Адыгэ хабзэм изэгъэшIэн, изэхэфын бэрэ адэ­лэ­жьагъ этнолог цIэрыIоу Бгъэжънэкъо Бэрэс­бый. ШIэныгъэ Iофым ылъэныкъокIэ сыд гъэхъа­гъэ иI пIомэ, къэпIони щыI. Зи имыIахэми мо­но­графииплI къыдигъэкIыгъ, тхыгъэ 200-м ехъу ыгъэхьазырыгъ, тихэгъэгу имызакъоу къэра­лыгъо пчъагъэмэ — США-м, Германием, Чехо­словакием, Швецием, Болгарием къащыхаутыгъэх.

Илъэс заулэкIэ Бэрэсбый сэщ на­хьыжъыгъ, нахьыжьэу еджагъ, епщэжьыгъ ыкIи, наукэу зищыIэныгъэ зэрипхыгъэм сапэ хэщагъэ хъугъэ. Ащ ыуж, апэ тыззэрихьылIагъэм щегъэжьагъэу, непэ нэс тызэгурыIоу, шъыпкъэны­гъэ зэфытиIэу, шъхьадж ышIэрэ­-ылэ­жьы­рэмкIэ тызэджэнджэшыжьэу дунаир ре­кIо­кIыгъ. Шъыпкъэ, тызтелэжьыхьэхэрэр тIэкIукIэ зэтекIыхэми, а зы лъапсэм тыкъикIыщтыгъэ, тыфилологыгъ, ежь Къэбэртэе къэралыгъо универси­тетым филологиемкIэ ифакультет диплом плъыжькIэ 1974-м къыухыгъ, сэ илъэскIэ ыуж сыкъинагъ, Адыгэ къэралыгъо педагогическэ институтым филологиемкIэ ифакультет иадыгэ отделение сыщеджагъ.

Ежь фаблэти, кIыхьэ-лыхьэ зыримыгъэшIэу наукэм ылъэныкъо зигъэзагъ, СССР-м наукэхэмкIэ я Академие бзэ­шIэныгъэмкIэ иинститут иаспирантурэ чIэхьагъ, къыухыгъ. 1973-рэ илъэсым психолингвистикэ наукэмкIэ кандидат хъугъэ. Джащ кIэлэегъэджэ сэнэхьатым щыпыхьи, ежь зыщеджагъэ универси­тетым психологиемкIэ 1987-рэ илъэсым нэс студентхэр щыригъэджагъэх, дахэкIэ непэ къызнэсыгъэми игугъу ашIы.

КIэлэегъэджэ Iофым дакIоу лъэпкъ культурэм изэгъэшIэн, социолингвисти­кэм иIофыгъомэ ыгу етыгъэу Бэрэсбый адэлажьэщтыгъэ. Ытхырэмэ лъэпсэшхо зэряIэр къэзыушыхьатырэр а уахътэм къыхиутыщтыгъэ тхыгъэхэр, тхылъхэр арых. 1978-рэ илъэсым «Адыгский этикет» зыфиIорэ тхылъэу къыдигъэкIыгъэр зыгъотыгъэм игушIуагъоу, къызIэкIэмыхьагъэм ихъопсапIэу щытыгъ. Зэбгырахыгъ. ЕтIани анахьэу зышIогъэшIэ­гъоныгъэхэр Москва иэтнографхэр ­арых. Ащ ыуж ахэм анэмыкIэу монографииплI ытхыгъ, къыхиутыгъ, джыри къыдэмыкIыгъэхэр щыIэх.

ТIэкIу нахь ыпэкIэ сишъыни къэсIон 2010-рэ илъэсым Тбилиси сызэкIом «Черкес гупчэм» шIухьафтын шIагъо къызэрэщыспагъохыгъагъэр (1980-рэ илъэсым Шота Руставели ыцIэ зыхьырэ институтэу литературэм пылъым иаспирантурэ сыщыIагъ, мыры филологиемкIэ кандидат сызщыхъугъэр, ары бэрэ Грузием сызкIакIощтыгъэр). Ар Бгъэжънэкъо Бэрэсбый имонографиеу «Адыгэхэр» зыфиIорэр арыгъэ. Тхылъыр пIашъэу, дахэу, дэтыри акъылрэ губзыгъагъэрэкIэ ушъагъэу щытыгъ.

1985-рэ илъэсым докторскэ диссерта­циеу «Культура общения и этнос» зыфиIорэр къыгъэшъыпкъэжьи, джа илъэс дэдэм Къэбэрэтэе-Бэлъкъар шIэныгъэлэжьымэ яушэтэкIо ин­сти­тут научнэ IофышIэу Iухьагъ, от­дел зэфэшъхьафмэ япэщагъ, етIанэ 2007-рэ илъэсым пащэ хъунымкIэ зэ­нэкъокъоу зэхащагъэм хэлажьи, ате­кIуагъ, джаущтэу шIэ­ныгъэлэжьмэ ятхьаматэ хъугъэ, 2014-рэ илъэ­сым нэс а IэнатIэр ыгъэцэкIагъ.

Бэрэсбый 1990 — 1993-рэ илъэсхэм гъэзетэу «ШIэнгъуазэр» (Энциклопедия) къыдегъэкIы, МыекъуапэкIи ащ кIэщакIо фэхъу. Адыгэмэ къарыкIуагъэр, ягушъхьэ-­ лэжьыгъэ, яэтнографие афэгъэхьыгъэу гъэзетым къытырадзагъэхэр нэужым «Адыгэ энциклопедием» лъапсэ фэхъугъэх. Институтым хахъо ригъэшIызэ Бэ­рэсбый зэрищагъ, Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм шIэныгъэмкIэ иIофышIэшхоу алъыти, цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ. Джаущтэу илъэс 35-м ехъу институтым щылэжьагъ.

IэнатIэр къыгъэтIылъыжьыгъэми институтыр Бэрэсбый ыбгынагъэп, отделым ипащэу къычIэнэжьыгъ, ежь адыгэмэ яIуагъэу «къызфалъфыгъэр» Iофыр ары.

Къэбэртае къикIыгъэ шIэныгъэлэжьхэр зы микроавтобус исхэу къэбарыхьэ Шапсыгъэ экспедицие ежьагъэхэу Мые­къуапэкIэ къыдырекIуагъэх. Ар 1978-рэ илъэсыгъ, бжыхьэпэ мэфэ ошIу дахэу щытыгъ. Мыхэмэ ахэтыгъ а институтым щымылажьэми шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэу Бгъэжънэкъо Бэрэсбый.

А мафэм хьакIэхэм щысын гухэлъ яIагъэпти, щэджэгъуашхэм ыуж ягъогу техьажьынхэу загъэхьазырыгъ. Бжъэдыгъум икIынхэшъ, Шапсыгъэ кIонхэу щы­тыгъэх. Зы къуаджэ горэм дахьэхэу нэжъ-Iужъ заулэмэ адэгущыIэнхэ ашIоигъуагъ. Шъхьэлэхъо Абу къысэлъэIуи, сэ хьакIэмэ хэгърэй сафэхъугъ, автобусым садитIысхьи, гъогу садытехьагъ.

Гедыоджэ Асхьад Аскъэлае щыщыгъ, ыныбжь илъэс тIокIищым бэкIэ шъхьарыкIыгъагъэп, ау къэбарэу ышIэщтыгъэм гъунэ иIагъэп. Тятэжъэу Къуекъо Мосэ хэку сымэджэщым зы палатэ дычIэлъынэу хъугъэти, джащ апэ тыщызэIукIэгъагъ. ЗэшхэмкIэ, зэунэкъощхэмкIэ тызэхъожьызэ тятэжъ чэщырэ тыдычIэлъыщтыгъэ. Ащ фэдэу сэ сичэзыу пэсыгъохэм ащыщым тэтэжъыр рэхьатырэпти, сынаIэ тетэу сыщысыгъ. УкIалэмэ чъыем ебэныгъуаеба, ау, сыд фэдэми, сынэгу ренэу псы кIаскIэзэ сыкъэтIысыжьыщтыгъэ. ЕтIанэ лIы гъур пIуакIэу пIэм хэлъыгъэр къыздэгущы­Iагъ.

— Сыд, — къысэупчIыгъ, — тэтэжъым псыр къышъупефа?

— Хьау, — сIуагъэ, — адэ уз зиIэ цIыфым тесыягъэ горэ къыхэфэн.

— УикъэIуакIэкIэ нэжъ-Iужъ горэм укIэлъырысэу укъэтэджыгъэн фае.

— Тянэжъ тиIагъ.

— Тэтэжъ сэ зыфасIорэр.

— Хьау, ащ фэдэ насып тиIагъэп, тятэжъэу Хьэсанэ Сталиным иуахътэ «бандит» аIуи, лажьи хьакъи имыIэу Дубинскэ хьапсым щаукIыгъ. Ау тянэжъ иунэкъощэу Шъоджэ Шыупащэ ихьакIэщ бэрэ сыщыIэу хъугъэ.

Къэбархэр къыIуатэхэзэ тичэщ ­итхыгъ. Нэужым, сымаджэмэ мыщ фэдэ лIыжъ Iуш зэрэчIэлъыр зашIэм, ыдэжь къырекIокIыхэу рагъэжьагъ шъхьай, зэкIэ чIэфэна, пчъэр Iухыгъэу, пхъэнтIэкIухэр къыздахьыхэу аублагъ. Ащ шIокIыхи, телевизорыр зэрыт унэм щызэрэугъоихэмэ Асхьадэ ащэу, ихьакIэщ цIыф кIуапIэ хъугъэ. Мы лIым къэбар къыIуатэ хъумэ, «уикIако пщахыгъэми къэ­пшIэнэп» зыфаIорэм фэдагъ. ЕтIанэ а Амзанэрэ тятэжъэу Мосэрэ зэмэхъу­лъэгъухэу, яшъхьэгъусэхэр аскъэлаехэу щытыти, тигъэблагъэщтыгъэ. Ащ дэжь купыр сщэнэу исхъухьагъ.

Чылэм тыкъынэси, клубым тыкъы­щыуцугъ, ащ ипащэу Цэй Ерстэмрэ сэрырэ дэгъоу тызэрэшIэщтыгъэ. Псын­кIэу кIалэхэр хигъахьэхи, лIыжъхэр къа­ригъэщагъэх, Емыж Ибрахьим, Гедыоджэ Асхьад, Гедыоджэ Хьис ахэм ахэтыгъэх.

МакIэп щатхыгъэр Аскъэлае, лIыжъхэр губзыгъэу щытыгъэхэти, къэбэртаемэ къэбаркIэ «загъэшхэкIыгъ». Ау сыдэу пшIыгъэми, адыгэ чылэба къызыдэхьагъэхэр, дамыгъэкIыжьынхэу фежьэхи шъхьае, шапсыгъэхэр зэхэгъэIагъэхэу къазэряжэщтхэр къаIуагъ, ау щытми, ямыхьамел аIумыфэу гъогу тырагъэ­хьажьыгъэхэп.

Тхьамафэ горэ тешIагъэу Бэрэсбый телефонкIэ сыкъыгъотыгъ, Ерстэм къыс­лъигъэхъугъэр. КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, Аскъэлае джыри зэрэдэс, ибысыми Асхьад, ау къэбэртэе хьакIэр пчыхьэрэ зэIэпахзэ ахьакIэ, кIасэ хъумэ бысымым дэжь ащэжьы. Кассетэу къыздыри­хьы­жьагъэхэр ыухыгъэшъ, тыдэ къисхыми джыри зыбгъу-зыпшIы горэ фясымы­гъэхьы мыхъунэу къыIуагъ. Къалэм сы­хахьи, ныбджэгъу-шъэогъу, нэIуасэкIэ «къыхэсыдзи», автобускIэ фязгъэщагъ. Бэрэсбый джыри зы тхьамафэрэ чылэм дэсыжьыгъ, джаущтэу Шапсыгъэ кIощтыр хэгъэкIи, адыгэмэ «ынэ ыкIыб щыIэу» зэраIоу къыдэкIыжьыгъ, кассетэ тIокI хъун тыритхагъэу.

Асхьадэ ыгу ыгъэгумэкIыщтыгъэти, бэкIаерэ сымэджэщым къакIощтыгъэ, ащ чIэлъы хъумэ къысфиIопщыти, ыдэжь сыкIощтыгъэ. Нэужым сэри сиIофкIэ сылъыкIуати, хэку комсомолым пропагандэмкIэ иотдел сырипащэу зэхъуми, етIанэ адыгэ гъэзетым иотдел тхьаматэу къызысэгъэзэжьыми нахь лъэкI сиIэ хъугъэти, сыфэсакъыщтыгъэ, къытеоти, сымэджэщым чIязгъэгъэгъуалъхьэщтыгъэ. Бэрэсбый кIожьыгъэу тызыIокIэм IущхыпцIыкIи къысиIуагъ:

— А уиныбджэгъу къэбэртэе кIалэр къэбар кIакохэр къэсымыухызэ кIожьыгъэ, къэбар кIыхьэмэ санэсынэу хъугъэп, ау кIо, джы къакIомэ ахэр физгъэкъужьыных…

Бэрэсбый ар есIожьыгъэти, IущхыпцIыкIи, къыIуагъ:

— Сэ бэба къэскIухьагъэр, адыгэ чIыналъэу сызнэмысыгъэрэ сызщымыугъоягъэрэ щыIэпышъ, Асхьад фэдэ лIы губзыгъэу макIэ сызэрихьылIагъэр, сы­рякIалэм фэдэу сахэсыгъ. Мэзэныкъорэ ыдэжь сызыщэIэм пчэдыжьышхэм ыуж IэплъэкI фыжьыбзэ ыгъэтIылъыти, ар ыIэ кIэдзагъэу къыригъажьэти, къэбархэр къыIуатэщтыгъэх. ЕтIанэ щэджэ­гъуашхэ тшIыщтыгъэ, ащ ыужи къыпи­дзэжьыщтыгъэ, пчыхьэр нахь зыхэ­кIуатэкIэ лIыжъхэр ихьакIэщ къакIощтыгъэх, ахэми къэбар зэфэшъхьафхэр къаIуатэщтыгъэх. Пчэдыжь зыхъукIэ джыри пытыдзэжьыщтыгъэ…

Нэужым Бэрэсбый селъэIуи, а Гедыоджэ Асхьадэ къыригъэIотэгъагъэхэм тиинститут пае копие къезгъэшIыгъ, мыщ фэдиз цIыф шIагъом «икъэбар кIэкIхэр» тэри тиIэхэмэ дэгъуба.

Бэрэсбый дунаим шIэныгъэлэжьыкIэ ыцIэ хэфытагъэ хъугъэ, ар пэсэрэ адыгэхэу зекIоныр хэзыхыгъэхэу, къа­хьырэ щыIэмэ ежь яунэ рамыхьылIэу, ичылэ пчэдыжьыпэу къыдэхьажьымэ апэ зыIукIэрэм хьалэлэу зэрэратыщты­гъэм фэдэу, Бэрэсбыий игу­шъхьэ­лэ­жьыгъэкIэ цIыфымэ адэгощагъ, адыгэм изакъоп мыщкIэ ижьау чIэтыгъэр, ­лъэпкъ зэфэшъхьафыб.

Итхылъым къысфытетхэ къэс зэ дэмыохэу «Батэр зыгъэщэу, щынэр зымышIэу…» ыIоти, уадыгэлIымэ уигъэгушхонэу цIэрэ шъхьэрэ къысфишIыщтыгъэ (къэбэртаемэ «батэр егъэщы» аIомэ къушъхьэр егъэщэу ары зэрагъапшэрэр). Джаущтэу тызэфыщытыгъ…

Тызэфыщытыгъ сэIо тхэкIыжьыгъэшъ, ар зыхъугъэр мы тхьэмэфэ кIоцIыр ары, хьылъэу сымэджагъ, лIыгъэ хэлъэу хьа­дэгъуми пэгъокIыгъ. Сигукъао кIы­гъоу джы джэуап сэри естыжьы сшIоигъу: «Батэр зыгъэщэу, щынэр зымышIэу», ышIэрэр къогъу къуимыхьажьэу, жъи, кIи ариIон зышIэу, зыIонрэ зышIэнрэ щымыкIэу тапэ итыгъэ нахьыжъышIоу Бгъэжънэкъо Бэрэсбый идунае зэри­хъожьыгъэр гухэкIышхо тщыхъугъ. Тхьэм джэнэт лъапIэ къыритын, ыпсэ ыгъэ­рэхьатын, бын-унагъоу, Iахьыл-къошэу къызэринэкIыгъэмэ къин IэтыгъошIу афэхъун, къэнагъэмэ щыIэкIэшIу яIэу бэрэ щыIэнхэу сафэлъаIо.

Сэ сицыхьэ телъ Бгъэжънэкъо Бэрэс­бый ыцIэ лъэпкъым зэрэщымыгъу­п­шэщтым.

Къуекъо Асфар.