыкIи научнэ IофшIагъэхэм ащыщхэр журналхэу «Наш современник», «Новый мир», «Дружба народов», «Дон» зыфиIохэрэм, гъэзетэу «Литературная Россия», тхылъэу «Молодые о молодых» зыфиIохэрэм къащыхиутыгъэх. ЛIы гъэсагъэм игупшысэхэр ихудожественнэ тхыгъэхэм къащыриIотыкIыгъэх. Усэхэр, рассказхэр, повестхэр Казбек къыхиутыгъэх, тхылъхэр къыдигъэкIы­гъэх. Повестэу «Ос фаб», усэхэр, повестхэр зыдэт тхылъэу «Бжыхьэм ичэщ гумэкIхэр». ЩашIэм ипьесэу «Шъозэбэн» зыфиIорэр Адыгэ драмтеатрэм щагъэуцугъ. В. Шекспир идрамэхэу «Отелло», «Король Лир» зыфиIохэрэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх, Адыгэ драматическэ театрэм ахэр къыщагъэлъэгъуагъэх. ЗыщымыIэжь ужым «Ыуасэр гъашIэ» зыфиIоу иусэхэр зыдэтыр къыдэкIыгъ. ЩэшIэ Казбек Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз 1982-рэ илъэсым къыщыублагъэу хэтыгъ. ОсэшIу зиIэ гушъхьэлэжьыгъэ иI, ищыIэныгъэ нэдэплъыпIэ имыIэу лъэныкъуабэкIэ гъэзагъэу Iофышхо ышIагъ. Адыгэ Республикэм и Парламент иапэрэ зэIукIэгъу идепутатыгъ. Адыгэ Респуб­ликэм ыкIи Урысые Федерацием шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшхуагъ, Дунэе адыгэ академием иакадемикыгъ, кандидат ыкIи доктор диссертациехэр къэухъумэгъэнхэмкIэ АкъУ-м щызэхащэгъэ Советым итхьамэтагъ. ЩэшIэ Казбек шIэныгъэм ылъэныкъокIэ АР-м и Къэралыгъо премие илауреатыгъ. Мамырыкъо Нуриет.