ЦIыфыр дунаим къызытехъокIэ ежь фыхэхыгъэ лъэгъо гъэнэфагъэ щыриI. ИщыIэныгъэ гъогу тэрэзэу теуцогъэ цIыфым игъашIэ гъэшIэгъонэу, баеу, зыми хэмыкIокIэжьын лъэуж уахътэм щыпхырещы. Ар къыздэхъурэр иакъыли ишIэныгъи лъэпкъымрэ бзэмрэ мыпшъыжьэу, къогъанэ имыIэу, научнэ лъапсэр иIэубытыпIэу адыгабзэр зэхэфыгъэным дэлажьэрэр ары. Ащ фэдэ цIыфэу адыгэ бзэшIэныгъэм зиIахьышIу хэзышIыхьагъэмэ зэу ащыщ Гъыщ Нухьэ.

Нухьэ филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, Дунэе Адыгэ Академием иакадемик, ЕвропэмкIэ кавказыбзэмэ апылъ обществэм, бзэм фэгъэхьыгъэ Совет пчъагъэхэм ахэт, Урысые Федерацием ыкIи Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшху, адыгэ лъэпкъ гъэсэныгъэм зэпымыоу зэрэдэлажьэрэм пае бгъэхалъхьэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Щытхъу тхылъ къыратыгъ, IофшIэным иветеран, ичылэ гупсэу Хьакурынэхьаблэ ицIыф гъэшIуагъ. Гуетыныгъэ ин хэлъэу Iоф зэришIэрэм фэшI мызэу, мытIоу чIыпIэ ыкIи гупчэ къулыкъухэм щытхъу тхылъхэр къыфагъэшъошагъэх.

Нухьэ абдзэхэ къоджэшхоу Хьакурынэхьаблэ къыщыхъугъ, щапIугъ. Ятэу Тыркубый ашъхьащымытыжьыгъэми, кIэ­литIури пшъашъэхэри янэ дэгъоу ыпIугъэх, цIыфыгъэрэ шъхьэкIэфагъэрэ ахилъхьагъ, яфэшъошэ чIыпIэ щыIэны­гъэм зэрэщаубытыщтым филэжьыгъэх. Нухьэ ышнахьыжъ фэшъхьаф гушIуагъо имыIэу къин ылъэгъузэ къэтэджыгъ. ЦIыкIузэ IофшIэн хьылъэхэм защимы­дзыеныр шэнышIу фэхъугъ. Зэш-зэшыпхъухэм анахьыкIагъ нахь мышIэми, дэгъоу зэхишIэщтыгъэ янэ къинэу къатырилъагъо­рэр зыфэдэр, ащ зэрилъэкIэу IэпыIэгъу фэхъущтыгъ.

Илъэсих нахь ымыныбжьэу Нухьэ янэ еджапIэм чIигъэхьагъ, ау, нэмыц техакIохэм хэкур зэраубытыгъэм къыхэкIэу, илъэс нахь емыджагъэу ащ къычIэкIыжьын фаеу хъугъагъэ. ЩыIакIэр зыпкъ зеуцожьым, ныбжь зэфэшъхьафхэр зиIэ кIэлэеджакIохэр а зы классым рагъэтIысхьэгъагъэх. Еджэныр лъэшэу шIу зэрилъэгъурэм нэмыкIэу Нухьэ усэ тхыным зэрэфэщагъэр къыдэзышIэрэ иныбджэгъухэр «поэтыр» аIозэ къеджэщтыгъэх.

1954-рэ илъэсым Мамхыгъэ гурыт еджапIэр къыухи, дзэм къулыкъур илъэ­сищэ зыщехь нэужым Нухьэ Адыгэ къэ­ралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет чIэхьагъ. Ащ иятIонэрэ курс екIышъ, къалэу Тбилиси дэт къэралыгьо университетым еджэныр щылъегъэкIуатэ. Ащ щеджэфэ Нухьэ дэгъоу къыгурэIо шIэныгъэм гъэхъагъэ щыпшIыным уфэзыщэщт закъор умышъхьа­хэу ренэу Iоф зыдэпшIэжьымэ арэу зэрэщытыр. Бзэм фэгъэзэгъэ кружокхэу зыщеджэрэм щызэхащагъэхэм ишъып­къэу ар ахэлажьэ, студентхэм янаучнэ конференциехэм къащэгущыIэ. Ахэм ащыщ­хэр журнал зэфэшъхьафхэм къыхаутых. Нухьэ инасып къыубытыгъ дунаим щызэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжьхэу А. С. Чикобавэ, Г. В. Рогавэ, К. В. Ломтатидзе рагъэджэныр. Ахэр арых наукэм лъагъо хезгъэщыгъэхэр, аспирантурэм щеджэныр игъоу къыфэзылъэгъугъэхэри, бзэшIэныгъэм ыгукIэ фаблэ зышIыгъэхэри. 1963-рэ илъэсым кавказыбзэхэмкIэ сэнэхьатыр зэрэхихыгъэр къэзыушыхьатырэ диплом плъыжьыр къыраты ыкIи Нухьэ Адыгэ хэкум къегъэзэжьы.

КъыкIэлъыкIорэ илъэсым Гъыщ Нухьэ Грузием шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэшIэныгъэхэмкIэ и Институт иаспирантурэ изаочнэ отделение чIэхьэ. Ащ щеджэ зэхъум, Iоф зэрэзыдишIэжьырэм имызакъоу, шIэныгъакIэхэри, ныбджэгъукIэхэри иIэ хъугъэх. Ахэр Важа Шенгела, Гурам Топуриа, Русудан Джанашиа, Нелли Аршба ыкIи нэмыкIхэри. Непэ къызнэсыгъэми ахэм ащыщхэм ныбджэгъуныгъэ зэфыщытыкIэ адыриI.

1965-рэ илъэсым икъихьагъум къыщегъэжьагъэу 1968-рэ илъэсым нэс Шэ­у­джэн районом иIэшъхьэтетэу Гъыщ Нухьэ Iоф ешIэ. А IэнатIэр ыгъэцакIэзэ, районым гъэсэныгъэмрэ культурэмрэ зыкъы­щягъэIэтыгъэнымкIэ Iофышхо щызэшIуехы. Ащ имызакъоу общественнэ пшъэрылъхэри чанэу ыгъэцакIэщтыгъэх: КПСС-м ирайком хэтыгъ, народнэ депутатхэм ярайон Совет идепутатыгъ, райисполкомым икомиссие зэфэшъхьафхэм ахэлажьэщтыгъ.

1968-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ къыщегъэжьагъэу Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым Iоф щешIэ. А илъэсхэм къакIоцI институтым ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм Нухьэ ащэлажьэ: литературэмкIэ исектор инаучнэ IофышIэу, бзэм, педагогикэм ыкIи егъэджэкIэ амалхэм ясектор ипащэу, иберийскэ-кавказыбзэхэмкIэ отделым ипащэу, Iофыгъуабэмэ апылъ отделым ипащэу. 2009 — 2017-рэ илъэсхэм бзэшIэныгъэм иотдел ипащэу Iоф ышIагъ.

Институтым зыщылажьэрэр илъэс 50-м ехъугъ. А уахътэм тхыгъэ 400 фэдиз зэ­лъа­шIэ хъугъэ шIэныгъэлэжьым къыхиу­тыгъ, тхылъ 20 къыдигъэкIыгъ. Ахэр тихэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралхэу Англием, Голландием, Германием тхылъ шъхьафхэу е статьяхэу къащыхаутыгъэх. Дунаим щызэ­лъашIэрэ шIэныгъэлэжьхэм Нухьэ иIоф­шIагъэхэм ащыщхэм осэшхо къафашIыгъ.

КандидатыцIэр къызэрэфагъэшъошэгъэ диссертациер лъапсэ фэхъугъагъ Нухьэ иапэрэ тхылъэу «Глаголы лабильной конструкции в адыгейском языке» (1968) зыфиIорэм. Ащ ыуж шIэныгъэлэжьым наукэм нахь лъэпсэшIухэр щидзэу регъа­жьэ. Нухьэ емызэщэу матхэ ыкIи иIоф­шIагъэхэу «Вопросы эргативного строя адыгских языков» (1985), «Глагол адыгейского языка» (1989), «ПсэушъхьацIэмэ ягущыIалъ» (1990), «Сравнительный анализ адыгских языков» (2003), «Все об адыгах. ЗэкIэри адыгэмэ яхьылIагъ» (2002), «Языковедческая литература адыгов» (2005), ыныбжь илъэс 70-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэу ежь ехьылIэгъэ тхылъэу «Талант, возращенный трудом» зыфиIоу профессорэу Абрэдж Ачэрдан ыгъэхьазырыгъэр ГУАРИ-м 2005-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ, «Мысли нараспашку. Гупшысэ шъхьэихыгъэ­хэр» (2014), «История становления и развития адыгейского языкознания»(2016) зыфиIохэрэр. Адыгабзэм иIофыгъуакIэхэм зэрадэлажьэрэм дакIоу шIэныгъэлэжьыр «Адыгэ-урыс зэхэф гущыIалъэм» (2013, 2014) игъэхьазырын чанэу хэлэжьагъ. Электроннэ гъэпсыкIэм тетхэу «Мысли о языках» (2017) ыкIи «О кодексе чести адыгов (черкесов)» (2018) зыфиIорэ тхылъхэр Германием къыщыдэкIыгъэх.

Адыгэ литературэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэхэми Гъыщым инаучнэ IофшIагъэхэм чIыпIэ макIэп ащаубытырэр. ЗэлъашIэрэ адыгэ тхакIохэу Теуцожь Цыгъо, КIэрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, МэщбэшIэ Исхьакъ, Iэшъынэ Хьазрэт, Хъурмэ Хъусенэ, нэмыкIхэми ятворчествэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэри мымакIэу ащ иIэх.

Гъыщ Нухьэ иIофшIагъэхэр тиреспуб­ликэ ит гурыт еджапIэхэм якIэлэегъа­джэхэм ыкIи студентхэм къызфагъэфедэх. Ахэм ащыщых: псэушъхьэхэм ацIэхэм афэгъэхьыгъэ гущыIалъэр, адыгабзэм ехьылIэгъэ тхылъэу я 9-рэ классхэм апае Блэгъожъ Мирэ игъусэу къыдагъэкIыгъэр ыкIи нэмыкIхэр. А пстэумэ къахэкIэу адыгабзэкIэ зыщырагъэджэрэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм шIэныгъэлэжьым лъытэныгъэ ин къащыфашIы.

Нухьэ аспирантхэм, шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэм ушэтын Iофэу ашIэрэмкIэ IэпыIэгъушхо афэхъу. Ахэм докторскэ, кандидатскэ диссертациехэр пхырагъэ­кIыхэ зыхъукIэ, ар оппонентэу мызэу, мытIоу агъэнэфагъ. Къэралыгъо ушэтынхэр атыхэ зыхъукIэ, комиссиеу ащ лъыплъэнэу зэхащэхэрэм ятхьаматэу бэрэ Адыгэ Республикэмрэ Къэбэртаемрэ яапшъэрэ еджапIэхэм арагъэблагъэщтыгъэ. Апшъэрэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм я Ученэ Совет заулэмэ яIофшIэн ишъып­къэу Нухьэ ахэлажьэ. ИшIэныгъэхэм ренэу ахигъэхъоным, лъэпсэ ин зиIэ наукэм хэхъоныгъэ ышIыным фэлъэ­кIыщт иIахь зэрахишIыхьагъэм ишыхьат хъугъэ докторыцIэр къызэригъэшъыпкъэ­жьыгъэ диссертациер.

1992-рэ илъэсым шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием и Дагъыстан научнэ гупчэу Г. Цадасэ ыцIэкIэ щытым бзэмкIэ, литературэмкIэ ыкIи искусствэмкIэ иинститут адыгабзэм глаголым мэхьанэу щыриIэм фэгъэхьыгъэ диссертациер щыпхыригъэкIи, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторыцIэр къыфагъэшъошагъ. Гъы­щым IофшIагъэу иIэхэм яфэшъошэ уасэу шIэныгъэлэжьыбэмэ къыфашIырэм нахь хэхъо.

Мы мафэхэми «Адыгабзэм идиалектхэм ягущыIалъ» зыфиIорэм изэхэгъэуцон ишъыпкъэу Нухьэ дэлажьэ, чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэхащэхэрэ научнэ зэIукIэгъухэм чанэу ахэлажьэ. ШIэныгъэ­лэжьым макIэп тапэкIэ зэшIуихы шIоигъо гухэлъышIоу зыдыIигъхэр. «Бзыур зыIэтрэр ытам, цIыфыр зыIэтрэр иIофшIагъ», — еIо адыгэ гущыIэжъым. Ау IофшIа­гъэм цIыфыр къыIэтырэ къодыеп, IофшIэным цIыфым ищыIэныгъи лъегъэкIуатэ. Арышъ, адыгэ лъэпкъым ыцIэ зыIэтыхэрэм, ащ щытхъу къыфэзыхьыхэрэм ясатыр хэт Гъыщ Нухьэ.

Нухьэ ишэнкIэ зыпкъ итэу, адыгагъэм, цIыф зэхэтыкIэхэм арыгъуазэу мэпсэу. Ныбджэгъу хьалэлыбэ иI, ежьыри ишъэ­огъухэм алъытэрэ цIыф. Икъуаджэ, ичIыгу гупсэ, илIакъо гъунэнчъэу арэгушхо, «ахэм апае ыпсэ ыгъэтIылъыным фэхьазыр» зыфаIорэм фэд. «Поэтыгъэ» сэнэхьатри Нухьэ ыбгынагъэп: ыкIуачIэ къызэрихьэу усэхэри, къэбар щхэн зэфэшъхьафхэри етхых: иусэхэм ащыщхэр тикомпозиторхэм орэдышъом ралъхьагъэх («Сэ сызыфаер», «Сыдигъуи орэд къытфаIу», «Абдзах» зыфиIохэрэр, нэмыкIхэри). Мы лъэныкъомкIэ Нухьэ ыт­хыгъэхэр зэхэубытагъэу зыдэт тхылъэу «Пчъэр насыпым фыIусэхы» (2007), итарихъ романэу «Гум итыркъохэр» зыфиIохэрэр (2009) къыхаригъэутыгъэх. ШIэныгъэлэжьым ироман критик цIэрыIоу ЩэшIэ Казбек осэшхо къыфишIыгъ.

Хэти игъашIэ зыгорэ къыдэхъумэ шIоигъоу, гугъэпIэ пстэури ащ рипхэу гъэпсыгъэ. Нухьэ «сыадыгэлI» зыIорэм ышIэнэу къытефэрэр зэкIэ ышIагъ: чъыги ыгъэтIысыгъ, уни ышIыгъ, кIэлитIуи ыпIугъ. Научнэ Iофэу иIэхэр лъигъэкIотэнхэмкIэ ишъхьэгъусэу Иннэ IэпыIэгъушIу фэхъу.

Нухьэ ыныбжь илъэс 85-м нэсыгъ. Арышъ, игъашIэ кIыхьэ хъунэу, иунагъо узынчъагъэр илъ зэпытынэу, икъэлэмыпэ чан зэпытэу, гухэлъышIоу иIэхэм къакIыримыгъэчэу илъэсыбэрэ джыри лъэп­къым фэлэжьэнэу тыфэлъаIо.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм бзэшIэныгъэмкIэ иотдел иIофышIэхэр.