ТхакIоу Хъалыщ Сэфэрбый Ахьмэд ыкъор къызыхъугъэр илъэс 80 хъугъэ. Ар макIэп ыкIи бэп зэфэгъэ гъогум утемыкIэу, шъыпкъэм уфэкIоныр мыпсынкIэми.

ЗыкIи Сэфэрбый ащ дэхыгъэп, ­илъэпкъ игупшысэ Iэпызыгъэп, цIы­фыгъэ-адыга­гъэм езэщыгъэп. Ылъ хэжъэгъуагъэу адыгагъэр хэлъыгъ — лIыгъэр, щэIагъэр, шъыпкъагъэр ипIэшъхьагъыгъэх.

Хэгъэгу зэошхоу чIыгур зыгъэгырзыгъэу, цIыфхэр зыгъэпыхьагъэу, тикъэра­лыгъоу СССР-щтыгъэр лъэпсэич-лъэпсэкIод зышIын мурад зиIэгъэ зэо мэхъа­джэр къызежьэм, сабый быдзэшъуагъ, ар боу охътэ къиныгъ, илъэси 4-м кIо­гъэ заом тихэгъэгу, тичIыгу, тицIыф лэжьэкIо хыехэм яунагъохэр, ягугъэхэр зэхикIыкIэгъагъэх.

Заор — зао… Ащ иапэрэ илъэс анахь къинэу тикъэралыгъо, тидзэ пащэхэм, тидзэкIолIхэм къафыдэкIыгъэми, псынкIэу къызхэшхъожьыгъэх, псэр атызэ, напэр ащэфыгъ.

Заор аухыгъагъэми, цIыфыгухэм ащ мыкIыжьын тыркъошхо къатыринагъ, зы унэгъо закъуи ащ итхьамыкIагъо зэхимышIагъэу, пэкIэмыкIыгъэу тыди, хэтрэ лъэпкъи щыIэп, боу хьылъэу ар хэти къыфыдэкIыгъ. Хъалыщ Сэфэрбый исабыигъо-кIэлэцIыкIугъо а зэошхом Iэпихыгъ: илыягъэу шхагъэп е агъэшIуагъэп.

Хъалыщ Сэфэрбый шэкIогъум и 9-м 1940-рэ илъэсым Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Натыхъуае къыщы­хъугъ. Къоджэ гурыт еджапIэр къызеу­хым, колхозым щылэжьагъ. 1960-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет чIэхьагъ, къыухыгъ. А уахътэмкIэ анахь агъэлъапIэу щытыгъэ кIэлэегъэджэ сэнэхьатыр ыгъотыгъ: илъэсищэ Бжыхьэ­къоякIэм дэт еджапIэм адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ щыригъэджагъэх, 1968 — 2002-рэ илъэсхэм Тэхъутэмыкъое районымкIэ Отрадненскэ гурыт еджапIэм икIэлэегъэджагъ.

Сэфэрбый студентызэ, ытхыхэрэр 1963-рэ илъэсым къыщыублагъэу хеутых.

Гупшысэныр, хъурэ-шIэрэм алъапсэ ыгъэунэфыныр, а зэкIэ гукIэ зэригъэзэфэныр шэны фэхъугъ. Усэхэр етхых, ахэм поэмэхэри къагоуцуагъэх. Непэрэ цIыфым игухэлъ зэфэшъхьафхэр щыIакIэм зэрэпхырищыхэрэр, игукIаехэр зэри­Iотэжьхэрэр, художественнэ амалхэмкIэ къащыриIотыкIыгъэх. БлэкIыгъэм уеубытылIагъэу ущыIэныр зэрэмытэрэзыр зэхишIэу, мамыр щыIакIэм ипчэгу итхэу, ар ыпэкIэ лъызгъэкIуатэхэрэм апае ренэу тхагъэ Хъалыщыр.

ЦIыфым акъылэу Тхьэм къыриты­гъэр ыгъэхьаулые зэрэмыхъущтыр къыгурэIо, ежь фэлъэкIырэмкIи къогъанэ зыфи­шIыжьырэп. Нахьыжъхэмрэ нахьыкIэ­хэмрэ азыфагу зэгурыIоныгъэ-зэкIэ­дэ­IукIыжь илъмэ, щыIакIэр нахь зэгъэзэ­фагъэ зэрэхъущтыр кIигъэтхъызэ, кIэлэцIыкIухэми афэтхагъ ыкIи афэтхэ.

Къэлэм IорышI

КIэлэегъэджэ IофшIэн иным тхэн-­гупшысэнри къыготэу, ыгъэцакIэу къырэкIо тхакIоу Хъалыщыр. Тхылъэу къыдигъэкIыгъэхэр: «СшIошъ мэхъу», «Чэтэ чIэгъым», кIэлэцIыкIухэм апае усэхэр зыдэт тхылъэу «Гъогумаф, пцIэшхъо цIыкIур!». Ар тIо къытырадзэ­жьыгъ. «Анахь мысэр хэт?», мыхэм анэмыкIхэри.

Тхэным зызыфигъэзагъэр, игупшысэ ыкIи икъэлэм нахь къыфэIорышIэ зы­хъугъэр бэшIагъэ, ау мы аужырэ илъэс 20-р нахь гъэбэжъугъ. ПIуныгъэ-гъэсэныгъэм хэтэу Iоф зишIэгъэ уахътэм бэ ылъэгъугъэу ыушэтыгъэр: щыIэныгъэри нахь къыпэблагъэу, тхэкIэ амал-шIыкIэри нахь къыIэкIэхьэгъагъ. 1997-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу Хъалыщ Сэфэрбый Урысыем итхакIохэм я Союз хэт.

2005-рэ илъэсым тхакIом «Мэзэтыгъ» цIэу зыфишIыгъэ тхылъыр къыдигъэ­кIыгъ. Мыщ къыдэхьагъэх усэхэр, поэмэхэр, кIэлэцIыкIухэм апаехэр. Ахэм зэкIэми тхакIом игушIуагъуи, имуради, игухэкIи ахэгощагъ. Тхылъэу «Тызэкъотмэ —тылъэш» зыфиIоу, джэмэкъэ лъэшыр къызыхэIукIырэр 2018-рэ илъэсым ­Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ къыщытырадзагъ. Ар усэу «Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Быракъ» зыцIэм къызэ­Iуехы:

Мамырныгъэр уищэбзэщищы Зэо мэхъаджэм ащаухъумэ, Жъогъо пшIыкIутIур, лъэпкъ тамы­гъэу, ЗыкIыныгъэ хэлъэу, зы жъогъобын, ГъэкIэрэкIагъэу ар пшъэрылъын. * * * Мамыр щыIакIэм итыгъэ фабэ О къыппэгъокIы укъигъэшIэтэу, ТицIыф пэрытмэ кIуачIэ яоты. Насыпыр хъоеу, агу къэоIэты, Адыгэ хэкум и Лъэпкъ Быракъ!

Хъалыщым игупшысэ афэгъэзагъ Хэгъэгум илъэпкъ, икъуаджэ, иадыгабзэ, тыкъэзыуцухьэрэ дунэе дахэм, цIыф зэгурыIоныгъэм, кIэлэцIыкIухэм ясабыигъо ухъумэгъэным.

… Сиадыгабзэу сыбзэ бзэрабз, Уипсалъэ пэпчъы хъишъэр къеIуатэ, Дэхагъэу пхэлъыр гъашIэм хэкIуатэ. Адыгэ бзэгум пщынэу укIэлъ, Адыгэ хабзэм пкъэоу укIэт, Оры сэ сIулъыр, сиадыгабз, Сянэ ынапэ уфэдэкъабз.

«Сиадыгабз»

УсакIор илъэсыбэрэ кIэлэегъэджагъ, лIэужхэм аригъэшIагъ зэрилъэкIэу адыга­бзэр, ащ илъэпIэгъэ-куугъэ ебгъэшIэ­жьынэу щытэп, ыушэтыпагъ. Джащ фэдэ къабзэу укъызыщалъфыгъэу, узыщапIугъэ чIыпIэр пстэумэ зэ­ря­дэхэкIырэр, мэкъэ пытэ дахэкIэ къащиIуагъ Сэфэрбый усэхэу «Си Мые­къуап», «Сичылэ гупс», ипоэмэу «ШIу­фэс, чылэжъэу Хьатрамтыку!» зыфи­Iохэрэм.

Си Мыекъуап

Сыпфэзэщыгъэу, услъэгъу сшIои­гъоу, Уадэжь сыкъэкIо си Мыекъуап. СызэрэпIуплъэу, IаплIы къорэгъэу УкъыспэгъокIышъ, лъэшэу сигуап. Псы ехьыжьагъэу, Шъхьэгощэ псы­хъом, Сыкъызэрэсэу инэпкъ сикIуапI. Зы чIыпIэ закъоп гум щыщ хъугъэр, НитIум ылъэгъурэр зэкIэ силъапI.

Гупшысэр мэшэсы

ТхакIоу Хъалыщ Сэфэрбый гъашIэ зыгъэшIэгъэ цIыф. ЩыIэныгъэм идэхэгъэ­лъэпIагъи, цIыфыр зыфыщыIи, улъэп­къыным имэхьани, мамырныгъэм ыуаси, кIэлэцIыкIухэр къэкIощтым игъэпсакIоу зэрэщытхэри, лIэужхэм язэпхыныгъэ гъэпытэгъэныри, гумэкI-гукъаоу тщэчы­хэри къыреIотыкIых. Усэу «Гъэтхап» зыфиIорэм къыщеIо:

ПхъэшъхьакIэ мылым икъамэ ТкIопс-ткIопсэу нэпсыр къыпэзы, «Къэ-у! Къэ-у гъатхэм ымэ!» — Къолэжъым ыжэ къыдэзы.

«Шыхэр», «Мэзыр», «Бжыхьэ къэгъа­гъэхэр», «КIымаф», «Тыгъэр ипIэ екIужьыгъ», «КъытфэкIо гъатхэр», нэмыкIхэри усэ кIэракIэх.

Ошъо чапэр зэтыричэу, Пчыхьэм шыблэр уагъэ. Ищэбзащэ зэпыкIыгъэу, ПчыкIэм ыкIэ къэлъэгъуагъ. Ощхыцэшхом, гъонэ-санэу, Гъогу сапэм тхыпхъэ щешIы. КъэзгъэшIэщтым сыгу илъынэу А сурэтыр гум сфыхешIэ.

«Сылъэхъу сэ гущыIэ дахэм» зыфиIорэ усэм ыбзэ иIэшIугъэ-лъэшыгъэ кIиугъое­ныр, гущыIэ зафэр зэрэIэзэгъур агуригъэIоныр хэти игухэлъ инэу къызэрэрыкIорэр, тхэн IофшIэнышхори ащ къызэрэкIэкIуагъэр щыкIигъэтхъыгъ. Псэ зыпыт дунаеу Тхьэшхом къыгъэшIыгъэм егъэразэ ыкIи «Тхьауегъэпсэу о, Ты­гъэр!» зыфиIорэм къыщеIо:

Тхьауегъэпсэу о, тыгъэр! Мэфэ ошIу къытэптыгъэр. Уибзый фабэ зэптыгъэм, Чэфэу ыгуи зиIэтыгъ.

УсакIом ытхыхэрэм псэ ахэлъ зышIырэр, уасэ къязытырэр шъыпкъэр зэращыкIигъэтхъырэр ары.

Зэрэдунаеу джаущтэу ыгу щызэпэ­кIэ­кIы тхакIоу, усакIоу, егъэджакIоу, гъэса­кIоу, цIыф Iушэу Хъалыщ Сэфэрбый. Иусэхэм ямызакъоу, ипоэмэхэм гупшы- сэшхо ахэлъ, хэгъэгум, лъэпкъхэм ыкIи адыгэхэм ашъхьэ къырыкIуагъэм тарихъ лъапсэу яIэм къытегущыIэзэ, блэкIыгъэ зэманыжъхэр нэм къыкIегъэуцох. Тхьае­гъэпсэу, сыдигъуи илъэпкъ шIу фишIагъ, зэфагъэр къыгъэгъунэу, ыухъумэу, хэти къыфыриIотыкIэу гупшысагъэ. Арышъ, адыгабзэр зилъапIэу, зикIасэхэм ацIэкIэ, Сэфэрбый «тхьауегъэпсэу!» етэIо, къызыхъугъэ мэфэкI инымкIэ тыфэгушIозэ, псауныгъэрэ нэхъойрэ щымыкIэу, ­илъэпкъ, иунагъо адэтхъэнэу фэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.