Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм ялъэпкъ тхакIоу Мэщ­бэ­шIэ Исхьакъ итхылъыкIэу «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжь. Хьатмэ япчыхьэ тIокI» зы­фиIорэм лъапсэу, къежьапIэу фэхъугъэр, къызтегущыIэрэр, лъэпкъ мэхьанэ зиIэ Iофы­гъохэу къыщиIэтыгъэхэр, непэрэ уахътэм ахэр зэрэдиштэхэрэр зэдгъашIэмэ тшIоигъоу авторым зыIудгъэкIагъ ыкIи гущыIэгъу тыфэхъугъ.

Исхьакъ, сыд фэдэрэ тхыгъэу уикъэлэмыпэ къычIэкIырэми зы тарихъ лъапсэ горэ иIэу щыт. Зичэзыу IофшIагъэр литературэм ишэпхъэ хьалэмэтмэ арытэу тхыгъэ. Сыд ащ къе­жьапIэ фэхъугъэр?

— Сэ сицIыкIугъом щегъэжьагъэу ли­тературэр зыфэдэр къызгурымыIощтыгъэми, рыгущыIэхэ зыхъукIэ, тхакIохэм ацIэ къыраIо зыхъукIэ сшIогъэшIэгъонэу сыкъэтэджыгъ. Ау апэ адыгэ гущыIэм, адыгабзэм яIэшIугъэ зыщысшIагъэр сятэжъ ихьакIэщ. СянэкIэ сятэжъ ары. Тятэ илъэс 45-рэ нахь къымыгъэшIа­гъэу дунаим зехыжьым, тызэрищэлIэжьи, зэшиплIым типIугъ, тилэжьыгъ. Тадэжь къакIощтыгъэх тигъунэгъу лIыжъхэр. Ахэм ягукъэкIыжьхэр, пшысэхэр, Iоры­Iуатэхэр, нарт эпосэу джы зигугъу тшIы­рэр къаIуатэ зыхъукIэ сшIогъэшIэгъонэу сядэIущтыгъ. Ау апэдэдэ адыгэ мэ­къамэр зыщызэхэсхыгъэр сшынахьыжъхэр еджэхэу къызыкIожьхэкIэ, унэмкIэ къаратыгъэ усэхэр зэрагъашIэ зэхъур арыгъэ. Апэу зиусэ зэхэсхыгъэр Хьаткъо Ахьмэд ары. Хьаткъо Ахьмэд сэ ныбжьи слъэгъугъэп, сытеплъагъэп ыкIи. Ау ащ иусэхэр зэрагъашIэхэ зыхъукIэ, сыкIэ­дэIукIымэ сшIогъэшIэгъонэу, мэкъамэр зэрэгъэпсыгъэр, сыгу исыубытэу сатыр зытIущхэр — джары апэ дэдэ сэ адыгэ литературэм сыхэзыщагъэр. Ау ащ ыпэкIэ, я 3-рэ классым тисэу, кIэлэегъэ­джэ гъэшIэгъон тиIагъ, ар ПщыунэлI Юсыф, тичылэ щыщ. ИкIэлэгъум Каир, диным пылъ университетым ­щеджагъ. Къыухи къызэкIожьым, Октябрэ революциер къэхъуи, ежь зы­феджагъэмкIэ Iоф ымышIэу, кIэлэегъа­джэу тэ тыригъэджагъ. Апэрэ — яплIэ­нэрэ классхэм тащеджэ зэхъум, ежь географиер, арифметикэр, тарихъыр нэ­мыкI классхэм щаригъэкIутыщтыгъэх.

ЦIыф гъэсагъэу, цIыф гъэшIэгъонэу щы­тыгъ. Джащ я 3-рэ классым тисэу къы­тиIощтыгъ мыщ фэдэу: «Непэ дунаир дахэ, тыгъэпсы, бжыхьэ. Непэ ощх къе­щхы, ошъуапщэ. Шъуащыщмэ зыгорэ къатхын алъэкIына?» Усэ цIыкIуми, ежь еплъыкIэу дунаим фыриIэр къытиIоти, тигъэтхыщтыгъэх. Унэм тыкъызыкIожьыкIэ, зыгорэхэр ттхыщтыгъэх сэри, къыз­деджэрэ сишъэогъухэми. Ау ахэм къагурымыIорэм фэдэу, гущыIэм пае, уашъом уиплъэмэ пщагъор, пщэ нэгъыф­хэр щесых. «Пщэу щесырэр шым фэд» зысIокIэ, «сыда мы къапIохэрэр, ащ фэдэ тлъэгъурэп?» къысаIощтыгъ. Тянэ мыщ фэдэу къысиIощтыгъ сэ къыс­фэ­гъэхьыгъэу: «Сэ зыгорэ къызыуасIокIэ, къэсIуагъэр чIыгум нэмысэу къыбгурэIо, мыдрэ пшынахьыжъхэм къагурыIорэп». Сэри сшIогъэшIэгъоныгъ ар къызкIиIорэр. Зы ныбэ кIоцI къызэди­кIыгъэхэми, цIыфхэр зэфэдэп. Сишъэогъухэм къаIорэм сэ нэмыкI еплъыкIэ фысиIагъ. Ощхыр къещхы хъумэ, жьыбгъэм чъыг тхьапэхэр ыгъэсысы хъумэ, псынэкIэчъым ымакъэ сшIогъэшIэгъонэу — джащ фэдэхэм еплъыкIэ афысиIэныр сэзгъэшIагъэр ПщыунэлI Юсыф ары. Я 3-рэ классым сисэу усэ цIыкIухэр стхы­нэу езгъэжьагъ. Ситхылъхэри къыдэкIыгъэу, илъэс 50 сыхъугъэу, сэщ фэгъэ­хьыгъэу къыдагъэкIыгъ тхылъ сищыIэныгъэ ыкIи ситворческэ гъогу, сянэ-ся­тэхэм, сятэжъ, сшынахьыжъхэм, силIакъо афэгъэхьыгъэ сурэтхэр итхэу. Сянэ-ся­тэхэм ауж ПщыунэлI Юсыф исурэт итэу къырязгъэгъэхьагъ. Ащ изакъоп, кIэлэ­егъаджэу ащ ыуж сезгъэджагъэми исурэт къыдэзгъэхьагъ. ШIоу къысфашIагъэм шIушIэ джэуап афэсшIыжьыгъ. Арышъ, ахэм джынэс «тхьашъуегъэпсэу» ясэIо. ПщыунэлI Юсыф игугъу зыкIэсшIырэр мы аужырэ тхылъэу, тарихъым техыгъэ романэу «Зэман чыжьэм иджэрпэджэжь. Хьатмэ япчыхьэ тIокI» зыфиIорэр стхы зэхъум, апшъэрэ IорыIуатэр къэзыIуатэщтыгъэр Юсыф ары.

УикIэлэегъаджэ техыгъэ образыр сыдэущтэу тхыгъэм къыщыптыгъа?

— Ащ ылъэкъуацIэ зэблэсхъугъ. Хьатмэ афэгъэхьыгъэ пчыхьэ тIокIым къизгъэкIыгъэр пчыхьэ тIокIым къэбарэу къыIотагъэр ары, хьатхэу зэман чыжьэм щыIагъэхэм, ежьыр Каир щеджэ зэхъум зэхихыгъэхэр, Хьат империе зэ­рэщыIагъэр. ЕтIанэ къыгъэзэжьы зэ­хъум, къэкIожьы зэхъум, Тыркуем къи­фи илъэсрэ фэдизрэ исыгъ. Хьатмэ якъэлэ шъхьаIэу зэфашIыгъэм, а лъэхъа-­ным фараонэу яIагъэхэр — Апэрэ Рамзэс, ЯтIонэрэ Рамзэс, Ящэнэрэ Рамзэ­с ялъэхъан; къызегъэзэжьым, Тырку­ем къызефэм, хьатмэ якъэлэ шъхьаIэу джыдэдэм щымыIэжьыр, Богускуй зыфиIорэ къалэм пэблагъ ар, ащ къыдэфагъ, ахэр ылъэгъугъэх. Ахэм апылъ шIэныгъэлэжьмэ аIукIэгъагъ, ежь еплъы­кIэу иIэр лIыжъмэ къафеIуатэ, хьакIэщым къыщызэрэугъоигъэхэм сэри сахэс. Сэ пшъэрылъэу сиIагъэр — тилIыжъхэр къэзэрэугъоинхэм ыпэкIэ хьакIэщыр къызэIусхыщтыгъэ. ЯщыкIэгъэ псыр тез­гъэуцощтыгъ, остыгъэм фэтагын изгъа­хъощтыгъ, слъэкIыщтыгъ, хэзгъанэщтыгъ. Сэ сядэIущтыгъ. Джа лъэхъаным бэ хьатхэм афэгъэхьыгъэу сэ зэхэсхыгъэр. ЛIыжъхэр зызэIукIэхэкIэ, бэмэ атегущы­Iэщтыгъэх. Уахътэу ежьхэр зыхэтыгъэхэр я 30 — 40-рэ илъэсхэр арыгъэх. Хэ­гъэгу зэошхор къежьэным ыпэкIэ Фин заор зэрэщыIагъэр, Граждан заор хэгъэ­гум зэритыгъэр, я 30-рэ илъэсхэм ялъэ­хъан цIыфхэм къинэу алъэгъугъэр: хьапс гъэ­тIысынхэм зыфэсакъхэзэ атегущыIэщтыгъэх, упчIэхэр зэратыжьыщтыгъэх. А упчIэхэр зытыщтыгъэр, Пщы­унэлI Юсыф зыфасIорэр, тхылъым ыцIэ итэп нахь мышIэми, ар къагурыIощт тичылэ дэсхэм.

Зэман зэфэшъхьафхэр тхы­гъэм сыдэущтэу щызэбгъэкIугъэха? Сыд IэпыIэгъу къыпфэхъугъэр?

— Тхылъэу къыдэкIыгъэр зыфэгъэ­хьыгъэр 1930 — 1940-рэ илъэс­хэм ти­хэгъэгу щыхъущтыгъэ-щышIэщтыгъэм, ахэм сэ сиобразхэр атезгъэгущы­Iэхэзэ, Хьат лъэныкъом зыфагъазэ­щтыгъ. Ащ къыщыхъухэрэр, мыдкIэ къыщыхъу­хэрэр зэтефэх. КIэкIэу къэпIон зыхъукIэ, тэ, адыгэ лъэпкъэу дунаим тетым, «ты­адыг» зэтэIожьы тэр-тэрэу, анахь лъэп­къыжъэу дунаим тетмэ тащыщ. Ащ игу­гъу сэшIы, сыда пIомэ шIэныгъэлэжьхэу, цIыф гъэшIэгъонхэу илъэс 200 — 300-кIэ узэкIэIэбэжьмэ тэ къытхэхьа­гъэхэм къытаIолIагъэхэр дэгъоу зэзгъэ­шIагъэх. Ахэм къаIорэр — анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетмэ тащыщ. Лъэп­къыжъ 36-рэу дунаим тетэу зигугъу ашIырэмэ тахэт. НыбжьыкIэу тхэрэмэ ясэIо: «Лъэпкъым иуз, лъэпкъым игушIуа­гъо уимыузэу, уимыгушIуагъоу утхэн плъэкIыщтэп!» Ар зызэхапшIэкIэ, лъэпкъым уфэшIушIэщт, уфэтхэщт. Адыгэгу сиIа пIомэ, сиIэу зысэлъытэжьы. Стхыгъэхэм ахэр къащысэIо. Джыри илъэс 50, илъэси 100 горэ къэдгъэшIэна сэIошъ сегупшысэ. Дунаим лъэпкъыбэ текIодыкIыгъ тэщ нахьи нахь лъэпкъы­шхохэу, лъэпкъ цIыкIухэуи. Ар къытщымышIыным пае зыкъэтыухъумэжьын фае. Тыбзэ, тиадыгэ шэнхэр, тизэхэтыкIэхэр — джахэр тиныбжьыкIэу къыткIэхъухьэрэмэ агурыдгъэIонхэ фае. Ар къызщежьэн фаер унагъор ары. Джар къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм агурыд­гъаIо зыхъукIэ, джыри илъэсишъэ горэ къэдгъэшIэн. Илъэс мин пчъагъэрэ дунаим тытетыгъ. Джыри тытетынэу къыс­шIошIы. Тытезгъэтыщтыр джа зигугъу къэсшIыгъэ Адыгэ Хабзэр ары. «Глобализация» зыфаIорэ дунаим нахь иным нахь цIыкIур щедыры. Нахь иным нахь цIыкIум шъхьакIо рехы. Ащ тыхэмыкIодэнэу ары.

ЕтIани загъорэ тыхэкIодэщтэу къысшIошIы. Глобализацием ихьар­зэ тырелъашъо жьым. Ар къытщымышIыным фэшI, тызтехьэрэм зыщыдгъэпытэным пае, тэр-тэрэу зытыухъумэжьын фае. Адыгэ лъэпкъыр лъэпкъ зэ­фэшъхьафэу зэтеутыгъ — кIэмгуехэр, аб­дзахэхэр, бжъэдыгъухэр, къэбэртаехэр, шапсыгъэ­хэр, хьатхэр, гущыIэм фэшI. ХьакIэщым щызэхэсхыщтыгъэхэр: «Бжъэ­дыгъу хэгъэгу сыщыIагъ», «КIэмгуе хэгъэгу тыкъикIыжьыгъ», «Къэбэртэе хэ­гъэгум тызэкIом», «Щэрджэс хэгъэгум тызэкIом» — егъашIэм адыгэр зэгупшысагъэр ихэгъэгу ары. «Хэгъэгу тиIагъа, тимыIагъа?» зыIохэрэм адезгъаштэуи, адесымгъаштэуи мэхъу. Хэгъэгу зэхэт­щэн тэ тлъэкIыгъэп, ау тиадыгэ пшысэхэм, ти Нарт эпос къыкIэныгъэхэм уяджэ зыхъукIэ, ащ фэдэ зэрэщыIагъэр къыдгурыIон фае. «Синдика» зыфаIощтыгъэ хэгъэгу тиIагъ. ЩыIэжьэп ар. Хьат хэгъэгур джыдэдэм Тыркуе хэгъэгур зэ­рысым итыгъ, Азие цIыкIукIэ еджэ­щтыгъэх. Тхылъыр стхын зэхъум, бэмэ ся­джагъ сэ, сытхэным ыпэкIэ ренэу ары зэрэсшIырэр — тарихъ лъапсэр умышIэу птхын плъэкIыщтэп. Совет хэгъэгур тиIэ зэхъум шIэныгъэлэжьэу тиIагъэхэм хьат­хэм афэгъэхьыгъэу атхыгъэхэр, Iэ­кIыб къэралхэм яшIэныгъэлэжьхэу нэкIубгъо 300 — 500-р къыдэзыгъэкIыгъэхэм нэмы­цыбзэкIи, инджылызыбзэкIи атхыгъэхэу зэдзэкIыгъэхэм сяджагъ. 1989-рэ илъэсым СССР-м и Апшъэрэ Совет сыхэт зэхъум нэIуасэ сыфэхъугъагъ Ардзинбэ Владислав. Ащ ыуж етIанэ ар Абхъазым иапэрэ Президент хъугъагъэ. Зы комиссие тызэдыхэтыгъ, илъэсищым бэрэ тызэIукIагъ. Ежь Владислав Ардзинбэ хатоведэу щытыгъ. Хьатмэ апылъыгъ. ЩыIэх шIэныгъэлэжьыбэ хьатхэр адыгэ­абхъаз лъапсэ яIэу, мыщ икIыхи ащ хэгъэгу щашIыгъэу зыIохэрэр. «Хаты» ыкIи «хеты» ашIузэхэкIуакIэ, хэта ахэр? «Хатхэр» — тэры, хьатхэр ары. «Хетхэр» — Европэ лъэныкъомкIэ къикIыхи, хьатмэ къахэтIысхьэхи ахэкIухьагъэх, абзэ аштагъ, шIэныгъэлэжьхэми зэхагъэкIуа­кIэх, арышъ, джа лъэхъаным Хьат хэгъэгу щыIагъ, икъэлэ шъхьаIэщтыгъэр — Хьатуц (Хатуца).

Мы зэпстэуми тхылъыкIэм чIыпIэ щагъотыгъ, тарихъыр зэзыгъашIэ зышIоигъохэмкIэ, лъэпкъ зэхашIэ зиIэхэмкIэ гъэшIэгъоныщт.

Тэу Замир.