Мы мафэхэм къэбар гухэкI къытлъыIэсыгъ: адыгэ литературэм изэгъэшIэн лъапсэ фэзышIыгъэу, IофышIэшхуагъэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, академикэу Бэчыжъ Лейлэ Абубэчыр ыпхъум идунай ыхъожьыгъ, Тхьэм джэнэт лъапIэ къырет.

Адыгэ лъэпкъым мыкIоды­жьын шIэныгъэ лэжьыгъэ Лейлэ къыфыщинагъ, хэмыкIокIэ­жьын лъагъо чIышъхьашъом къытыринагъ. Игупшысэ куоу, игущыIэ щэрыоу, ижабзэ чанэу зэрэщытым пае «ШIэныгъэм и Сэтэнэе гуащэкIэ» еджэщты­гъэх. «ЗигущыIэ щыIэр лIагъэп» аIо адыгэхэм, Лейлэ лъэпкъым егъашIи щыгъупшэщтэп. ЫшIэн фаер ышIэзэ щыIэныгъэм пхырыкIыгъ, IэпыIэгъу IофыкIэ зыми еолIагъэп, зыдеIэшъурэм гъогу ригъэгъотыгъ, шIэныгъэ зэIу­кIэхэу хэгъэгум е дунаим щызэхащэхэрэм ахэлэжьагъ, сымаджэу къыхэкIыми (лъыдэ­кIуае е температурэ иIэу) къэуцугъэп, зышъхьасыжьыгъэп, адеIэзэ ныбжьыкIабэ ыуж ригъэуцуагъ, ау лъэшэу ыгу къеоу зигугъу къышIыщтыгъэр шIэныгъэри мылъкукIэ ащэфы зэрэхъугъэр ары — Iофэу зыпылъым ыгъэгумэкIэу, ыгуи ыпси хилъхьэу фэшъыпкъагъ.

Бэчыжъ Лейлэ ылъапсэ къы­зыщежьэрэр ищэрджэс къуаджэу ПсэукIэ-Дах ары, ащ къыщы­хъугъ, щеджагъ, илъэпкъ хабзэ, ишэн-зекIуакIэ щызыхищагъ, тыдэ щыIэми ишъхьэлъы­тэжьыныгъэ щыгъупшагъэп, зэраIорэм шъхьарыкIэу бзылъфыгъэ зэкIужь лъэгъупхъагъ. ЗыплъэгъукIэ нэ шхъонтIэ Iуш чанхэр уасэ къыпфашIэу къигушIукIыщтыгъэх, зигъэцIыкIущтыгъэп, идэхагъэ зыдишIэжьэу игущыIи изекIуакIи къахэщыщтыгъэ. Арары усакIоу ЯхъулIэ Сэфэр орэд дахэ тефэу зыкIыфиусыгъагъэр «Лейла» ыцIэу (орэдыр урысыбзэкIэ ытхыгъ, Сэфэр тхыгъабэ иI урысыбзэм илъэу). ИIорэ ишIэрэ зэтетыгъ, ыIуагъэм епцIыжьыгъэп.

Лейлэ иеджэн Ленинград (джы Санкт-Петербург) щылъигъэкIотагъ, ащ дэт университетым филологиемкIэ ифакультет къыухыгъ, аспирантурэ еджэ­гъур Москва (ИМЛИ-м) щихьыгъ, ары кандидат, доктор диссертациехэр къызыщигъэшъыпкъэжьы­гъэр. Къэрэщэе-Щэрджэсым къызегъэзэжьым гуманитар ушэ­тыпIэ институтым щылэ­жьагъ, литературэмрэ фольклорымрэ яотдел ипэщагъ, Къэрэщэе-Щэрджэс университетым ипрофессорыгъ.

ТиунагъокIэ Лейлэ тиныбджэгъу хьалэлыгъ, Казбекрэ ежьырырэ Москва нэIуасэ щызэфэ­хъугъагъэх, зэш-зэшыпхъум фэдэу щэIэфэхэкIэ щытыгъэх, зэдэлэжьагъэх, телефонкIэ зэфытемыохэу тхьамафэ тырагъа­шIэщтыгъэп, зэрыгущыIэхэу афэ­мыухыщтыгъэр адыгэ лъэпкъ Iофыр, ясэнэхьатэу литера­- турэм ехьылIагъэхэр ары. Докторскэхэр къызыщагъэшъып­къэжьырэ советэу Казбек зипэщагъэм Лейли хэтыгъ, шIэныгъэм ехьылIэгъэ зэIукIэшхомэ нэбгыритIури ахэлажьэщтыгъэх. ЯзэфыщытыкIэрэ язэдэгущыIакIэрэ уехъопсэнэу щытыгъ. Лейлэ телефонкIэ къы­теоу къызысштэкIэ ыIощтыгъэ: «А синысэ дах, сшынахьыкIэ къушъхьэшхоу Казбек къысфеджэба, цIыфыIэ хэмыIэу Тхьэм дышъэ лъапIэу къыгъэ­хъугъ ар, ау угу хигъэкIы хъумэ сэ къысэпIощт». Арэущтэу Казбек цIыфыгъэшхорэ шIэныгъэ куурэ зэриIэм рыгушхощтыгъэ. Казбек зыIухьэкIэ: «Сыд, сшы нэф, синысэрэ орырэ къы­сэшъуIуалIэрэр, тIэкIу сы­шъоуба?» ыIозэ тызэрэзэдэгущыIэрэм щыгушIукIыщтыгъэ. Агу зэIухыгъэу ныбджэгъуныгъэ шъыпкъагъэ зэфыряIагъ.

Симонографиехэм къащыт­хъоу бэрэ къыхэкIыгъ: «ШIуагъэу птхыгъэмэ ахэлъыр систудентмэ афэсэIуатэ», — ыIощтыгъэ. Докторскэ диссертациеу стхыгъэм оппонентэу иIагъ, бэ джащ фэдэу шIэныгъэ консультантэуи зиIагъэр.

Институтэу Iоф зыщысшIэрэм Бырсыр Батырбый итхьамэтагъ ащыгъум. Лейлэ къызыщыхъугъэ мафэр хагъэунэфыкIынкIэ макIэ къэнэжьыгъагъэр, Батырбый дэжь сычIахьи Лейлэ «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр институтым ыцIэкIэ фэд­гъэшъошагъэмэ зэригъор зесэIом, ащ лъыпытэу къыздыригъэ­штагъ, пылъыщт тхылъхэр псынкIэу дгъэхьазырхи къырядгъэтыгъагъ.

Адыгэ Республикэм иIэшъхьэ­тетхэм машинэ къытати МэщбэшIэ Исхьакъ, Казбек, сэры Лейлэ къызыщыхъугъэ мафэр игъэкIотыгъэу аужырэу зыщыхигъэунэфыкIыгъэ Черкесскэ тыщыIагъ, сценэм тыкъытехьи тыкъэгущыIагъ, IаплI етщэкIыгъ, дунаир Лейлэ игушIогъуагъ, ащ ыуж Казбеки идунай ыхъо­жьыгъ. Бэрэ телефоным сыфытеоу Лейлэ къыхэкIыщтыгъэ, джащыгъум гу зэIухыгъэкIэ игукIаи игушIуагъуи къысфиIуатэщты­гъэх…

Лейлэ унагъуи пылъыгъ: янэ аужырэ илъэсхэм сымэджэ хьылъагъ, ишъхьэгъуси, ыкъо закъуи игъонэмысэу дунаим ехыжьыгъэх. Мэхагъэ сыд фэ­дэкIи къызыхигъэфагъэп, тхьаусыхагъэп, пытагъэ хэлъэу икъин ыщэчыгъ.

Лейлэ цIыф чан блэнагъ, сыдрэ Iоф фэбгъэзагъэми фэ­къулаигъ, гушхуагъэ. ШIэныгъэ лъэныкъом укъикIэу уасэ фэп­шIын хъумэ, адыгэ IорыIуатэмрэ литературэмрэ афэгъэхьыгъэу тхылъ 20-м ехъу ытхыгъ, шIэныгъэлэжьхэри еджакIохэри илъэс пчъагъэм ахэм арэла­жьэх. Я 50 — 60-рэ илъэсхэм адыгэ литературэм хэхъуагъэр багъэ (ахэм къахиубытэщтыгъэ щэр­джэс литературэри). Жанрэ пэпчъ арылъэу тхыгъэхэр къыдэкIы­гъэх, ацIэ чыжьэу Iунэу тхакIохэри щыIагъэх — А. Уахътэ, М. Ды­шъэкI, Хъу. Гощэкъу, нэмыкIхэри. Гъэхъагъэ горэ зышIырэм къежьапIэ имы­Iэу хъурэп, гъогу хэхыгъэм уте­уцоным пае къинхэри уапэкIэ къекIы, ахэр дэбгъэзыжьызэ ыпэкIэ улъэкIуатэ. Адыгэ лите­ра­турэм гъогоу къыкIугъэм, зэригъэзафэзэ, лъыплъэ­нэу шIэ­ныгъэлэжьхэр щыIагъэ­хэп. Адыгэ литературнэ критикэм, лъэпкъ литературнэ шIэжьым ылъапсэ Бэчыжъ Лейлэ къыщежьэ.

Апэрэ теоретическэ IофшIагъэхэр щэрджэс литературэм ехьылIагъэу етхыми, Совет хабзэм къыдежьэгъэ литературэ ныбжьыкIэм хэхъоным пае екIолIакIэу иIэн фаехэр Лейлэ иIофшIэгъэшхохэм ащигъэунэфэу ежьэ. Партийнэ екIолIакIэу хаб­зэм ыгъэуцугъэхэр — лъэпкъ цIыкIухэм литературэ яIагъэп, хэбзакIэм ар къыдэхъугъ зэраIорэм шъхьащыкIэу, къымыIуа­пэу, игупшысэ зэкIурэр лъэпкъ литературэ лъапсэр ижъыкIэ къызэрежьэрэр зэрэкIигъэтхъы­рэр ары. Ащыгъум шъхьаихыгъэу ахэр къэпIон уфитыгъэп. Литературэм пае хабзэр зыштагъэхэм унэшъо зэфэшъхьафэу къыхаутырэр багъэ, ахэм зэу ащыщыгъ унашъоу «Партийная организация и партийная литература» зыфиIорэр. Ащ щыкIэгъэтхъыгъагъ литературэр партием ишIэ хэлъэу зэрэзекIон фаер, ащ шIокI имыIэу дебгъэштэн фэягъэ, дезымыгъаштэрэм лажьэ къызыфихьыжьыщтыгъэ.

Лейлэ лъэпкъ литературэхэм яхэхъоныгъэ адыгэ литературэм ригъапшэзэ, изэфэхьысыжь къы­хегъэщы художественнэ гупшысэ куу лъэпкъым зэриIэр, ежьыри шIэныгъэлэжьынымкIэ къулаишхо зэрэхэлъыр къэнафэ. Лейлэ литературэмкIэ нэIуасэ зыфишIызэ, ижъырэ гупшысэ куури зыщигъэгъупшэрэп. «Хэти Iушэу къэхъурэп» еIо адыгэ гущыIэжъым. УищыIэныгъэ ха­хъо къэси узфэщэгъэ Iофым уфэлажьэмэ, тхъагъуи, насыпи, гушIуагъуи хэбгъотэщтых — хьазырэу зи къэхъурэп. Лейлэ цIыф Iушыгъ, щэIэфэкIэ иакъыл игъомылэу псэугъэ. Янэ-ятэ­хэри цIыф Iушыгъэх, ахэм бэ къакIэрихыгъэр, ишIэныгъэ лэжьыгъэ лъэшэу бэгъуагъэ. ЗэIукIэхэм, кандидатскэ, докторскэ къэгъэ­шъыпкъэжьынхэм зэп-тIоп къащыгущыIэу зэрэзэхэсхыгъэр, тхыгъэу ыIыгъхэр ыгъэтIылъхэти «Стхыгъэр бэ, ау аущтэу сыкъэгущыIэщт ыIоти», къызытегущыIэрэм хэшIыкIышхо зэрэфыриIэр къыхэщэу, узыIэпищэу, уемызэщэу къэгущыIэщтыгъэ.

Итхыгъэхэр урысыбзэкIи, адыгабзэкIи, нэмыкIыбзэхэмкIи тихэгъэгуи, нэмыкIхэми къащыдэкIыгъэх. Монографиеу «От богатырского эпоса к роману» зыфиIорэм щыкIегъэтхъы жэрыIо усэм иамалхэр зэрэбаир, имэхьанэ зэрэкуур, текстхэр ащкIэ иIэубытыпIагъэх, ахэр щызыгъэ­зыяпэхэри литературэм дэла­жьэрэмэ ахэтыгъэх. Лъапсэу тилитературэмэ яIэр жэрыIо усэнымрэ урыс литературэмрэ арэу зэрэщытыр егъэунэфы. ЖэрыIо усэным теориеу пылъхэр зыуплъэкIугъэхэу Пропп, Жирмунскэм, Гусевым алэжьыгъэхэр IэубытыпIэ ышIыхэзэ, адыгэ жэрыIо усэным итеоретическэ лъапсэ апэрэу зыгъэу­нэфыгъэр Лейл. «Литература в потоке времени» зыфиIорэм адыгэхэм, Темыр Кавказым ис лъэпкъхэм ялитературэ щызэхефы, дунэе литературэм зэрэхэ­хьагъэхэр къеушыхьаты. Джащ фэдэ гупшысакIэр ары лъэпкъ духовнэ зыпкъитыныгъэм икупкI нахьышIоу зэгъэпэшыгъэу, зы лIэужым IэкIихэу адрэ лIэужым IэкIэзыгъэхьан зылъэкIыщтыр.

Щэрджэс тхакIомэ ятхьаматэу илъэс пчъагъэрэ лэжьагъэ. Урысыем итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Лейлэ игурышэ-гупшысэхэм анахь чIыпIэшхо ащызыубытыщтыгъэхэр шIугъэр, зэфагъэр, ары. Мыпшъыжь гумэкIэу ыбгъэ дэлъыгъэр литературэм зэрэдэлэжьэщт шIыкIэм иамалэу IэкIэлъхэр ныбжьыкIэмэ зэра­IэкIигъэхьащтыр арыгъэ. ЩыIэныгъэр хьалэлэу къетагъ Лейлэ — акъылышIуагъ, сэнаущыгъэшхо хэлъыгъ, дэхагъэр ылъэгъу­щтыгъэ, ащ фэбэнэн ылъэкIыщтыгъэ, зэ закъо плъэгъугъэмэ, пщыгъупшэнэу щытыгъэп. Лъэп­къым жъогъо нэфэу егъашIэм къыфэнагъэхэм ащыщ хъугъэ, ишIэныгъэ лэжьыгъацэ лъэпкъ чIым щыбэгъо зэпытыщт.

ЩэшIэ Щамсэт. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, Урысыем итхакIо­хэм я Союз хэт.