ЩыIэныгъэр тхыцIэ зэлъэгъабэу зэхэлъ, ащ игъогу тэрэз къэбгъотыныр, зафэу урыкIоныр, лъэпэогъу минхэм уяутэкIзэ, уиIо уемыпцIыжьэу, шъыпкъэм уфэкIоныр зэрэнасыпыгъэр арэу къысщыхъугъ Уайкъокъо Рэмэзан итхылъэу «Мэз гъэхъун» зыфиIорэм сызеджэм.

Тхылъым цIэ дахэ иI «Мэз гъэхъун». Сурэтэу ащ ыкIышъо тетым — мэзым, тыгъэпс нэфэу ащ хизым, чъыг къутамэм лъэягъэу, гупсэфэу тес бзыум, къэгъэгъэ лъэгу джылым (шIэтым) гур ащэфы. Сабыигъо-кIэлэцIыкIугъоу чылэм щыдгъэкIуагъэр зэу нэм къыкIэуцожьы. УблэпIэ еджапIэм тыщеджэщтыгъ ащ дэжьым, къуаджэм пэIулъэшъуагъэу щыт мэзыжъыем мыр, пырэжъыер, къужъыр, шхъомчыр зыхэтхэм зэрэклассэу тызэхэтэу, тикIэлэегъаджи тигъусэу ты­кIощтыгъ, жьы къабзэр зыIутщагъэу, тIэпкъ-лъэпкъхэр псынкIэ хъугъэхэу, тынэгушъхьэхэм къахихыгъэу, къытхэ­хъуа­гъэу, зыдгъэпсэфыгъэу къэдгъэзэжьыщтыгъ.

Уайкъокъо Рэмэзан мыр иятIонэрэ тхылъ. Ащ баснэхэр ыкIи усэ кIэкIхэр къыдэхьагъэх. Рэмэзан гъашIэр дэгъоу изышIыкIыгъэ кIэлэегъадж, цIыф гъэ­сагъ, щыIэныгъэм хэлъыр зылъэгъурэ ыкIи зэхэзышыпыкIырэ усакIу. Баснэхэм уяджэ зыхъукIэ, ащ иамал-къулайныгъэ хэпшIыкIэу зэрэхэхъуагъэм гу зылъыуе­гъатэ, нахь теубытагъэ хэлъэу игупшысэ кIищы зэрэхъугъэр, къэIокIэ-къэтыкIэр къыфэIэрыфэгъоу, уигъэдэIон, узылъищэн зэрилъэкIырэр хэогъэунэфыкIы.

Баснэхэр литературнэ жанрэ анахь гъэшIэгъонхэм ащыщ. Мыхэм лакъырдыр, кIэнэкIалъэр, зэгъэпшэн-зэхэфыныр бэу ащыгъэфедагъ. Дэгъури дэири нэры­лъэгъу къыпфашIых. Шэныжъ Iаехэу — зыфэгъэкIотэжьыр, къыготым лъэбгъу ридзыныр, хьарамыгъэ-хьилагъэр, жъалымыгъэ-дысыгъэр, пцIыусын-тхьагъэпцIыныр, шъорышI телъэшъуагъэр зэрэмыдэгъухэр авторым ипроизведениехэм ащыкIигъэтхъыгъ. Джащ фэдэ къабзэу, дэим пэшIуекIорэ кIуачIэ сыдигъуи къы­зэрэкъокIырэр къизыIотыкIырэ баснэхэри бэу мы тхылъым дэбгъотэщтых. Ащ къеушыхьаты дунаир дэгъу закIэу е дэй закIэу зэрэзэхэмылъыр. ЦIыфыр пIомэ, ренэу зыфэсакъыжьыныр, зэплъыжьыныр, зыфы­рикъу­жьэу, шIур ылэжьэу щыIэныр зэрэапэрэир тхы­лъым щыкIэгъэтхъыгъ.

Баснэхэм къаIуатэ

Рэмэзан итхылъыкIэу «Мэз гъэхъунэр» «КIэух гухэкI» зыфиIорэ тхыгъэм къы­зэIуехы. Огъу зэпымы­чыжьхэм япхыгъэу гъэблэ гъуй-сыеу къэ­хъугъэм мэзым хэс псэушъхьэхэр зэтыре­гъалIэх. Къиныр зэкIэми язэфэдэми, Аслъаным щэIагъэ гори иIахэп. Тхъэгъо зэпымычыжьым есэгъэ псэушъхьэр щымыIэм ригъэзыгъ, етIанэ къыIэкIа­фэрэр ышхырэп, псэхалIэр иджагъу, арышъ, гъэблаем егъэ­къозэу. Ау шъофым Быгъоу итыр зе­лъэ­гъум гушIуагъэ. Аслъа­ныр зэрэмыгугъагъэу псэушъхьэр мэхъаджэу къы­чIэкIыгъ — Быгъужъыр кIочIэ делэ зэхэлъба?! КъыжэхэкIуати, къызэхи­лIыхьи, Аслъаныр Быгъум зыкIэмыIэжьэу къытыридзагъ.

«Къыфэнэжьыгъэм зи ымытхъэу Хьэ Iэлыхэм ар зэIатхъы…»

Мэзым урипщыми, цIыфхэм уряпачъы­хьэми, щэчыгъуае зымышI, агу къызыщымыгъэкI, уитесыягъэ уекIодылIэ­жьыщт. Джары кIэкIэу къыщыIуагъэр мы баснэм.

Iо-къэIожьыгъэ мыухыжьхэм обществэм, цIыфым ирэхьат зэраукъорэр, игупсэфыгъо зэрэзэтырачырэр щыгъэу­нэфыгъ баснэу «Гунахь агъэхъагъ» цIэу зиIэм. Щыр IорышIэ-Iушъэбэ лэжьакIом имыхьакъ тыралъхьи, псэушъхьэхэм тыгъокIуацIэр фагъэIугъ, гунахь агъэ­хъагъ. Ау пцIыр пцIэу къы­чIэкIыжьи, зэкIэ къэнэфэжьыгъ. Ащ фэдэ IокIэ-шIыкIэ Iае земыхьэмэ зэрэна­хьышIур, мыжъоу бдзырэм узэрелъэпэожьырэм ищыс мы къэбарыр.

«Шъхьащытхъужь» зыфиIорэ баснэри шъхьэфэпсалъэ горэм ехьылIагъ, ар пыжъыр ары; цIэшIу зыфишIыжьэу, зэошхом хэтыгъэу, мыхъэр ыгъэхъагъэу къеIуатэ. Ау пкIэнчъэу ибгъэкъагъэ къыгъэлъэгъуагъ, къыIуагъэр зыми ышIошъ хъугъэп. Баснэр мы гущыIэхэмкIэ усакIом еухыжьы:

«Пшъхьэ ущытхъужьмэ, уалъытэщтэп, Гъэхъагъэ уиIэмэ, кIодыщтэп». Ары. Удэгъуми удэйми хэти ашIоу­ушъэфын плъэкIыщтэп.

«Насып дигъотыгъэп» зыфиIорэм зэкIэри насыпышIонхэ зэрамылъэкIыщтыр, насыпым лъэшэу уфэсакъын, уухъумэн зэрэфаер къыщыIуагъ. Ау авторым исатырхэм къызэрахэщэу, гушIозэ дэкIох, къащэ, зэмыкIухэу зэхэкIыжьых. ЩэIагъэ зэфыряIэп, зыр мыхъугъэмэ, ятIонэрэм даублэ…

«…ЩыIэныгъэр фэд киноум, ПшIэрэп къипщэрэр уиунэ», — кIегъэтхъы авторым.

«Тхьамэтэ заф» зыфиIорэ баснэр нахь цыхьэ зыфэозгъэшIэу гъэпсыгъэ. Мэз псычэтыр псэушъхьэхэм тхьаматэу хадзыгъ. Iуи, шIи пымылъэу IэнатIэр сакъэу, шъабэу зэрихьагъ. ЛъэныкъуитIури — хадзыгъэри хэдзакIохэри —рэхьатэу зэдэпсэугъэх, игъо къэси, Псычэтыр, ыныбжь тефэу, тIысыжьыгъэ. «…ДахэкIэ бэмэ агу къэкIыжьы», — еIошъ тхыгъэм ыкIэм къыщеIо.

«Дипломат» зыфиIорэр Баджэр дипломат зэрашIыгъэм, хъоршэрыгъэ-тхьагъэпцIыгъэр ыпэ итэу иIофхэр зэрэзэшIуихырэр, IокIэ-шIыкIэми зещэкIэ-зегъэ­кIонымкIэ мэхьанэшхо зэриIэр къыщыIотагъ.

«…Акъылым тхьагъэпцIыгъэр кIыгъумэ, Мэхъу Iофыр псынкIэу зэшIохыгъэ»… — еIошъ еухыжьы баснэр Уай­къокъом.

Баснэхэр зекIокIэ-шIыкIэ гъэпсыкIабэм анэсых, дэгъури дэйри зэхыуагъашIэу тхыгъэх. Тхыгъэ пэпчъ зы щыIэныгъэ ушъый горэ хэлъ: пшIэрэр умыIуатэу, умыгъэбыракъэу, IэпыIэгъу ощ нэмыкIым уфэхъуныр, лажьи-хьакъи зимыIэр, бзэгужъкIэ чIэбгъэбыныр зэрэшэн Iаер, зыгорэ кIодыпIэ ибгъэуцо пшIошIызэ, о а машэм уифэжьын зэрилъэкIыщтыр, бзэджагъэ ухэтми земыхьэмэ зэрэ­нахьышIур ащыкIигъэтхъымэ шIоигъуагъ усакIоу Уайкъокъо Рэмэзан мы усэ- гупшысэхэм. ПшIэрэм, пIорэм уафэмысакъымэ, ори кIодыпIэ узэрифэрэр къащыIуагъ.

Баснэхэр зэкIэ сюжет цIыкIоу яIэмкIэ зэфэшъхьафых: «Имыгъом быбыгъэ», «Тырагъэфагъэп», «Гугъэ», мыхэм анэмыкIхэри акъыл, ушъый гъэнэфагъэ зыхэлъых, унапэ уфэсакъын зэрэфаем ищысэх.

Баснэхэр усэ шъуашэм илъэу тхы­гъэх, гурыIогъошIух, еджэгъошIух, зы фэбэ­гъэ-IэшIугъэ горэ акIэлъэу узыфащэ, къэIокIэ-шIыкIэми уегъэразэ. ЩыIэкIэ-псэукIэр зыфэдэр къытфиIуатэзэ, тхакIом дэгъур плъэгъоу, дэир щыбгъэзыеным уфепIу. АшIырэ пэшIыжьэу, е къурэу сысырэ пэпчъ удэмычъэу, о уиакъылкIэ зафэу упсэун зэрэфаер, ощ фэдэу къыб­готыр умыушъхьакIоу, зэхэшIыкI-гурыIоныгъэ уиIэныр щыIэныгъэм зэрилъапсэр баснэхэмкIэ Рэмэзанэ къыриIотыкIы­гъэу сэгугъэ.

Усэ кIэкIхэр

Бэдэдэ мыхъухэми, усэхэри мы тхылъыкIэм къыдэхьагъэх. ЧIыопс сурэт дахэхэр ахэм къащытыгъэх:

«Гъэмэфэ пчыхь. Сыпэс Аргъой машIом. Жьыр Iужъу, IэшIу, Ар фэд шъоупсым. Тыдэ уплъэми Къурэ сысрэп». (н. 150-рэ) НэмыкI усэм къыщеIо: «Къуашъом тисэу Афыпс тыщесы. Гур ыгъатхъэу Тыгъэр къепсы. Огу шхъуантIэр Къытэхъуапсэ. УныбжьыкI, Ппчанэ псыгъо, Сыгу къыпфэкIо, Сыпщэгугъы…» Усэ къодыеп — сурэт-гупшысэ тхыгъ.

Мы дунаир лъызгъэкIуатэрэр цIыфым шIулъэгъоу гъашIэм фыриIэр ары. Ау гухэкIми, а гудэчъыгъо лъагъом ылъапсэ нэкIы мэхъу… Мы усэр ащ фэгъэхьыгъ.

Щагум дэт ЧъыгипшI чэрэзэу. Ахэм къэгъагъэр Апыт апизэу. Сыгу къэкIы Чехов тхакIор. Ары, ары «Чэрэз садыр» Сурэты дахэу ГущыIэкIэ тхыгъэр, Тхылъым къыдэкIы, ЧIым къытехъо. СIэ къэлалэ, УсIэкIэкIы. Бзылъфыгъэр ПIыгъыщтэп IэкIэ ШIулъэгъуныгъэр Ыгу зикIыкIэ.

Уайкъокъо Рэмэзан итхылъыкIэу «Мэз гъэхъун» зыфиIорэм усакIор нахь ти­гъэшIагъэ, игупшыси, итхакIи ахэхъуагъ, сигуапэу тхылъым «Гъогу маф!» фэ­- сэIо.

Мамырыкъо Нуриет.