Сшынахьыжъ Къуекъо Налбый фэсэтхы

Лъан

Къуекъо Налбый лIакъомкIэ, Iахьыл-лыщыщхэмкIэ тызэреджэщтыгъэр Лъан. Ежьи иусэхэми ары зэрахэтыр. Налбый мыщ фэдэ усэкIуагъ, прозэми рылэ­жьагъ, драматургыгъ, мыщ фэдиз ытхыгъ, къы­дигъэкIыгъ, общественнэ IофышIагъ, нэпэмыкIыгъ пIомэ, еджэгъэ-епщагъэу тишъолъыр исэу ащ щымыгъуазэ щыIэн фаеп. Бэ ышIагъэр, ылэжьыгъэр, иконычIэ шIоу ыушъагъ, ичъыгымэ къапэкIэ, ипсынэкIэчъ къаргъо, джыри бэрэ цIыфымэ игъомылэ аIуфэн, ипсынэкIэчъ чъыIэтагъэ ипсы IэшIу щешъоных. Арыба адыгэм егъашIэм зэришIыщтыгъэр — чъыг ыгъэтIысхьэщтыгъэ, мэзым хэт чъыгымэ пкIышъхьэ-мышъхьэхэр ади­гъэкIахьыщтыгъэх, псынэкIэчъ къыхи­гъэ­щыти, ар ыукъэбзыщтыгъэ, ежь щы­­мыIэжьыми, нэмыкIымэ ахэр къазэ­рэшъхьапэщтыр ешIэти.

Налбый лIы икъугъэу щытыгъ, лIым иIэн фаер иIагъ — уни, тахъти, чъыги, лъфыгъи. Шъхьи иIагъ, цIи иIагъ, щэIэфэ къыдэхъугъэри макIэп. Ау мыщ къэсыфэ къызэрыкIогъэ гъогум, зыхэкIыгъэм, зэрэхэкIыгъэм, ахэр къызхэкIыгъэм бэ ащыгъуазэп, иблэгъэ дэдэхэр ары зы­шIэ­хэрэр. Ау мы зэкIэмэ зи IэшIэх ахэтыгъэп, лIыр зы къиныгъомэ ашъхьа­рымыкIэу, шэтапкъэхэр зэпимычыхэу лIы хъурэп, ежь мыщ фэдэкIэ лIы хъугъэ­мэ апэ имытыгъэмэ, зыкIи ауж къинагъэп.

ЦIыфым иакъыл мэуцуфэ бэ къызэпичырэр, ушэтыпIи бэрэ еуцо, ау ыгурэ ыпсэрэ зэфырекъужьыхэмэ, ашъхьа­рэкIы. Ары къэс зы шIошIхэри еIэх, щыIэныгъэр зэрэлъыкIуатэрэм елъытыгъэу етIанэ ахэр зэблэхъугъэ мэхъух. Налбыий ахэм ахэкIыжьына, ежьи икъин Iахьи, илэжьыгъэ иIэшIугъи щэIэфэ зэхишIагъэх. Апэрэ шэтапкъэу иIагъэр 1962-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухи чылэм къызегъэзэжьым ыуж. ТхакIохэр чылэм къэкIуагъэх, ежьи усэн Iофым пыща­гъэти, а пчыхьэзэхахьэм ныбжьыкIэмэ ацIэкIэ хэлэжьагъ, иусэмэ ащыщ къыще­джагъ. Ащ хэтыгъ мыщ фэдэ сатыр: «КъакIо, Тхьэ, улъэшымэ, къакIуи, сыгу къэш». Унэм къызехьажьым янэ къыриIуагъ: «А, Лъан, Тхьэр шIонапIэ умы­шIы». Ащ ыуж кIэкIэу ыжъагъэ къыхаIи, сымэджэ хьылъэ хъугъэ. «Джары, Тхьэр лъэш-мылъэшымэ къыригъэлъэгъугъ», — чылэм щызыIуагъи къахэкIыгъ…

Дэгъоу къэсэшIэжьы, пIэкIорым кIы­хьэ-кIыхьэу, иод од хэхъуагъэу, ышъхьи упсыгъэу Лъанэ хэлъ, янэ унэр кIеижьы. «Тян, егугъу, амэ Лъанэ унэ зэхэлъэшъуа­гъэм рахыгъ аIонба», — еIошъ, есэ­мэркъэу, ау ащ исэмэркъэу ным нэпс стыркIэ къыIокIыжьы. Налбый ятэ Юныс нахьыжъэу тятэжъ джыри тиIагъ — Мос аIоу, лIы псынкIэу, лIыгъэшхо хэлъэу. Тятэ зытекIыгъэ Хьэсанэ тиIэжьыгъэп, зекIо макIо, къэзэкъымэ яшхъуашIэ фа­Iуи, Сталиным иуахътэ хьакъынчъэу агъэкIодыгъэмэ ащыщ. КъызэраIожьырэмкIэ лIы хэфагъ. Тятэ ащ ишэнхэр къыхафэщтыгъэх, ыныбжьыкIэ ятэшымэ бэкIэ анахь кIэлагъэми, илIыгъэкIэ, иакъылкIэ зи къащигъакIэщтыгъэп, иIо заIоу, ишIэ зашIэу, зиIокIэ пиупкIэу, зишIэкIэ улъымыплъэжьынэу щытыгъ. Мосэрэ ежьырырэ зэгурыIохи, Пэнэжьыкъое сымэджэщым зэдэкIуагъэх, а лъэ­хъаным ащ Iэзэ дэгъухэр чIэтыгъэх, яупчIыжьыгъэх. КъэкIожьыхи, «шъуеплъы­зэ мы кIалэр жъугъэлIэщта» аIуи, къаи­гъэ ашIи, Пэнэжьыкъуае ащагъ. Хэу­къуагъэхэп, ащ блэкIыгъэмэ кIасэ хъущтыгъэх, ау игъом игъор пшIэмэ уегъэ­гупсэфыжьыба, Тхьэм зэриIонэу, ащ цIыкIу-цIыкIоу Лъанэ къыщызэтеуцожьыгъ. ЕтIанэ ТIуапсэ санаторием агъа­кIуи, ащ ыуж нахь чэфэу, ылъэ тетэу чылэм къыгъэзэжьыгъ.

Тянэ шIуфежьэжь риIонэу тхьачэтыхъу пщэрым щыпс хишIыкIи, зы кIэпц джади голъыжьэу фихьыгъагъ. «О, Кулин, сэ мыщ фэдиз иинагъэу кIэпцырэ мы Iэпсым из щыпсырэ сащышхэжьынэу джыри укъысщэгугъа?» — IущхыпцIыкIи Лъанэ къеупчIыгъ. «Ари пшхын, Лъан, — риIуагъ тянэ, — мэл псауи пшхыжьэу ухъун, зи мыхъугъахэм фэдэуи пIотэ­жьын…». Ары ыкIи зэрэхъугъэр.

Мыщ ыуж зэ нэмыIэми Лъанэ Тхьэм илъэкI еджэнджэшэу игугъу ышIыжьыгъэп, итхьэлъэIу хъохъумэ дахэкIэ защыфимыгъэзагъэмэ. Къэзгъэзэжьырэр Тхьэм ештэжьыба, ежь Лъанэ чыжьэу IукIыгъагъэн фаеп, шIэхэу къытригъэзэжьыгъ. Ау енэгуягъо зэдэим тэ тымышIэу Тхьэм ылъэныкъокIэ къикIэу зыгорэм шъэфэу хэщагъэ хъугъагъэкIэ ежьхэр чэщыгум къызызэфанэхэкIэ…

Мыщ фэдэу шэтапкъэхэр джыри иIагъэх, ахэми дахэу апхырыкIыгъ, Тхьэри ыгу ренэу илъыгъ. Адыгэ Хасэм изэхэщэжьын чанэу Налбый хэлэжьагъ, Мые­къопэ къэлэ Хасэм илъэс пчъагъэрэ итхьамэтагъ, Адыгэ радиом лъэпкъ къэ­тынхэмкIэ иотдел ипащэзэ, Хэса­шъхьэм хэт нахьыжъмэ агъэдаIуи, ащ къыIукIыжьи, Хасэм игъэзетэу «Гъуазэм» иредактор шъхьаIэу кIуагъэ. А уахътэм мы гъэзетым лъэпкъымкIэ ишIуагъэу къэкIуагъэр бэ, зэIэпахэу тызикIаси тызиджагъуи еджэщтыгъэх. Тимылъэпкъэгъумэ адыгэр нахь къагурыIонымкIэ, игумэкIыхэр нахь зэхашIэнымкIэ бэ гъэзетым ылэжьыгъэр, редакторым ежь ышъхьэкIэ мы Iофым хишIыхьагъэр макIэп. Политикэм хэщэгъагъ, Адыгеим ипащэхэми ядэгъу блэкIыщтыгъэп, зыщымыхъухэри анэ кIиIотахьыжьыщтыгъэ. Ащ фэдэ хъумэ «тыгъэмрэ мазэмрэ къахэкIыгъэмэ» ар агу рихьына, къецэ­лашхэщтыгъэх, зэрэтыращыщтым еусэщтыгъэх. Ау ащ фэдэмэ къагъэуцэкуны лIэу щытыгъэп мыдрэр, хэти къыфызэкIэкIуагъэп.

ЕтIанэ Хэсашъхьэм зэгурымыIоны­гъэхэр къыщыхъугъэх, тхьамэтакIи ха­дзыгъ. Налбыйрэ тхьамэтакIэмрэ ядунэе еплъыкIэ зэтекIыгъэ, арыти, гъэзетым иредактор тырищынэу рихъухьагъ. Хабзэри ащ бэшIагъэу фызэгоутыти, зэгуа­хьэхи, Хасэм изэфэсэу къыкIэлъыкIуа­гъэм цIыфымэ хъурэр къагурымыIуапэу Налбый иIэнатIэ IуагъэкIыгъ.

«Сыд адэ къышъуашIагъэр?», — тIоу Зэфэсым къекIолагъэмэ тызяупчIыкIэ, «Олахьэ тэри хъугъэр къыдгурыIогъапэп, Хасэм Iоф зэришIагъэр ары тшIошIыгъ тIэ зыфэтIэтырэр, Налбыйми тшIагъэп зыфаIорэр, ыцIэ къыраIуагъэп, тшIэу Налбый ыIэбжъэнакIэ дгъэузына!» — къаIощтыгъ.

Ау ащ фэдэ хэт ылъэгъугъ ыгурэ ышъхьэрэ лъэпкъым фэзгъэлэжьэрэ лIыр «узфаер шIэ, узфаем кIо» епIонышъ урамымым къытептIупщыхьанэу! Бын-­унагъо иI, сабыищ епIу, елэжьы, сыдыкIэ иунагъо ыIыгъыщт? Ащ зи егупшысагъэп, ыгъэгумэкIыгъэп, тянэ иIуагъэу, «пIэ дагъэмэ, пшъхьэ щыфэжь». А уахътэм Налбый ыгукIэ ыщэчыгъэмрэ зэпичыгъэмрэ шэтапкъэба!

ИгумэкI апэ дэдэ зыпкъырыхьагъэр тиныбджэгъоу ЩэшIэ Ахьмэд. Ар илъэс заулэкIэ сэщ нахьыжъыгъ, джыри кIалэу Москва дахьи, ащ къыдэнагъэу щыпсэу­щтыгъэ, унагъуи иIагъ. А зигугъу къэсшIырэ уахътэм шIукIаеу ышъхьэ зэри­хьажьыщтыгъэ, ежь фэхъун тIэкIу къыхигъэкIэу бизнес цIыкIу иIагъ. Ащ дакIоу репетитор Iофи дихьыщтыгъэ, тарихъым хэшIыкI дэгъу фыриIагъ, МГУ-м, нэ­мыкI университетымэ ачIахьэхэрэр тарихъым­кIэ ушэтыным фигъэхьазырыщтыгъэх. Инджылызыбзэр, польскабзэр, латиныбзэр дэгъоу ышIэщтыгъэх, ышъхьэ хи­хыжьын ылъэкIынэу испаныбзэм, италья­­ныбзэм, арапыбзэм ахэзагъэщтыгъэ. «Реферативный журнал» зыфиIорэр къыдэзгъэкIырэ редакциеми зэдзэкIакIоу Iутыгъ.

Уадыгэмэ урыгушхонэу лIы тегъэпсы­хьагъэу Ахьмэд щыт. Налбый иIоф щызгъэгъозагъэти, зыкъыIэти, Мые­къуапэ къэбыбыгъ. Аущтэу ахъщэ остын оIокIэ Налбый пIихынэу щытыгъэп, къе­зэгъэу зэтэу зыгорэ къыфилъэгъугъэми, «узхэIабэрэм хэкIы» аIо, ащ чыжьэу уищэнэу щытыгъэп. Iоф гъэнэфагъэ Iохьажьыфэ ышъхьэ хихыжьынэу ары ищыкIэгъагъэр, ау ар сыдигъо зэпы­фэ­жьыщт. ГущыIэм тыхэтэу бжьэхъуным ятэ къыпихыгъэу Налбый хэшIыкI дэгъу зэрэфыриIэр, «аI-анасын, зы чIылъэ унэ горэ сиIэу бжьэ тIэкIу схъугъэмэ» зэри­Iогъагъэр сыгу къэкIыжьыгъ. «Ащ нахьы­шIу тэ дгъотыжьынэп», — Ахьмэд ыIуи, зытIэти, ар дэдэм Налбый дэжь ты­кIуагъ.

Ахьмэд егъашIэм бжьаIо иIэным кIэнэцIыщтыгъэу, мыщкIэ Налбый охътэ зэгъокI тIэкIу иIэ хъугъэмэ къыдеIэмэ шIоигъоу елъэIугъ, мыдрэми «IыI» ыIуа­гъэп, джаущтэу псынкIэу зэгурыIуагъэх. Зэредакторым къыратыщтыгъэ лэжьапкIэм нахьыбэ къыфигъэуцугъ, бензин е нэмыкI фэIо-фашIэмэ апыкIодэщтыри игъусэжьэу. Бжьэматэ шъэныкъо фэдиз хъун къыфищэфыгъ, Мыекъопэ районым къушхьэмэ алъэныкъо Шэндыкъо къутырым хапIи щыригъэгъоти, бжьэматэхэр ащ дагъэуцуагъэх. Пхъэ унэ дэгъу дэтэу, удэсынкIэ гупсэфыпIэу щытыти, Лъанэ ащ бэрэ кIощтыгъэ, игуапэу щытхэщтыгъэ. ГъэшIэгъоныгъэр урысымэ къакIэныгъэ унэм ыкIоцI зихьэкIэ, урысыбзэкIэ нахь тхэщтыгъэ, дэпкъым егъэпкIыгъэ тхылъыпIэм тетхэщтыгъэ. ТIэкIу ыпэ си­шъэу къэсIон, зэфыкъом ахэр зэкIэ къыкIэрахыжьыхи, унэм къахьыжьыгъэх, нэужым итхылъымэ ахэхьажьыгъэх.

Джаущтэу илъэс зыщыплI фэдиз Налбый бжьахъоу лэжьагъэ, ишъоу Ахьмэди, тэри, нэмыкIыхэми аIуфагъ. Къеблагъэр ыпэ итыгъ, къалэм икIыхэти хьэ­кIа­кIо бжьахъом факIощтыгъэх, журналистыхэми ар якIэсагъ, ахэр къызэрихьакIэщтыгъэр, гъэшIэгъонэу зэрэгупшысэщтыгъэр, зэрэIушыгъэр къахэщэу къэтын пчъагъэ тырахыгъ, гъэзетымэ къыхаутыгъ. Илъэс къэс анахь макIэмэ зы тхылъ ытхыщтыгъэ, ыгукIэ зэрэгупсэфым ихьатырэу иусэхэри зыпкъ иты­гъэх, ахэри Ахьмэд къыфыдигъэкIыгъэх. Джау­щтэу ЩэшIэ Ахьмэдэу лIы шIагъом ихьа­тыркIэ Лъанэ унагъори хищыжьыгъ, зэрихабзэу, зыми ышъхьэ фимыуфэу, ышъхьэ уашъом егъэкъугъэу къыры­кIуагъ.

Идунае ыхъожьынкIэ илъэс пшIыкIутIу иIэу «КъэнэтIэхэс чэфхэр» ыIоу поэмэ ытхыгъагъ. КъэнэтIэхэсхэу къэунэм тет­хэр, ахэри къэм дэтхэу, сыда чэф хъу­ных, ар хэткIи гурыIогъуай, ау ежь аущтэу дунаир ылъэгъущтыгъэ. Усэм узеджэкIэ, ар зытхыгъэм игурышэ­-гупшысэкIэ адрэ дунаим хэшIыкI фыриIэу къэлъагъощтыгъэ. ЦIыфыр а лъэныкъомкIэ плъэ хъумэ, ыгу ихъыкIырэр усэм щызэхэошIэ, ау а уахътэм зытхыгъэр джыри пэчыжьагъ.

Лъэшэу бэрэ гупшысэщтыгъэ, чэщырэ ахэр ипIэшъхьагъ къыдекIолIэжьыхэти, хэчъыежьыгъэми ыухыщтыгъэхэп, ипкIыхьапIэмэ ахэгъэщагъэщтыгъэх. ЕтIа­­нэ ахэм ауж итэу ежьыми «къыкIухьэу» ригъэжьагъ. Мыщ мифологием «астральнэ чэщ гъогу» щыраIо, псэр пкъым хэ­кIышъ, дунаир къекIухьэ. Нахьыбэмэ мыр къяхъулIэми ашIэрэп, къызыущы­жьыхэкIэ пкIыхьапIэ алъэгъугъэу къашIошIы. Джыри хъурэр къызгурымыIуапэрэр чэщым ыпкъ ыпсэ шъхьарытэу астральнэ гъогум техьэу ылъэгъумэ, ащ фэсакъын фаеу аIо. Тхьэм ылъэныкъокIэ къимыкIэу, джау псэр ежь-ежьырэу игу­къэкIыкIэ гъогу техьэмэ, зыфытехьагъэр ешIэшъ, зыщигъом къыгъэзэжьыщт. Адыгэмэ «пытэу чъыерэ цIыфыр ошIэ-дэмышIэу, дэщтэ-даоу къэбгъэлъатэ хъу­щтэп» аIо, псэу къэзыкIухьэрэр зыбгъа­щтэкIэ къыхэмыхьажьын ылъэкIыщт.

Ау астральнэ гъогу техьагъэмрэ ­чъыем хэтымрэ зэхифын ылъэкIэу, хъу­рэр зэхэзышIэхэрэри щыIэх. Псэр мыщ фэдэм ыпкъ хэкIышъ, зеIэты, зыхэкIыгъэм шъхьарэкIышъ, чIыгум шъхьарэты, е ащ нахь лъагэу ыпшъэкIэ дэкIуае, ежь-ежьырэу Тхьэм илъэгапIэмэ анэсы, дунэе акъылыр зыщызекIорэм. Лъани мыщ нэсыгъагъэу сигупшысэ нахь тесэгъакIо. Ежь къыIожьэу сэ зэхэсхыжьыгъэ, нэмыкIыхэми ар агу къэкIыжьын, джаущтэу «зыдэкIоягъэ» горэм, щилъэгъугъэмэ къахихыгъа, е нэмыкIэу хъугъа, зы нэф горэ ыбгъэгу илъэу къыгъэзэжьыгъ. «Ащ ыуж мытэрэз горэ слъэгъумэ сыпэмыуцумэ сегъэсымаджэ», — ыIощтыгъэ.

ЗэшитIум бэрэ тызэкIэлъырысынэу, тызэдэгущыIэу хъущтыгъэ, зэтIони, тыз­тегущыIэни тыщыкIэщтыгъэп, дунаим, щыIэныгъэм тызэреплъырэм елъыты­гъэу шъхьадж ишIошIыкIэ тызэдэгуащэщтыгъэ. Ар етIанэ нахьыбэрэм зыщыхъущтыгъэр тиофис. Дунаим джэнчым фэдэу щытрапхъыхьэгъэ адыгэмэ якъэщэжьын пылъ «Самгъур» Хасэу республикэ статус зиIагъэр бэшIагъэу зэхэтщагъэу тиIагъ. Ежь, Налбыий, а тиныбджэгъу ЩэшIэ Ахьмэди, тэщ фэдэ гупшысэ зиIэхэри джыри къытхэтыгъэх.

Сэ цыхьэ къысфашIи тхьамэтэгъур къысапэсыгъэти, пчыхьэ кIасэ охъуфэ офисым бэрэ сычIэсэу хъущтыгъэ. Ежь Лъанэ имашинэ редакцие щагум къызыдигъэуцожьыкIэ, сишъхьангъупчъэмэ нэф къарэпсымэ сызэрэчIэсыр гъэнэфагъэшъ, къычIахьэщтыгъэ. ХьакIэ уиIэ­мэ, а уихьакIэри Налбыеу, зыбгъэбы­сым дэгъунба, шIэхэу Iанэр къэдгъэ­шыщтыгъэ. ЕтIанэ Iанэм дахэу укIэлъы­рызгъэсырэ шъон дэгъур игъусэжьымэ гум нахь къетIупщыба, джаущтэу хъо­хъу­хэр къатIоу, ащ икурыкупс итыр Тхьэ­шхор арыба, апэ идгъэшъэу, ау Лъанэ иIуагъэу «тымыгъэулэоу» тилъэ­IухэмкIэ, зыщищыкIагъэм зыфэдгъазэзэ тыщысыщтыгъэ. ТигущыIэ, тигупшысэ фэшIу къабзэу, диштэу ахэр хэгъэщэгъа­гъэх. НэмыкIхэри къытихьылIэхэу хъущтыгъэ, ахэри тиIанэ хэтыныщтыгъэхэп, пчыхьэ кIасэ охъуфэ джаущтэу тызэхэ­сыщтыгъэ. Бэ гъэшIэгъонэу щызэхэпхыщтыгъэр. Джы сегупшысэжьы — сыда а зэкIэ тесымытхэгъагъ, сыд фэдиз гупшысэ шIагъу Налбый къыпкъырыкIыщтыгъэр, ау «адыгэр аужырэ акъыл» аIоба, джы тылъыкIэхьажьырэп. Тина­хьыжъхэр егъашIэм тиIэщтых тшIошIы…

ТитIо зыхъукIэ, «зэш IушитIум джы тызэдэгущыIэн», — Лъанэ ыIоти, шумери, хати, соматии, Хьинди, Мысыри, ошъогуи, чIыгуи, чIы чIэгъи танэсыщтыгъэ. Сэ адыгэ мифологиемрэ нарт эпосымрэ садэлажьэу, ахэр дунэе мифологием, нэмыкI лъэпкъымэ ядунэезэхашIэ язгъэпшэнэу шIэныгъэ мыдэй сиIэу зыслъытэжьыщтыгъэ, ба, макIа, илъэс тIокIитIурэ тфырэ горэ хъугъэшъ ащ сытелэжьыхьэ. Ежь мыщ фемыджагъэми, шIэныгъэ гъэшIэгъон иIагъ, тхылъ зэфэшъхьафыбэмэ мыщкIэ зэряджэрэр гъэнэфэгъагъэ. Ау ари сэри тызэмызэщыщтыгъэр зы, хэтрэ адыги ащ ешхэ­кIынэу щытэп — адыгэ Iотэжьхэр, пшы­сэхэр, нарт къэбарыжъхэр. Мыхэр арыба тидунэе зэхашIэ ихьагурысхэр, джащ пае адыгэ къэбарыбэмэ танэсыщтыгъэ, купкIэу, философиеу ахэлъыр зэхэтфыщтыгъэ.

Налбый макIэп фэусагъэр, сэри ежь зэрэзэхасшIэщтыгъэм елъытыгъэу сыфэусагъ, къэсыугупшысыгъи, згъэкIэрэкIэнэу хэслъхьагъи хэтэп, ежь-ежьырэу гум къикIыгъ. Мыщ ыпаIокIэ, идунае зехъо­жьым, сфэмытIупщэу шIукIаерэ сыхэ­тыгъ. Сэри сымифолог, дунаим икIуакIэ, ифилософие, анахьэу адыгэхэмкIэ, сэшIэ, ау угу пымыкIырэр тIупщыгъуаеба. А уахътэми усэ кIэкI стхыгъагъэ, а стхырэм хэтэу сыгу илъыри тхьапэм екIужьи, цIыкIу-цIыкIоу сигукъанэ гъукъэо нэфкIэ зихъожьыгъ, сэри ежь стIупщи, ежьи гупсэфыгъэ, сэри сыгупсэфыжьыгъ. А усэр непэрэм ылъапс…

ЗгъэшIагъэ зы гъашIэ, ЗгъэшIагъэ шIулъэгъу…

Джары, Лъан, сэри сыкъыпкIэхьажьыгъ, Нахь чыжьэ ущыкIуагъэпти щыIэныгъэм. УщыIэмэ ущэIэ, щэIэгъуи уеIэ, мыхъоу, Пфэмыгъэхъурэм уиутхыпкIэуи къыхэкIы. ЗэкIэ блэкIы, ау Iофыр узэрэблэкIырэр, УзщыблэкIырэр, узкIыблэкIырэр ары. Джары, зэрэхъурэр, ори ошIэ. ­УикIэсагъ, Анахь кIасэу улэжьыгъэмэ ари ащыщ, Узщыщым идунэе кIуакIэ уегупшысэныр. Гупшысэм акъыл къыздехьышъ тэри, Тыгурэ тыпсэрэ ащ дыхэтэлъхьэ. Ау хаплъхьэрэр ренэу къыхэпхыжьрэп, КъызхэмыхыжьыкIэ Iушы уехъулIэ. УехъулIэнба, къыбгурэIо узэрэфаеу, Узэрэфэе закIэу ренэу зэрэмыхъурэр. Пфэмыгъэхъурэр о угу ибгъэтIысхьагъэп, УзщытIысыпхъэм уамгъэтIысыгъэми, УтIысэу ущамыгъэсыгъэми, уисэмэр­къэу, Уисэмэркъэу дахэ егъашIэм ухищыжьы­гъ. Зыуухыжьыгъ, тиунэкъощ, ущэIэфэ, Анахь пшIоIофыгъэр адыгэм иIоф. Адыгэм иIоф Iоф мыухыжь, тэшIэ, ОшIэти, ныбжьи, бгъэшIагъэм ­уезэщыгъэп. Узэзэщыгъэу узщыулэугъэри тэшIэ, Ау тэшIэ – уфитэу тэбгъэшIэныеп. ЩыIэныгъэр уушэтызэ укъырыкIуагъ, ОкIофэ усабыигъ, кIэлэ Iэтахъуи ухъугъ, Узэрэхъунэу узэхъум ощ фэдэмэ уафэдагъ. Уафэдагъ тэIо, ау уазэрэфэмыдагъи щыI, Адэ щыIэныгъэм зэкIэ щызэфэдэп ныIа. УикIэлъэгъу ишIупIэм, дунаим идэхэ­гъум, Огъу хъугъэх уимэфэ нэфхэр, усымэджагъ… Усымэджэн ыпаIокIэ дэгъоу къэошIэжьы, УигукъэкIыжьхэр ренэу нафэх о, О къызэрэбгурыIоу а уахътэм дунаир, Дунаеу укъызхэтэджагъэм ишъуашэу, Фэмышъуашэу Тхьэшхом уедэогъагъ. Уедауи, епIуагъ: ««КъакIо, Тхьэ, Улъэшымэ, къакIуи, сыгу къэш». «Дэогъу Тхьэшхор умышIы!» — Уятэ-уянэхэр гоIагъэх, ашIэти О умышIэрэ кIуачIэ Ащ зэриIэр. ИIэти, къыгъакIохи угу къашыгъ. Къаши, хьадэгъум ухагъэплъагъ, Ау Ежь къеплъыгъ узэрэкIалэм…

2

КIалэм кIалэ иIофти, ари текIыгъ, БлэкIыгъэм игукъанэ ори пщэчи, Тхьэм ищэчалъэ ишIу укъыкъонагъ. Укъэзгъэнагъэр джы ошIы акъылэгъу, Дэгъу оIо, щыIэныгъэр дэгъу. Шэн дэгъу унэкъокъонри, улIмэ, ЛIыгъэм ари изы Iахь, ау джащ фэд, Сыхэукъуагъ пIонри лIыгъэм изы Iахь. Шъхьадж иIахь ежь дунаим щегъоты, Ори бгъотыжьыгъэ гупсэф, пIотэжьыгъэ. ЗиIэтыжьи гум, уигугъэ къыгъэзэжьыгъ, Къызегъэзэжьым, гъэтхапэм идэхэгъуи, Гъэмафэм икъихьэгъуи, Бжыхьэм икъэкIогъуи, Осы лъагъуи зэкIэмэ уащыкIожьыгъ. Ау гъатхэр ренэу анахь уикIэсагъ, Уфэусагъ ащ бэрэ апэ ибгъэшъэу. КъэошIэжьа, сикъош, а чэрэз чъыгэу, Чъыг сурэтэу гъатхэм щытIэмыгъэм Узэригъэгъыгъэр? КIасэр пшIокIодмэ, Сыдэущтэу угу мыкIодыщт. ОупчIэ: «Сыда къэхъугъэр, Сичэрэз чъыг, Тыдэ уежьагъ? Хэты иорэды Гугъэ фыжьыбзэу уигъэутысагъ? Шыу цIыкIу миныбэмэ, Онэгу шхъуантIэхэу, ЗыкъыпкIашIагъ, Ясэку утысэмэ Одыджын нэфынэр Ахэтэкъуагъ. Тыдэ уежьагъ? Олъэгъуа, сэгъы, Апэрэу сэгъы, Ины сыхъугъэу…». ЕтIанэ а узфэгъыгъэ чэрэзым дунаир, Дунэе нэфыр къыкIухьи, къыгъэзэжьыгъ, Къыгъэзэжьэу хабзэшъ гъогу техьэрэм. Зытехьагъэри, зэрыкIуагъэри, хъугъэри, Сыдым уигъэшIэн, ау ори зэхэпшIагъэ — ШIэныгъэ зыхэпхыгъэмэ ари ащыщ. Узщыщым ухэкIэу зыгорэм укIомэ, УкъэкIожьымэ зыгорэ къыздэохьыжьы. Лъэпшъ къыздихьыжьыгъ акъыл, Акъыл къымыхьыгъэми уичэрэз чъыг, Чъыгымэ ашIэрэр чъыгыти ышIагъ — «Икурэжъыемэ Чэрэз плъыжьыбзэр арыIэкIагъ. Щэджэгъоуж. Сиунэ кIыбы ижьау гупсэфы ЗиутхыпкIыжьыгъэу, Сичэрэз чъыгы Зыщегъэпсэфы…». О угуи зигъэпсэфыжьыгъ, ЩэIэсэжьых гукъауи, гумэкIи, ГухэкIым къылъэкIо гупсэфыр. Ау гупсэфэу зэрэфаеу хэт кIорэ, МакIо шIошIынкIи ар хъун, Ау фэмыгъэхъоу зыгорэ къэуцумэ, Е къиуцукI IукIэмэ, къыгурэIо. О Iаджи къыбгурыIуагъ, зэхэпшIагъ УикIасэ чэрэзым къызегъэзэжьым. Къэзгъэзэжьыгъэм ышIапхъэр ышIагъ, МышIэр ыгъэхъагъэп, джау къытэтагъ. Ытыгъэми лъышъугъожьрэп, Ыгу пэкIыти, ыгу пыкIэжьыгъ. Джы зиужьыжьыгъэу уищагу зэрэдэт, Ар дэтыфэ ори угупсэфыщт…

3

Щэгупсэфых уимафэхэр уиошIу, УзщагъашIуи, угу зыщыхэкIи къыхэкIы. Ау угу хэзгъэкIрэм зыгорэкIэ урикIасэу, УзгъэкIасэу, узгъэщхырэм уриджагъомэ? Тызгъэджагъорэр ренэу зэхэтфырэп, Зэхэпфына кIасэу зыуегъэлъэгъумэ. Iаджи плъэгъугъэ, ау хэти гужъ фыуиIагъэп, Джэгъогъуи уиIагъ, угу къыхэуIагъи. Ау «уIагъэри зэгорэм мэкIыжьы» зэпIуагъ, ЗэпIуагъ лыргъужъ къызэрэнэрэр ­ошIэ­ми. БгъэшIагъэ дахэу, дахэкIэ джыри агу уилъ, Зыгу уимылъэу къыпфэмыныкъоу зыIорэми, ЫIон зыщимыгъотырэм лъэхъу уиусэ. Уусагъ лъэшэу, Лъан, угу къимыкI птхыгъэп, Утхэзэ чIыгум утекIмэ, дунаим ухахьэу. Уахахьэзэ дунаехэр зыщыдунаерэр пшIагъэ, ПшIагъэ ащ щыIэ акъылыр, губзыгъа­гъэр. Угу мыкъабзэу ащ унагъэсрэп, ори ошIэ, ОшIэти ренэу, узэчъэпхъым узфэсакъыжьыгъ. Ау къыпфэсакъыгъэхэп зэкIэ, уиджэгъогъумэ Узгъэнэгъуаджэу ахэтмэ афэIощтыр аIуагъ, АфэшIэщтыр ашIагъ, ау, ошIа, о пшIэнба Тхьэм хихыгъэр орыти, анахь уигъэшIуагъ. Джы шIу лэжь къыуиIуагъ, ау пIорэм фэсакъ, Сэри сысакъ, ори зыфэсакъыжь, мы хабзэр Хабзэуи, бзыпхъэуи цIыфмэ ахахь. Сыдэущтэу ахихьащт усакIоу зи зимыIэм, ИIэ закъор икъэлэм, итхьэпэ фыжь. Ыгуи фыжьы, игупшыси ары, ау ар икъуна, Фырикъуна чIыгоу къызэпхьылIэжьыгъэм… Ау къэупчIэх, уупчIэным емыкIу хэлъэп: «Сыдэу хъумэ Тхьэр дэогъу зышIыгъагъэр, ЫшIагъэм темыкIуадэу Тхьэшхом ешIужьыгъ?». Ау зэшIужьыгъэх бэшIагъэу, хэмыукъорэр хэт, УщыIэмэ Iаджи ухэукъо, уигъогу удэхы, Дэхмэ цIыфыр мэгъуащэшъ, зылъэхъужьы, Зылъэхъоу зыкъыгъотыжьмэ игъошъ, дэгъу. О ушIодэгъути, Лъан, Тхьэр къыпфэсакъыгъ, Къыпфэсакъыгъэ къодыеп, къыбдэгощагъ, Къыбдигощыгъэр зыфэдизыр о нахь пшIэн. Ау тэ тшIэрэр огум удищаий, укъыхигъэплъагъ, Къэплъэгъугъэр угу нэфэу илъэу къэбгъэзэжьи, ЕгъэшIэрэ тIысыпIэу угу ащ къыхихыгъ. Укъыхахыным дэгъуи хэлъ, къиныгъуи, зэфэдэх, Зэфэдэ хьазырэу дунаим шIурэ ерэ щызэблэкIы. Джы о угу пхырэкIы дунаим исыд фэдэ уахъти, Ощ фэдэу хихыгъэмэ якъин ори адэощэчы. «Къин сэщэчы, — пIогъагъэ, — ем сыблэкIымэ, СыблэкIымэ зи сымыIоу, сыфэбзакоу, Сшъхьэ шIозыгъэу — сыпэмыуцужьмэ…». Дунаим щызэпэуцужьырэр угу щыощэчышъ, Уищэчалъэ илъыр Тхьэшхом джы фэогъазэ. Уегъэраза, урыраза щэчалъэ зэрэуиIэм? О уиIэр угупшысэнэу амал, ухьыкумэп, Хьыкумыр цIыфымкIэ Тхьэм ыдэжь. Ау Ащ ыдэжьба къыздикIыгъэр о ущэчэнэу, Джары щэчалъи ышIэзэ къызкIыуитыгъэр. Къыуитыгъэу Тхьэм амал шIоу, Лъан, оусэ, Уиусэмэ дахи ащыпIуагъ, джадэуи гукъаом, Угу къеоу уебакъуи, ушъхьарыкIыгъ. Угу къэкIыгъ джыри уусэнэу, уусыни щыI, Узфэусэни, къыпфэусэни щыIэнкIи хъун. Ар ущыIэмэ ары. УзыщэIэм уигупшысэхэр, Самэу зэтешэсагъэхэу огум епхьылIагъэх. ЗэкIэ пхьырэр зэхэфыгъагъэхэпщтын, Пфэгъэхъугъэпщтын а зэкIэ зэхэпфынэу, Зэхэмыфыгъэхэр бжьэ пчIыгъэм фэд…

4

Сыд анахьэу адрэ дунаим уигъаплъэу, Уни ыгъэплъызэу пшIэ пшIоигъуагъэр? Дэгъуа, дэя адэ цIыфым икIожьыкIэ, МэкIожьы ыIомэ адыгэм егъэкIотэжьы, ЫгъэкIотэжьрэр зэкIэ зы лъагъо рэкIуа, ЩакIуа ахэмэ джыри огум гъогууанэ? Шыонэ зэтелъкIэ щэкIоха пщэсым, Пщэсым сыдэущтэу шыур щыкIон. Ау гур зэрыкIорэм гупшысэр рэкIошъ, Сыд фэдэ щыкIоми ар мыгъощэн. Мыхэмэ зэкIэмэ уягупшысагъ, Ау уигупшысэхэр джы оуиежьэп. Уиежьэу къэнагъэр ТхьэмкIэ уишIошI. Ащ ишIошI улъыхъоу усэ птхыгъэ: «КъэнэтIэхэс чэфхэр» пIуагъэ. Сыда чэфых, Чэфыгъо хэлъа адрэ дунаим укIожьмэ? Ащ мыкIожьын щыIэп, Iофыр уикIожьыкI, УзыкIожькIэ Тхьэр къызэрэппэгъокI. Ар къыппэгъокIы, цIыфмэ уагъэкIотэжьы, Ахэмэ яIотэжь, ягукъэкIыжь укъызханэрэр. «А ефэнд, — джащ пае оIо, — зэпысчыгъэшъ ГъашIэм ыгъунэ, Тхьэм уелъэIу, Гонахьхэр Ащ къысфигъэгъунэу. Сыпфэраз, ау цIыфхэуи итмэ сашъхьагъы, Сфагъэгъунэу сфялъэIу ягонахьэу зесхьагъэр…». ОкIожьы, гъогу утехьажьы, нэмыкIхэр къанэх, Ар уигукъанэп, ошIэ, дунаим ищэрэхъ мэкIуатэ. «Сэ сылIи, нэмыкIхэр къэнагъэх, ЦIыфхэр, бзыухэр, чъыгхэр къэнагъэх… СыжъугъэлIагъ сIоу, сишхрэп гукъаом, Ау хэт шъуащыщэу егупшысагъ: Ар лIагъэти сэ сыкъэнагъ?». Ау къэнагъэми дунаир зэгорэм еухы, Ар зыухрэм фэоIо: «УлIагъэмэ, ЦIыфхэр умыгъэгумэкIхэу, Ор-орэу пшъхьэ къехьыжьэжь. Гонахьыр къыпкIэкIэтэкъоу, УкъэкIожьыщтышъ, пхъэнкIыпхъэ, Къыздашти, къэхэлъэ гъогур УмыушIоинэу, пхъэнкIыжьзэ Къыдахь…». Джаущтэу зышIырэм ЕшIэщтын гъашIэр джыри зэримыухрэр. ЗэкIэ ыухырэп, адыкIи, ошIа, гъашIэ щыI. Ар ошIэти птхыгъэ: «ЗгъэшIагъэ зы гъашIэ, ЗгъэшIагъэ шIулъэгъу, бэгъашIэу, бэгъашIэу, ЗгъэшIэщт джы хьадэгъу». ОгъашIэ ыкIи. ЗэкIэ, сикъош, непэ сыдэущтэу зэтIон, Дунаим щызатIорэр тфэмыухэу укIожьыгъ. О укIожьыгъ, тэ тыкъэнагъ, хэт ичэзыу? Чэзыу-чэзыоу джаущтэу макIо дунаир… Ау дунаир къин закIэу зэхэлъэп, ар нафэ, Хэты инэфи, ишIушIагъи IукIэжьын. Ау гукъэкIыжьмэ къаханэрэр щэIэ, ГущыIэ фаIофэ джыри бэрэ щыIэщт. Тхьэхэри защыгъупшэжьыхэкIэ мэлIэх, МылIэжьынэу ощ фэдэхэр къэнагъ… Джары, Лъан, ныбжьыкIэ тызэкIэхьажьыгъ, Нахь чыжьэ ущыкIуагъэпти щыIэныгъэм. Ау щыпкIугъэр хэткIи гъашIэ фырикъун.

Къуекъо Асфар. ШIэныгъэлэжь, тхакIо, журналист.