«Гулъытэ чан зиIэу, къаIотэжьэу зэхихы­гъи, зэджагъи, ылъэгъугъи, ытхыгъи зыщы­мы­­гъупшэрэм шIэжь дэгъу иI» — аIо адыгэ­хэм. ШIэжь уиIэным къикIырэр уилъэпкъ къырыкIуагъэр пшIэныр, уигупшысэ, уизэхэшIыкI, уиакъыл ар ащыщ хъуныр ары.

Уилъэпкъ литературэ итарихъ пшIэ зыхъукIэ, ар неущырэ мафэм фэбгъэлэжьэн олъэкIы. БлэкIыгъэ зэманхэм ащалэжьыгъэхэм гу­шхуагъэ къыпхалъхьэ, лъэкI къыуа­ты, о пшъхьэкIэ гъэ­хъагъэу пшIыщтхэм ахэр лъапсэ афэхъу.

ЩэшIэ Щамсэт итхакIэрэ ицIыфыгъэ хабзэрэ дэгъоу ащыгъозэ шIэныгъэлэжь инэу Хьа­кIуашъэ Андрей ипсалъэ къызэрэщыхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, 2005-рэ илъэсым пхыригъэкIынэу къырихьылIэгъэ IофшIагъэр зэрищыкIагъэм тетэу гъэхьазырыгъэр — фундаментальнэ IофшIэгъэшхоу щыт. Ар Щамсэт ытхыным пае IорIуатэ ыкIи лите­ратурнэ-критическэ материал бэ­дэдэ ыугъоий, егугъупэзэ Iоф адишIагъ, етIанэ ахэр къызыфигъэфедэхэзэ, лъэпкъ поэзием итарихъэу лIэшIэгъубэ зыныбжьым гъогоу къыкIугъэм хэплъэ­жьызэ ытхыгъ. ШIэныгъэ куухэр зиIэ филологэу зэрэщытым ишIуагъэкIэ авторым пшъэры­лъэу зыфигъэуцужьыгъэр шIущэу зэшIуихын ылъэкIыгъ — жэрыIо народнэ поэзиеми, джащ фэдэу лъэпкъ поэзиеми япроизведение пчъэгъабэхэм ясоциальнэ-идейнэ лъапсэхэр къыхигъэщынхэ зэрилъэкIыгъэм имызакъоу, а произведениехэм япоэтикэ апэ­рэу хэплъагъ, ащ ишIуагъэкIэ жабзэм, усэ зэхэлъхьаным, риф­мэм ыкIи строфикэм афэгъэхьыгъэу бэ гъэшIэгъонэу къы­хигъэщын ылъэкIыгъэр. Тэ тишIошIыкIэ, а новаторскэ Iоф­шIагъэр адыгэ литературоведением хэшIыхьэгъэ Iахьышхоу хъущт. Анахьэу хэгъэушъхьафыкIыгъэу къэIогъэн фаер ушэтын IофшIагъэу тыкъызтегущыIэрэр зэрэтхыгъэ жабзэр ары. Ар —академичнэп ыкIи гъушъэп, баеу гъэпсыгъэ, гурышэ-гупшысэхэр тэрэз шъыпкъэу къыриIотыкIын ылъэкIэу, къэIуакIэр гум къинэ­жьэу зэгъэфагъэ.

ЩэшIэ Щамсэт ытхыхэрэр I975-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхаутых. Гъэзетэу «Адыгэ макъэм», журналэу «Зэ­къошныгъэм» апэрэу Щамсэт къащыхиутыгъэхэр адыгэ литературэм жанракIэу «усэ фыжькIэ» — прозэм илъ усэкIэ хигъэ­хьагъэх. ТхакIо цIэрыIоу Кощ­бэе Пщымафэ зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, прозэкIэ тхыгъэ усэхэр тиадыгэ литературэкIэ жанракIэх. Мары ащ ытхыщтыгъэр: «Джы зигугъу къэсшIымэ сшIоигъор Ергъукъо Щамсэт. Щамсэт усэкIэ ытхыгъэ прозэр адыгэ литературэм кIэу къыхигъэхьагъэу сэлъытэ. Къы­хэзы­гъэхьагъэри лъызыгъэкIо­тагъэри Щамсэт арэу сэлъытэ, осэшхуи фэсэшIы. Ахэр кIэкIыхэу, IэшIу­хэу, гупшысэр дэгъоу къыраIотыкIэу гъэпсыгъэх. Атефэрэ уасэ ахэм джыри афашIыгъэп». Мыщ пыдзагъэу къэтIон иусэхэм ащыщхэр орэдышъом зэ­рэ­ра­лъхьа­гъэхэр.

Нэмыц литературэм щыщхэу усэхэр, пьесэ «черкес пшъашъ» ыцIэу ЩэшIэ Щамсэтрэ Едыдж Батрайрэ зэгъусэхэу зэрадзэ­кIыгъэх. Нэужым урыс литературэм щыцIэрыIо Бальмонт иусэхэр адыгабзэм ригъэкIугъэх.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэкIэ щытым литературэмкIэ иотдел илъэси­пшIым ехъугъэу зипащэм ушэтын Iофышхохэр щызэшIуахых. Ащ къыщаIэтырэ ыкIи щызэшIуахырэ Iофыгъохэр зэкIэ щыIэны­гъэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэу анахь мэхьанэшхо джырэ лъэхъаным зэратыхэрэр арых. Анахьэу непэ Щамсэт ынаIэ зытыригъэтырэр тхылъищ хъурэ «Адыгэ литературэм итарихъ» адыгабзэкIэ къыдэгъэкIыгъэныр ары. Апэрэ тхылъыр 2006-рэ илъэсым шIэныгъэлэжьэу Шъхьэлэхъо Абу гъусэхэр иIэу АР-м итхылъ те­­дзапIэ къыщыдэкIыгъ. ЯтIонэрэ ыкIи ящэнэрэ тедзэгъухэри хэутыным фагъэхьазырыгъэх. Научнэ-практическэ конференциеу зэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ илъэс 80 зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэу 20I2-рэ илъэсым институтым щызэхащагъэм хэлэжьагъэхэм къашIыгъэ докладхэр зыдэт тхылъэу «Большая дорога, большие свершения» зыфиIорэр къытырадзагъ. Ащ инаучнэ редакторыр Щамсэт. ИкIыгъэ илъэсым ежь ЩэшIэ Щамсэт «НыбжьыкIэхэм апае пшысэхэр», «КIэлэцIыкIухэм апае пшысэхэр», «Жэнэ Къырымызэ кIэлэцIыкIухэм апае ытхыгъэ усэхэр» зыфиIорэ проектищыр ыгъэхьазырыгъ. Ахэр дискхэм атетхагъэхэу институтым къыдигъэкIыгъэх.

Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым изы IофшIэкIо-гъэ­пса­кIохэм ащыщыгъ, адыгэ литературэм, IорIуатэм яушэтын-угъоинкIэ Iофышхо ышIагъ, илъэпкъ кIэн фэлажьагъ Щамсэт ишъхьэгъусагъэу, ти Адыгэ Республикэ имызакъоу Кавказым, Урысыем ащызэлъашIэщтыгъэ шIэныгъэлэжь цIэрыIоу ЩэшIэ Казбек. Адыгэ лъэпкъым ынапэу щыт цIыф гъэсэгъэшхом тиинститут Iоф зэрэщишIагъэм мэхьэнэ гъэнэфагъэ етэты. ТызфыщыIэр, тызэрэщытын фаер Казбек фэдэ цIыф гъэсагъэхэм къытагъашIэ, тищысэтехыпIэх, къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм япIункIэ шIогъэшхо къэзытырэ кIочIэ лъэш хэ­лъыгъ. ЦIыфыгъэшхо, культурэ ин хэлъыгъ, ныбджэгъухэм афэшъыпкъагъ. Адыгеим инаучнэ кадрэ ныбжьыкIэхэм ягъэхьазырынкIэ опсэуфэ Iофышхо ­ышIагъ.

ЩэшIэ Щамсэт доктор ыкIи кандидат диссертациехэр къызщагъэшъыпкъэжьырэ АКъУ-м и Совет хэт. Адыгэ лъэпкъ Iофыгъохэм, гъэзет-журнал фэтхэнхэм, теле-радио къэтынхэм ре­нэу ахэлажьэ. ШIэныгъэлэ­жьыр анахь зыпылъыр адыгэ IорIуатэмрэ литературэмрэ ята­рихъ изэхэфын ары. ШIэныгъэ тхыгъэу 300-м ехъу къыхиутыгъ, тхылъыбэхэми ателэжьыхьагъ. ПрозэкIэ тхыгъэ усэхэр зыдэт тхылъ шъхьафхэу «Бзыужъый» (I993), «УблапIэ» (I985) зыфиIохэрэр къытырадзагъэх.

КъыхэгъэунэфыкIыгъэн фаер — критическэ ыкIи литерату­роведческэ IофшIагъэхэр зыдэт тхылъ I3 къыхаригъэутыгъ, не­пэрэ адыгэ литературэм ехьы­лIэгъэ статья пчъэгъабэ Махачкала, Налщык, Ростов, Мыекъуа­пэ къащыхаригъэутыгъ.

Адыгэ лъэпкъым игушъхьэлэжьыгъэ иушэтэкIо-тхакIо икъэ­лэмыпэ къычIэкIыгъэхэр Iоры­Iуа­тэм, тарихъым, литературэм яIо­фыгъохэм афэгъэхьыгъэх. Мы аужырэ илъэсхэм ЩэшIэ Щамсэт тхылъ гъэшIэгъонхэр адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыхиутыгъэх. Ахэр «Адыгэ усэным игъогупэхэр», «Адыгэ IорIуатэхэр», «Восхождение к памяти», Слово о «Нар­тах», «Преодоление кризиса», «Эпические песни адыгов» (поэтика, стиховая культура), «Ритмы драматической эпохи», «Художественное своеобразие адыгейской поэзии», «Эпические песни адыгов» (поэтика, стиховая культура), нэмыкIхэри. Мы тхылъхэр адыгэ литературэм ыкIи нарт эпосым яIофыгъо зэ­фэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэх. Непэ сэ зигугъу къэсшIы сшIоигъор джырэ адыгэ поэзием изытет ехьылIэгъэ тхылъэу «Адыгэ усэным игъогупэхэр» зыфиIоу Щамсэт ытхыгъэр ары.

Тхылъым адыгэ поэзием мы аужырэ илъэс 40 — 50-м зэхъо­кIыныгъэу фэхъугъэхэр авторым къыщызэхефы, гъогоу къыкIу­гъэр зыфэдэр щегъэунэфы. Ахэм адакIоу усэнымкIэ гъэхъэгъэ инэу щыIагъэхэм, нэшэнэ шъхьа­Iэу типоэзие хэлъыгъэхэм кIэ­кIэу, IупкIэу къатегущыIэ. Усэ зэхэлъхьанымкIэ гъэхъагъэхэу Еутых Аскэр ышIыгъэхэм, нэ­ужым МэщбэшIэ Исхьакъ, Бэрэтэрэ Хьамид, Iэшъынэ Хьазрэт ыкIи КъумпIыл Къадырбэч ­адыгэ поэзием лъэбэкъукIэ зэрэра­гъэдзыгъэм ягугъу къешIы, ау анахьэу зитхакIэ ащ къызэхифырэр ахэм ауж тхэнэу езыгъэ­жьэгъэ Къуекъо Налбый ары.

Ежь ыпэкIэ адыгэ поэзием къыщамыIэтыгъэ Iофыгъохэр иусэ­хэм зэращызэшIуихыхэрэм, илъэгъо шъхьаф зэрэщыпхырищыгъэм тхылъыр къытегущыIэ.

ЩэшIэ Щамсэт шIуагъэкIэ фэ­плъэгъун фаемэ ащыщ адыгэ поэзием хахъоу ышIыхэрэр — хымэ литературэмэ яфэмэ-бжьы­мэ къатырехьэми — алъэпсэ шъыпкъэкIэ адыгэмэ ятарихъ, ягушъхьэлэжьыгъэ зэрепхыгъэ­хэр къызэригъэлъагъохэрэр. Ар къеушыхьатыжьы авторым IорыIуатэмэ художественнэ кIуа­чIэу, амалэу ахэлъхэу, джырэ поэзием щыгъэфедагъэхэу къыщылъагъохэрэмкIэ.

Щамсэт зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, адыгэ поэзием хэхъоныгъэ фэзышIыгъэхэм, шIыкIэ-амалыкIэхэр хэзылъхьагъэхэм ащыщых Налбыйрэ Емыж МулиIэтрэ ягъогогъухэу тхэщты­гъэхэ усакIохэу Бэгъ Нурбыйрэ Нэхэе Руслъанрэ. Мыхэми гу­пшысэ куурэ лиризмэ дахэрэ яусэхэм ахалъхьэщтыгъ, цIыфыгъэм, гукIэгъум, шъырытыгъэм яIофыгъохэр атхыгъэхэм къащаIэтыгъ, тилитературэ чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубытынымкIэ Iофышхо ашIагъ. Ахэм хэхъоныгъэ ин афашIыгъ реализмагъэм ылъапсэхэу адыгэ литературэм щыуцугъагъэхэм.

Зигугъу къэтшIыгъэ тхылъэу «Адыгэ усэным игъогупэхэр» зыфиIорэм зэфэхьысыжьэу щишIыгъэхэр Дунэе поэзием, урыс поэзием ягъэхъагъэхэм ягъэпшагъэхэу, тилъэпкъ поэзие ауж къызэримынэрэр нафэ къы­шIызэ, зэритхыгъэр гуапэ мэхъу.

ЩыIэныгъэ гъогу гъэшIэгъон, гъогу дахэ къэзыкIурэ цIыфы­шIоу, цIэрыIо-IофшIакIоу, шIэныгъэлэжь инэу ЩэшIэ Щамсэт иIофшIэгъухэмкIэ тыфэгушIо ыныбжь илъэс 70-рэ зэрэхъу­гъэр зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ!

ЩыIэныгъэм къиныри, тхъагъори щызэголъых. Сыд фэдэ лъэныкъо бгъэзагъэми хэхъоныгъэшхохэр ЩэшIэ Щамсэт иIэх, ар тхэкIо-усэкIо IэпэIас, шIэныгъэлэжь, литературэ отделым ипащ. ЗэрэтиIофшIэгъум фэшI тигуапэу ищыIэныгъэ гъогу тылъэ­плъэ, игъэхъагъэхэм тарэгушхо. ТыфэлъаIо тшIоигъу Щам­сэт ищыIэныгъэ хъярыр нахь къыщебэкIынэу, ипхъорэлъфхэм янасып дахэ адигощын амал иIэнэу, ежь ышъхьэкIэ гухэлъэу иIэхэр къыдэхъунхэу, къызхэкIыгъэ лIакъом, лъэпкъым идахэ аригъаIоу, иIа­хьыл­-благъэхэм адатхъэу, псауныгъэ пытэ иIэу, иIофшIэн гухахъо хигъуатэу, игъэ­хъагъэ­хэм ахигъахъоу щы­Iэнэу фэтэIо.

ШэкIо Мир.