ЛIыхэсэ Мухьдинэ иорэдхэр, ипоэмэхэр, ипьесэхэр

ЛIыхэсэ Мухьдинэ ыныбжь илъэс 65-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэ ситхыгъэу «Адыгэ макъэм» къыщыхэсыутыгъэм иорэдхэм, ипоэмэхэм, ипьесэхэм афэгъэхьыгъэу зи хэтэп. Сыда пIомэ, зэкIэ зы гупшысэ-псалъэкIэ, зы тIысыгъокIэ къэIогъуай, къэтхыгъуай. Мары иорэдышъохэм, игущыIэ макъэхэм уахахьэми ар нэрылъэгъу къыпфашIы. Джары ЛIыхасэм иорэдхэр, ипоэмэхэр, ипьесэхэр шъхьафэу къызкIыхэтхыгъэхэр.

Пстэуми апэу адыгэ орэдым гущыIэу хэлъи, иорэдышъуи, ижъыкIэ ар адыгэ лъэпкъ искусствэм къызэрэхэхьагъэми афэгъэхьыгъэу къыIуагъэхэм, ытхыгъэхэм шъхьафэу уакъытегущыIэныри ифэшъуаш. Апэу зыцIэ къепIонэу щытыр «Лъэпэмаф» зыфиIорэр ары. Якъоджэ губгъо ихьа­гъэу ар пстэуми апэу ышъхьэ къихьагъ, ышыпхъу нахьыкIэу зидунай зыхъожьыгъэри ыгу къэкIыжьыгъ. Ежь къызэриIожьы­гъэу, ар псаоу ыпашъхьэ итэу къызшIуигъэшIызэ, гущыIэхэри зэхилъхьагъэх, орэдышъоми рилъхьагъэх:

Хымэ унагъом о ухэхьан – Насып огъот. Тыгъэр икIыни, мазэр къихьан – Насып огъот. Iахьыли гупси зэунэкIын – Насып огъот. Гу цIыкIур бэрэ къызэплъэкIын. – Насып огъот.

Ащ къыкIэлъыкIуагъэх нэмыкI орэдхэри — «ШIулъэгъур къаджэ», «ДэхэкIай», «КъэошIэжьа бжыхьэ чэщхэр?», «Хъяр», нэмыкIхэри.

«Чылапхъэ хъужьыщт орэдхэр» зыфиIорэм шъхьафэу игугъу къэпшIыныр ифэшъуаш. Ар адыгэмэ ядунэе фестиваль фэгъэхьыгъэу ытхыгъагъ ыкIи «Тятэжъмэ яорэдхэр» сценэм къызытехьэхэм гум къитэджэгъэгъэ гупшысэх. Гугъэ инхэр къэзыгъэтэджыгъэ усэу ар щытыгъ, лъэп­къым къыкIугъэ гъогу къиным, щыIэкIэ хьылъэм уахищэжьэу гъэпсыгъэ. Арэу щытми, икIэух мыщ фэд:

Къушъхьэтхмэ мэкъамэу Арычъагъэхэр ЛIэшIэгъум къехьыжьы. Уахътэр хэплъыхьажьи Лъэпкъым псэм щыщэу Къэгъэгъунагъэхэр Чылапхъэ мэхъужьых.

Ащ фэдэу орэдым цIыфхэр чIыгум зэпэблагъэ ышIыхэу, шIумрэ дэхагъэмрэ афищэхэу ЛIыхэсэ Мухьдин иусэ-орэдхэм бэрэ къахэкIы. Ахэм загъорэ нэмыкI лъэхъани ухащэжьы, узэплъэкIыжьын, нэмыкI лIэшIэгъухэм уахэплъэжьын фаеуи уашIы. Ащыщхэр гъыбзэ хъугъэх. Ащ фэдэ усэхэу «ГъэшIэ псаур», «НэмыкI орэдхэр» зыфиIохэрэм лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ уакъытегущыIэн плъэкIыщт.

Мыщ дэжьым къыхэбгъэщыми хъущт ямэхьанэкIи, ядэхагъэкIи мымакIэу узфащэу, орэдышъом иплъхьан плъэкIынэу ЛIыхасэм усабэ зэритхыгъэр. Ахэм афэдэ усэ заулэ дэмытэу, апэрэм къыщегъэ­жьагъэу зы тхылъи къыдигъэкIыгъэп. ЫужыкIэ къыдигъэкIыгъэ усэ угъоигъэ тхылъ инхэу зыцIэ къетIуагъэхэм «Орэдхэр» шъхьэу афишIыгъ. Ахэм ащыщ горэми «Усэхэмрэ орэдхэмрэ» ыIуи еджагъ.

Адыгэ орэдыр дунаим тезыхьэгъэ, цIыфмэ ахэзыщэгъэ адыгэ пщынэми, шыкIэпщынэми гущыIэ дэхабэ ащыфи­Iуагъ. «Адыгэ пщын», «СишыкIэпщын» зыфиIорэ усэ-орэдым. Ахэм арыгушхоу, «гупшысэ IэшIукIэ» апэгъокIэу «НэмыкI орэдхэр» зыфиIорэм уащыIукIэщт. Ау «бэмэ уаштэжьырэп, адыгэ пщын» еIошъ ащ фэдэ сатырэхэри хэтых. Адыгэ орэдым фэгъэхьыгъэ усэ дэхабэу ытхыгъэхэм апае ущымытхъун плъэкIынэп. Апэу зыцIэ къепIощтхэм ащыщ «Сиорэд» зыфиIорэр. Ар зыфэмыдэ щыIэп – чъыг тхьэпаби, лъэныкъо гупсэм иощхбыби, чIым хэлъ лэжьыгъацэу къыдэкIоещти. Джащ фэдэу къэплъытэн плъэкIыщтыр бэ – «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр» къызэрэзэIуихырэ усэу «Орэдыр», «Чылапхъэ мыхъужьыщт орэдхэр», «Спсэ зыхэлъ орэдхэр» зыфиIорэм дэхьагъэу «ШыкIэпщын», «Сиорэд», «Орэдусыр», «Орэдыр къанэмэ», «Сиорэд лIэшIэгъумэ зэIэпахын» зыфиIохэрэр, нэмыкIыбэри.

«Орэдхэр» зыфиIорэм игугъу къэт­шIыгъ. Ащ дэт усэхэм ащыщыбэр орэдышъом илъхэу ихэку имызакъоу зэрэдунаеу къабыбыхьэу зэрэщытми уеб­гъу­кIон плъэкIыщтэп. Дунаим щызэ­лъа­шIэрэ орэдус цIэрыIоу Тхьабысымэ Умар иза­къоу ЛIыхэсэ Мухьдин иусэ 20 фэдиз орэдышъом рилъхьагъ. Ар хэку гъэзетэу «Адыгэ макъэми» (тыгъэгъазэм и 21-рэ, 2001-рэ илъэс) щыхагъэунэфыкIыгъ.

А орэдхэм ащыщых дунаим ичIыпIабэмэ ащызэлъашIэрэ орэдхэу, пстэуми якIасэхэу «Лъэпэмаф», «ШIулъэгъур къаджэ», «КъэошIэжьа бжыхьэ чэщхэр», «Гъэ мин огъашI», «Хъяр», «ДэхэкIай» зыфиIохэрэр, нэмыкIыбэхэри. Тыдэми, чIыпIэ горэм къызыщыIухэкIэ, хэта ахэр гукIэ, загъори макъэкIэ къыдэзымы­Iохэрэр? Ар къызхэкIырэри гурыIогъуаеп. ГущыIэу, гупшысэу ахэлъхэр загъорэ къызэрыкIо дэдэхэу къыпщэхъухэми, ахэр мафэ къэси тлъэгъурэ, тыкъэзыуцухьэрэ щыIакIэм, тигумэкI-гушIуагъохэм къахэхыгъэх. Сыд фэдиз гузэхэшIэ кIуачIа хэ­лъыр, гущыIэм пае, «ШIулъэгъур къаджэ» зыфиIорэр. Е «Лъэпэмаф» зыфиIорэ лирическэ орэд шъэбэ гохьми нэшхъэигъэ тIэкIуи, гушхоныгъи, шIуфэIо псалъи къыплъигъэIэсэу щыт. «ДэхэкIаир» адэ? Сэмэркъэуа, гу­кIая мыщ хэлъыр? Мафэ къэси тлъэгъурэ сурэтба ар зэпхыгъэр? Арэу щытми, къэшъо орэд гъэшIэгъонэуи лъакъор къыуегъэп­хъуатэ.

Ащ нахь псынкIа орэдым псэ къыпыб­гъэкIэныр! КъызэрэпщыхъущтымкIэ, усэ псалъэри мэкъамэри къызэдакIохэу ары. ЛIыхасэм иусэ зэфэшъхьафхэр орэдым ралъхьагъэх. Ау нэу­жым ежь иуси иорэди къызэдакIоу, зыгум къиIукIыхэу зэрэхъугъэ­ри умыгъэшIэгъон плъэкIырэп. Гушхоныгъэр къызэбэкIэу ахэм ахэтыр макIэп. Ащ фэд, гущыIэм пае, «Тыгъэм инурэ», адыгэмэ афэгъэ­хьыгъэ гъэшIобзэ закIэу ар зэхэт. «Уидахэ сэIо», «Сиадыгабз», «Оры — сиорэд», «СигугъэпIэ жъуагъу» зыфиIохэрэри, нэмыкIхэри гум къеIукIых. Мыщ дэжьми занкIэу къэIогъэн фае: ЛIыхасэм иорэд мэкъамэхэм чIынэлъабэхэр къабыбыхьэх, адыгэ лъэпкъым зэлъишIагъэ­хэу, къэшъо орэд хъугъэу ахэтыри макIэп.

А орэдхэм яусын къиныбэ пелъагъоу иусэхэм къащеIоми, гухахъо зэрахигъуа­тэрэр ыушъэфырэп. «СигъэлIэщт мы орэдым,// Сыгу къыдихыгъэу еупIэ!» —ыIоуи зэхэпхыщт. Ау тыгъэу къохьажьырэм «арыба егъашIэм узкIэхъопсыгъэр?» къызыриIокIэ, кIэух гупшысэри нэмыкI.

Джаущтэу сыщегъаIэ, Джаущтэу сегъалIэ, Джаущтэу орэдым Сыкъегъэхъужьы. («Алъэгъурэп нахь»)

Ащ ыуж «Орэдым гур еукъэбзы» ыIуи зэритхыгъэри бгъэшIагъорэп. НэмыкI гупшысэу орэдым пигъохырэри макIэп. «Зы орэд закъом гъэшIэ псау къыгъэгъунэу, лIэшIэгъу псауи къыубытэу къы­хэкIэу» еIо усакIом. («ГъэшIэ псау»). Джахэм зэкIэм пшIошъ агъэхъу «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр» зыфиIорэ тхылъ угъоигъэр къызэрэзэIуихырэ усэу «Орэд» зыфиIорэм хэлъ гущыIэхэр:

О шъыпкъэ Iори, Сэ орэд сыусын… Чъыг тхьапэмэ, Цыфыгумэ анэсын. ЗэхишIэн зэрэдунаеу.

А гупшысэ дэдэхэмкIэ – «Сиорэд лIэшIэгъумэ зэIэпахын» еIошъ зэфе­шIыжьы тхылъ усэугъоигъэу «Псэм ылъапсэхэр» зыфиIорэр (2019).

Орэдэу псэ кIыхьэ зиIэм Зэфагъэм ымакъэ еIэты. * * * ГущыIэм къымыхьырэ зэфагъэр Мэкъамэм, зэхашIэм къахьын. Ащ фэдэ орэд сфэусышъумэ, ЛIэшIэгъумэ зэIэпахын. ЛIыхэсэ Мухьдинэ ипоэмэхэр

ЛIыхэсэ Мухьдин иусэхэм афэгъэхьыгъэ статьяу къыхэтыутыгъэм поэмэ зытIу горэмэ ягугъуи къыщытшIыгъагъ, анахьэу «Ны», «Шъхьагъус» зыфиIохэрэм. Апэрэр якъоджэ ныоу Мэзыужьэкъо Мамыр­хъан Нэхэе Даутэ ишъхьэгъусэгъэ Мария Сергеевнам къытегущыIэщтыгъэ.

Джы тызылъыIэсыщтхэр «Псэм ылъап­сэхэр» зыфиIорэ тхылъ угъоигъэшхом (2019) къыщыхиутыгъэхэу «Тым игущыI», «ЛIыгъэ», «Адыиф илъагъохэр» зыфиIохэрэр ары. Мыхэри ежь ЛIыхэсэ Мухьдинэ итхэкIэ-гупшысакIэ къызыдихьыгъэ произведение гъэшIэгъоных.

«Тым игущыI» зыфиIорэ поэмэ кIэкIыр нахьыбэрэмкIэ философие гупшысэм зэлъиIыгъ, зы хъугъэ-шIагъэ гори хэтэп, герой хэхыгъэ горэми ущыIукIэщтэп. Гупшысэ-зэфэхьысыжь зэфэшъхьафхэм зэлъаIыгъхэу, сатыр плIырыплI хъухэу 50 фэдизэу зэхэтых. А сатыриплI усэхэр, анахьэу МэщбэшIэ Исхьакъ епхыгъэхэу, тилитературэ къызыхэхьагъэхэр тIэкIу шIагъэ. Джы мары ащ фэдэ усэ гъэпсыкIэм ЛIыхасэм зыфигъэзагъ.

А сатыриплIхэм гупшысэ гъэшIэгъонхэм уахащэ. Ахэр зэкIэ зэпщэлIэжьынхэ, зэфэпхьысыжьынхэ плъэкIынэп. Ау узэ­лъы­зыубытэу, уизэхашIэ къылъыIэсэу ахэтыр макIэп. Ащ фэдэх, гущыIэм пае, шъхьахынэр, шэнычъэр, шэнышIор, къаигъэр, къошIур, къо бзаджэр, баир, тхьамыкIэр, шъофыр, мэзыр, тыгъэр, уашъор, нэмыкIыбэри. Иусэ зэфэшъхьафхэм язэфэхьысыжь фэдэхэу сатыриплI горэхэр къыпщэхъух. Аущтэу гъэ­псыгъэ мыри:

УиIофшIэн шIу лъэгъури, ЦIыфым шIу уалъэгъун. ЦIыфмэ анэшIу къыоплъымэ, ЩыIэп нахь лъапIэу тын.

Мыхэр зэкIэ поэмэм шъхьэу фишIыгъэм елъытыгъэу тым игущыIэх. КIэух сатыриплIыми а нахьыжъ гупшысэм имэхьанэ къыщыхеушъхьафыкIыжьы:

Тижъмэ нахьыбэ агъашIэ къэс СигъашIи хахъоу къысщэхъу. Жъым ишIушIагъэ кIэм инамыс – Сабыим насып къыдэхъу.

Ащ къыкIэлъыкIуагъ ятIонэрэ поэмэу «ЛIыгъэ» зыфиIорэр. Ар Советскэ Союзым илIыхъужъэу Нэхэе Даутэ фэгъэ­хьыгъ. ИзэхэлъыкIэкIэ ари ямышIыкIэу гъэпсыгъэ, гукъэкIыжь шъхьафхэу зэхэтэхых. Пэублэ гущыIэм ыуж Даутэ ишъхьэгъусэщтыгъэу Мария Шатохинам игукъэкIыжьхэр къыкIэлъэкIох. Ащ къы­Iотэжьын икъун ышIэщтыгъэ. Ар Даутэ готэу дэзэуагъ, заом Iутхэзэ шъхьэгъу­сэгъу зэфэхъугъэх. Заор заухыми и Сыбыр чыжьэ мыкIожьэу Даутэ кIыгъоу Очэпщые къуаджэм къыдэнагъ, игъашIэ инахьыбэри адыгэ унагъом щигъэкIуагъ. Зы кIалэрэ зы пшъашъэрэ къащыфэхъу­хи, ахэри ыпIугъэх. Джы непэ Юрэрэ Людмилэрэ Мыекъуапэ щэпсэух. Ежь Даутэ ЛIыхасэм къылъэгъужьынэу хъугъэп. Ау ишъхьэгъусэ Мариерэ ежь Мухьдинэрэ Пчыхьалъыкъое гурыт еджапIэм илъэс пчъагъэрэ Iоф щызэдашIэжьыгъ.

Мыщ дэжьым сырыгушхоу къыщысIо сшIоигъу Марие игукъэкIыжьхэм ащыщхэр сэ ситхылъэу Даутэ фэгъэхьыгъэу стхыгъэгъэ «СыщэIэфэ» зыфиIорэм зэрэхэт­хэр, усакIоми къызэрахихыгъэхэр. Сыдэу щытми Марие игукъэкIыжьхэм узыIэпызыщэнэу ахэтыр бэ. Апэу зигугъу къэ­пшIыщтхэм ащыщ урыс пшъэшъэ дзэкIолIыр заор къызаухым Сыбыр мы­кIо­жьэу, ишъхьэгъусэ кIыгъоу адыгэ къуаджэм, адыгэ унагъом къазэрэхэнэжьыгъэр, гуащи, пщыпхъуи ащыщ шъыпкъэу зызэришIыгъэр, нэужым адыгабзэри зэрэзэригъэшIагъэр. Адыгэ хабзэр, шэн- зэхэтыкIэхэр ипкъынэ-лынэ зэрэхэхьагъэхэр. Бэ Марие игукъэкIыжьхэм къа­хэпхын плъэкIыщтыр. Даутэ зыфэдэгъэ цIыфыр ахэм IупкIэу уапашъхьэ къырагъэуцожьы.

Сэ ситхылъэу «СыщэIэфэ» зыфиIорэм къыхихыгъэ зэфэхьысыжь кIэкIхэми яшIуагъэ къэмыкIуагъэу щытэп. Ахэр анахьэу зыфэгъэхьыгъэхэр лIыхъужъым илIыгъ, изекIуакI, иIофшIакI, чыли, гъу­нэгъу къуаджэхэми ащыпсэурэ цIыфхэм зэрафэгумэкIыщтыгъэр ары. Анахьэу зигугъу къышIыжьырэр Даутэ илIыгъэрэ игупытагъэрэ къызщылъэгъогъэ хъугъэ- шIагъэхэр ары. Ахэм ащыщ Очэпщыерэ Пчыхьалъыкъуаерэ зэзыпхыхэу Псэкъупсэ телъыгъэ лъэмыдж кIэшIагъэм къызэрикIыгъагъэр. Жьыбгъэр лъэшэу къепщэу, лъэмыджыр хъэринэм фэдэу зэридзэу зэрэщытзи, лъэкъо закъомкIэ ащ къытехьагъ. БэщитIоу диIыгъыри ерагъэу ыгъэIорышIагъ. ЦIыфэу ар зылъэгъугъэр зэкIэ лъэмыдж пэкIитIуми къащызэрэугъоигъэх. Ежь Даутэ, зи мыхъугъахэм фэдэу, зипэщэ гурыт еджапIэу псыхъо нэпкъым тетым IофышIэ кIон фаети, а пстэур къызэпичыгъ.

Ащ фэдэу сэ ситхылъми, нэмыкIхэм къаIотэжьыгъэхэми къахихыжьызэ уса­кIом гум къыгъэкIыжьыгъэр бэ. Ахэм ащыщых Даутэ Iоф дэзышIэщтыгъэ тикIэ­лэегъэджагъэу ШъхьапцIэжъыкъо Хьисэ. Ар ипащэ «Ныбджэгъу хьалэлкIэ» еджагъ. Ащи къыIотэжьын икъуни ылъэгъугъ ыкIи ышIэщтыгъэ. Ау усакIом ахэми къахихыгъэр зы. Ар еджапIэм ишыкузэкIэт аритызэ, мыкIы агъэстыщт пхъэр унагъохэм, анахьэу шъузабэхэм, къазэрафыригъащэщтыгъэр ары. Колхози, Совети зэрэзэхэтхэу къуаджэм шыкузэкIэт зытIущ нахьыбэ зэрэдэмытыгъэр къыдэплъытэмэ, ащ фэдэ зекIуакIэри лIыгъэ екъу.

Ахэм анахь гъэшIэгъон макIэп зы бзылъфыгъэ хэкIотагъэ игукъэкIыжьи. Илъэси 9 нахь ымыныбжьэу Даутэрэ ежьыррэ зы нысэщэ джэгу зэдыхэфа­гъэх, къызэдэшъонхэ фаеуи хъугъэ. Даутэ бэщитIур ыгъэтIылъи, пхъэ лъакъор зыкIигъэуци а пшъэшъэжъые цIыкIум къызэрэдэшъогъагъэр усакIом къытхыжь зыхъукIэ, ари умыгъэшIэгъон плъэкIырэп. Ащ ыцIэр «ЛIыхъужъым икъашъу».

Ащ ыуж Нэхэе Даутэ имузееу Пчы­хьалъыкъое гурыт еджапIэм къыщызэIуа­хыгъэм тычIещэ. Ащи икIэрыкIэу Даутэ фэгъэхьыгъэ гупшысэ гъэшIэгъонхэм уахещэжьы. «Адыиф илъагъохэр» зыфиIорэ аужырэ поэмэу мы тхылъым дэтым усакIор драматическэкIэ еджагъ. Шъыпкъэ, поэмэм нахьи драмэм ар нахь фэщагъ, театрэ сценэм пае тхыгъэ фэдэуи къып­щэхъу. Ау тэркIэ пстэуми анахь шъхьаIэр цIыфэу хэтхэр арышъ, ахэм нахь зафэдгъэзэн.

УблэпIэ шъыпкъэм тхакIом къызэрэщиIорэмкIэ, хъугъэ-шIагъэр я XIX-рэ лIэшIэгъум иуахътэ къыхеубытэ. Хэлажьэхэу зыцIэ къыриIохэрэмкIи къэшIэгъуаеп: пщэу Пщыкъан, ащ ышыпхъоу Зунэ, оркъ шъхьаIэу Бэчмыз, унэIутхэу Зухра, Дарихъан, фэкъолIхэу ЛIымаф, Хьасан, нэмыкIхэри. Гупчэм итыр адыгэ пшъэшъэ ныбжьыкIэ дахэу Адыиф. АхъщэкIэ ар зыщэфыни, пщэу Пщыкъан фэдэу шъхьэгъусэкIэ дэзыхы зышIоигъуи ахэтых. Ахэр зэкIэ зыхэлэжьэрэ зэнэкъо­къум, зэбэн-зэпыщытым Адыиф хэкIодагъэу къыпщэхъу. Апэрэ едзыгъом икIэуххэм адэжь ышнахьыжъэу Къадырбэч хьаджэм IэкIэкIодагъэу зыIохэри къахэкIых.

Ары шъхьае, ятIонэрэ едзыгъом икIэухым Пщыкъанэрэ ащ иоркъ шъхьаIэу Бэчмызэрэ зэдэгущыIэхэзэ, оркъым къеIо Адыиф ежь ыукIыгъэу. Пщым шIу ылъэгъущтыгъэ Адыиф Iэлъынэ гъэшIэгъонэу ритыгъагъэри къырегъэлъэгъужьы. Мыщ дэжьым аущтэу зэдэгушыIэхэу щытхэзэ, къыздизыгъэри амышIэу Адыифэу щымыIэжьэу алъытэщтыгъэр къа­хэ­хьажьы. Бэчмызэ зэкIакIозэ шIункIым хэкIодэжьы. Пщыкъанрэ Адыифрэ гущы­Iэхэр зэфадзыхэзэ, Бэчмызэ итекIыжьыкIэ фэдэу мыдрэми фантастикэм ухещэ­жьы, ар кIэухэуи фэхъу.

Мы произведениеу зигугъу тшIырэм, на­хьыпэкIэ къызэрэтIогъагъэу, тхакIор драматическэ поэмэкIэ еджагъ. А жанрэм ику­упIэ ухэзыщэрэ нэшанэхэри ащ мымакIэу хэлъых. Зы зэдэгущыIэгъу горэм М. ЛIыхасэм «О ухэт, удраматурга, уусакIуа, укомпозитора?» аIуи упчIэ зыщыратым, иджэуап мыщ фэдагъ: «Усэхэр дэтхэу тхы­лъитф къыдэзгъэкIы­гъэми, зыпкъ иуцогъэ­хэ усакIоу зыслъытэ­жьырэп… Драматургием нахь лъэшэу сызфекъудыи, сыдраматургэу зысэлъы­тэжьы», Шъыпкъэ, мы гущы­Iэ­хэр къызиIогъа­гъэхэр 2001-рэ илъэсыр ары. (А илъэсым тыгъэгъа­зэм и 21-м «Адыгэ макъэм» къы­хиутыгъа­гъэх). Ащи узэгупшысэныбэ хэлъ. Ахэм ащыщ нэмыкI жанрэхэмкIи Мухьдин зэрэтхэщтыгъэр.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ идраматургие

Драматургическэ тхыгъэхэу ащ икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэхэм адыгэ театрэм лъэуж ин къыханагъ. ПIопэн хъуми иусэхэм, ипоэмэхэм ащыщхэм драмэм илъэныкъо горэхэм узэращыIукIэрэми диалог, монолог зыфэпIощтхэр зэрахэтми бэмэ уарагъэгупшысэ. Ащи изакъоп, гупшысэу ахэлъхэмкIэ зэтырихьэхэуи къыхэкIы.

Мары, гущыIэм пае, «ТэлIэми тэтхъэ» зыфиIорэ пьесэмрэ «Щэнаут псын» зыфиIорэмрэ зэдитхыгъэх. Мы пьесэу зыцIэ къетIуагъэр театрэм щагъэуцу зэхъум гупчэр щызыIыгъыгъэмэ ащыщ а щэнаут псынэр. НэмыкI пьесэу «Нэфын» зыфиIорэм игугъу пшIыщтмэ, ари усэхэмкIэ, орэдхэмкIэ ушъагъэ. Арэущтэу жанрэ зэфэшъхьафхэр ЛIыхэсэ Мухьдин итхыгъэхэм ащызэтырихьэхэу, Iофыгъоу къыIэтхэрэм а зы гупшысэ куум ухащэу зэрэщытыр, сценэм ихабзэхэр ащ дэ­гъоу зэришIэхэрэр ыгъэгъуащэрэп.

Театрэм, сценэм апае ытхыгъэ пстэуми ягугъу къэпшIын плъэкIыщтэп. Ау зыцIэ къетIогъэ «ТэлIэми тэтхъэ» зыфиIорэм зэ къыфэдгъэзэжьын. Пьесэм ыцIэ бэмэ уарегъэгупшысэ. УрысыбзэкIэ занкIэу зэдзэкIыжьыгъуай. Адыгабзэр зэрылъым шIокIыгъуай. Мыщ ущхызэ унэпсхэр къегъакIохэми, комедиекIэ уеджэн плъэкIыщт. Ащ фэдэ шъхьэчIабзи иI: уфаемэ щхы, уфаемэ гъы. Аущтэу озыгъаIорэри гъэнэфагъэ: псэу тызашъо­рэми, гъомылапхъэу тшхырэми щэнаут ахэлъ, псынэм къитхырэ псыри зэрахэтэу. Пшъхьэ къимыхьан плъэкIырэп —тыцIыфа, тышъуая. Спектаклэр къагъэлъагъо зыхъукIэ сценэм къытеIукIэуи зэхэпхыщт: щыIакIэу тиIэм нахьи шъое шъхьафитэу шъофым тисымэ нахьышIуба. Джа пстэур зэпэпщэчызэ пьесэм уеплъы зыхъукIэ, загъорэ пшъхьэ къехьэ — мы сценэм тетхэу пьесэр къэзы­шIыхэрэм ашъхьэхэр псауха, хьауми тIэкIу къащэкIа?

ПIопэн хъумэ, ЛIыхасэм сценэм пае къаритыгъэ тхыгъэри, режиссерэу Сулейман Юныс ыгъэуцугъэ спектаклэри тызэсагъэхэм афэдэп, егъэлыегъащэхэу, Iужъухэу, зэшIодзэгъащэхэу чIыпIэхэр хэтхэу къыпщэхъу. Ар етIани икIыгъэ лIэшIэгъум ия 90-рэ илъэсхэу гурыIогъо­ябэхэр тищыIакIэ къыхэзылъхьагъэхэм ялъэхъан. Ар зиягъэ къытэкIырэ гупшысэкIэ-екIолIэкIэ зэфэшъхьафыбэр къыт- фэзыхьыгъэ, тызэсэгъэ щыIакIэм илъэныкъо дэгъу зэфэшъхьафхэр тIэкIэзыхыгъэ илъэсыгъэх, лъэхъаныгъ. Шъыпкъэныгъэм, щыIэкIэ тэрэзым тхэкIо-усакIор зэралъыхъурэр иусэхэм язакъоп къыплъызыгъэIэсырэр. Гугъэ IэшIумрэ нэфынэмрэ цIыфым ищыIакIэ къыхэзылъхьэрэ пьесэу гъэпсыгъэ «Нэфын» зыфиIоу Сулейман Юныс ыгъэуцугъэри. 2000-рэ илъэсым зэхащэгъэгъэ зэнэкъокъум ащ апэрэ чIыпIэр къыщихьыгъагъ. Зэхэзыщэгъагъэри культурэмрэ искусствэмрэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэнымкIэ фондэу Адыгэ Республикэм и Президент дэжь щыIагъэр ары.

Мы пьесэм игугъу нахь игъэкIотыгъэу къэтшIын. Герой шъхьаIэу хэтыр бзылъфыгъэ ныбжьыкIэу Нэфын. ИлъэсипшI хъугъэу зихэку къэзыгъэзэжьыгъэ цIыф, иреспубликэ фэлажьэзэ шIуагъэ къыфихьыным нэмыкI гухэлъ иIэп. IофшIэпIэшхо горэм пэщэныгъэ дызэрихьанэу загъэнафэми, шIуагъэ къызэрихьыщтым нэмыкI гупшысэ иIагъэп, лэжьэкIо дэгъу­хэу ежьхэм ашъхьэ нахьи хэкум, хэгъэ­гум яфедэ ыгъэгумэкIыхэрэр гъусэ ышIы­гъэх. А пстэур къыфэзыгъэхьылъэщты­гъэр Чэчэным щызэорэ кIалэм икъэбар зэримышIэрэр, ар кIодыкIае хъугъэу макъэ къызэрэрагъэIугъэри ары. Джащ фэдэзэ цIыф нэшанэхэр психологическэ драмэ куухэм къащызэIуехых тхакIом.

* * *

ЛIыхэсэ Мухьдинэ непи уцуи, гъэпсэфи имыIэу иIофшIэн хэщагъ, цIыфхэм, уахътэм, зэкIэ къэзыуцухьэрэ дунаим икъоджэ Хьалъэкъое гупсэ, икъоджэгъу­хэм ядахэ зэриIощтым, ягумэкI зэрадиIэтыщтым пылъ. Итхыгъэмэ ащыщэу «Усэр сэлэжьы» зыфиIорэм мырэущтэу къыщеIо:

ЗэхашIэм ыкIуачIэ сиIыгъэу Гунэс орэдыр сэусы. Лэжьыгъэм фэдэу Усэр сэлэжьы.

Ар мы драматургиеу зигугъу къэтшIыгъэм изакъоп, зэкIэ тхакIом иIэшIэгъэ пстэуми афэгъэхьыгъ.

Мамый Руслъан. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор.