Адыгеим ибжыхьэ дышъ

Илъэсым иуахътэхэр зэфэшъхьафхэми, ахэб­дзын ахэмытэу, гур зыгъэшIу закIэх. Ауми, ибэрэчэтыгъэкIэ, игъомылэ IанэкIэ, идышъэшъо теплъэкIэ, итыгъэпс фэбэ гоIукIэ пстэуми къахэщы бжыхьэр.

ЗэплъэкIыгъо тимыфагъэу, тызэсэгъэ апэрэ Iоныгъо мазэр дгъокIотагъэу, чъэпыогъум — ятIонэрэ гурыт бжыхьэ мазэм тыдэIорышIэ.

Адыгеим бжыхьэр щыфаб, щыгъушъ, щытыгъэпс. Iоныгъом чъыг тхьапэхэр, гъэмафэр гум къагъэкIэу, шхъонтIагъэх, зыгъэпсэфыпIэ гупчэхэм, паркхэм къэгъэгъэ дахэхэр — розэхэр, хризантемэхэр, астрэхэр, георгинэхэр, нэмыкIхэр къащэкIых. Бжыхьэ мафэхэм губгъохэм лэжьыгъэр — тыгъэгъазэр, натрыфыр, чIыплъэр ащыIуахыжьы. Чъыг хатэхэм мыIэрысэхэр, къужъхэр, къыцэр, сэнашъхьэр къащаугъои.

Чъэпыогъу мазэри итеплъэ-IуплъэкIэ Iоныгъом джыри пэблагъ, аужыпкъэм, фабэр дэкIуаешъ, гъэмафэм фэд. Ауми чъэпыогъур итеплъэкIэ Iоныгъом текIо: къумбыл ыкIи нэмыкI чъыг тхьапэхэм гуфаплъэу уяплъымэ, гъожьышэ-плъы­жьышъох, пкIэшъэ такъор къежьагъэшъ, ошэкурэу чIыгум телъ, чэрэгъузэ тыдэкIи щызэрехьэ. Джары тиреспубликэ ибжы­хьэ «дышъэкIэ» цIыфхэр зыкIе­джэхэрэр.

Мы мазэм чIыгухэр ажъох, коцыр, хьэр апхъых. МэкIэ-макIэзэ мафэхэр нахь кIако мэхъух, чэщхэр — кIыхьэх. Мафэхэр джыри фабэхэми, чэщхэр чъыIэтагъэх, хэпшIыкIэу нахь къэучъыIы. Аузэ пчэдыжьыпэри нахь къыкIигъэщтыхьэ хъущт. ШэкIогъум икъихьагъум бзыухэм яорэд жъынч макъэ нахь макIэ мэхъу, уашъор къегъолъэхы, жьыр зыбгырыоу къежьэ, ощххэр къефых. Къу­шъхьэхэм апэрэ осыр къащесы, чIыопсым зэрэщытэу кIымафэм зытырегъэпсыхьэ. Ау Адыгеим ибжыхьэ идэхэгъэ гоIугъэ, ухэтми, угу хэмыпкIэн плъэкIырэп.

Тиреспубликэ хэхъо, зеIэты

Адыгэ Республикэр загъэпсыгъэр бэмышIэу илъэс 29-рэ хъугъэ.

Зэгорэм шIункIым, мышIэныгъэм ахэтыгъэ адыгэ лъэпкъым, шыкур, зиузэнкIыжьыгъ. Совет хабзэм ихьатыркIэ адыгэхэм автономиер бэдзэогъум и 27-м 1922-рэ илъэсым, ВЦИК-м и Унэшъо гъэнэфагъэкIэ, зэрагъэгъотыгъагъ. ИлъэсипшI пчъагъэхэм ащ фэдэ гъэпсыкIэм рыпсэугъэх — яполитикэ, мэкъумэщ, промышленнэ ыкIи культурнэ щыIэкIэ-псэукIэм лъэпсэ пытэашIыгъ.

Тызэрэщыгъуазэу, Адыгэ автоном хэкур, игъо къэси, республикэ хъугъэ.

Джырэ мафэхэм хэпшIыкIэу Адыгэ Республикэм хэхъо, зеушху, зеIэты. Ар гушIуагъо ыкIи насыпыгъ!

Адыгэ тхакIохэу чъэпыогъум къэхъугъэхэр

Ягупшысэ – гъозапIэ

Хьаткъо Ахьмэд (1901 — 1937)

Адыгэ лъэпкъ литературэм икъежьэпIэ-уцупIэ Iутыгъэу, зиакъыл, зишIэныгъэ, зигупшысэ адыга­бзэм, адыгэ гущыIэм яухъу­мэн, адыгэхэм ящы­IэкIэ-псэукIэ нахьышIу шIы­гъэным, адыгэ лите­ратурэм пкъырэ-шъхьэрэ ыгъотыным зышъхьамысыжьэу дэлэжьагъ Хьаткъо Ахьмэд Джанхъот ыкъор. Къуаджэу Хьатыгъужъы­къуае чъэпыогъум и 24-м 1901-рэ илъэсым ар къыщыхъугъ. Ахьмэд ятэ анахь дингъэсэныгъэшхо иIэу хэкум исхэм ащыщыгъ, илъфыгъэхэми шIошъхъуныгъэ пытэ, гъэсэныгъэ ыкIи цIыфыгъэ аригъэгъотымэ шIоигъуагъ.

Хьаткъо Ахьмэд еджэгъэ-гъэсэгъагъ, щыIэкIакIэу къакIорэм игъэпсэкIо чаныгъ. Совет хабзэр агъэу­цуи, еджапIэхэр ады­гэ къуаджэхэм къазыщызэIуахыхэм, кIэлэегъаджэу Гъобэкъуае Iоф щишIагъ. Мы илъэсхэр ары лъэпкъ поэтическэ творчествэм нахь пэблагъэ зыхъугъэр. Иапэрэ усэхэр 1923-рэ илъэсым гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыщыхиутыгъэх.

1923 — 1926-рэ илъэс­хэм Хьаткъор КутВ-м (Коммунистическэ уни­вер­ситет трудящихся Востока) Москва щеджагъ.

Ар къызеухым, зыщыщым къыгъэзэжьи, хэку гъэзетым иредактор игуадзэу, иредакторэу, гъэсэныгъэмкIэ хэку исполкомым иотдел, Адыгэ тхылъ тедзапIэм яIофышIэу щытыгъ. 1934-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу, щэIэфэ, Хьаткъо Ахьмэд Адыгэ тхэкIо организацием пшъэ­дэкIыжь зыхьырэ исек­ретарыгъ.

Ытхыхэрэр 1923-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. Рассказэу «Былым фэкIод» (1927), пьесэхэр дэтхэу «КIэр», усэ-орэдхэр зыдэт сборникэу «Пщыналъ», «Часовой», «ЦIыфыр щэ­рэI», «Стиххэр» къыди­гъэкIыгъэх. Хьаткъо Ахьмэд илъэс 36-рэ ныIэп къыгъэшIагъэр, ау акъыллэжьыгъэшхо илъэпкъ къыфигъэнагъ. СССР-м итхакIохэм я Союз 1934-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ. Лъэпкъ поэзием илъэпсэгъэуцугъ.

Пэнэшъу Сэфэр

ЛIэшIэгъуныкъом къе­хъугъэу адыгэ литературэм дахэу щэлажьэ Пэнэшъу Сэфэр Иляс ыкъор. Тхылъеджэхэм лъэшэу якIэсэ тхакIу. ИсэнэхьаткIэ агрономэу, ау ыгукIэ тхэкIо­-гупшысакIоу къэхъугъ. Теуцожь районымкIэ къуа­джэу Къэзэныкъуае (хы­чIэгъ хъугъэхэм ащыщ) чъэпыогъум и 29-м 1930-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

Сэфэр гъэсэныгъэ-шIэ­ныгъи, тхэн къулайныгъи бэшIагъэу ыгъотыгъ, IэнэтIэ зэфэшъхьафхэри ыгъэ­цэкIагъэх: хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иIофышIэу ригъажьи, мэкъу-мэщымкIэ отделым ипащэу, редактор шъхьаIэм игуадзэу Iоф ышIагъ. 1998-рэ илъэсым къы­щыублагъэу, илъэс 20-м, республикэ кIэлэцIыкIу журналэу «Жъогъобын» зыфиIорэм иредакторыгъ. Сэфэр ытхыхэрэр 1965-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хеутых.

Сэмэркъэу жанрэмкIэ ригъэжьагъ тхэныр — «УпыкIын ащ, сиблагъэ» (1968), ащ къыкIэ­лъыкIуагъэх иповестхэр, ирассказхэр зыдэт тхылъхэр, ироманхэр адыга­бзэкIи урысыбзэкIи къыдэкIыгъэх. Джырэ щыIакIэм идэгъуи идыджи къыб­гуригъаIоу матхэ. Пэнэшъу Сэфэр Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу, Урысые Федерацием ыкIи Адыгэ Республикэм культурэмкIэ язаслуженнэ IофышI, медалэу «Адыгеим и Щыт­хъузехь» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ, Урысыем итхакIохэм я Союз 1977-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу хэт.

Мэхъош Руслъан (1940-2018)

Мэхъош Руслъан Ибра­хьимэ ыкъор Тэхъутэмыкъое районымкIэ къуаджэу Козэт къыщыхъугъ. КIэлэ­егъэджэ училищыр, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъэх. Козэт еджапIэм икIэлэегъаджэу, изавучэу, ипащэу Iоф ышIагъ. Козэт къоджэ кой администрацием ипэщагъ.

Руслъан ытхыхэрэр 1975-рэ илъэсым щегъэ­жьа­гъэу хиутыщтыгъэх. Тхэ­кIо купым ятхыгъэ зы­дэт сборникэу «КIочIэ зэи­кIым» апэ иусэхэмрэ ипоэ­мэхэмрэ къыдэхьа­гъэх. Ащ ыужым ежь итхылъ­хэр шъхьафэу къыдэкIыхэ хъу­гъэ: «Ахьырэри мэгугъэ», «Заор, заор!», «Сы Сыда, сы Хэта?», «Гугъэм инэф­шъагъу», «Гугъэм инэфы­лъэ фаб», нэмыкIхэри къы­дэкIыгъэх. Мэхъош Рус­лъан АР-м лъэпкъ гъэ­сэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIагъ, егъэджэн программэхэмрэ методическэ IэпыIэгъухэм­рэ ягъэхьазырын хэлажьэщтыгъ, текIоныгъэр къащыдихэуи къы­хэкIыгъ. Урысыем итха­кIохэм я Союз 1998-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу хэтыгъ.

НэкIубгъор зыгъэхьазырыгъэр Мамырыкъо Нуриет.