Дунэе Адыгэ Хасэр кIэщакIо зэрэфэхъугъэм тетэу 2011-рэ илъэсым Iоныгъом и 28-м Адыгэ шъуашэм и Мафэ апэрэу Адыгеим щыхагъэунэфыкIыгъ.

Къэбэртэе-Бэлъкъарми ащ фэдэ Iоф­тхьабзэр 2012-рэ илъэсым щыкIуагъ. МэфэкI Iофтхьабзэхэр Мыекъуапэ, Налщык, Щэрджэс къалэ ащызэрахьащтых. Дунэе Артийскэ Комитетымрэ Дунэе Адыгэ Хасэмрэ якIэщакIоу адыгэ шъуа­шэм фэгъэхьыгъэ дунэе фестивалыр Къэбэртэе-Бэлъкъарым ящэнэрэу щызэхащэщт. Хабзэ зэрэхъугъэу, Кавказым хэхьэрэ республикэхэм, IэкIыб къэралыгъохэм яхудожественнэ коллективхэр, артистхэр, орэдыIохэр, къэшъуакIохэр ащ хэлэжьэщтых.

Непэ «адыгэ шъуашэкIэ» тызаджэрэр я VI-рэ лIэшIэгъум зэтеуцоу ригъэжьагъэу шIэныгъэлэжьхэм алъытэ. Ау ащ охътэшхо зэрэпэIухьагъэр къэтIон. Тинепэрэ шъуашэ ылъэ зытеуцогъапэр я XVIII-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм — я XIX-рэ лIэшIэгъум иублэгъухэм адэжь ары.

Хъулъфыгъэ шъуашэм хэхьэх: чIэгъчIэ­лъыр, цыер, кIакор, къэптаныр, джанэр, гъончэджыр, бгырыпхыр, хъурышъо е упкIэ паIор, лъаер, лъэхъстэн цуакъэр е лъэкъопылъхьэ лъэпшъэ кIыхьэр, шъхьэ­рыхъоныр, къамэр, майстэр, кIакIор.

Бзылъфыгъэ шъуашэм хэхьэх: чIэгъчIэ­лъыр, саер, джанэр, кIэкIыр, гъончэдж лъэпэ кIыхьэр, лъаер, лъэпэдыр, цуа­къэр, паIор, шъхьэтехъор, бгырыпхыр.

Хъулъфыгъэ шъуашэм ыкъуачIэхэмрэ ыIашъхьэхэмрэ уагъэкIэ къадыхьэщтыгъэ нахь, тхыпхъэ рахьылIэщтыгъэп. Сыд фэдэрэ щыгъыни радэщтыгъэр чыIу зэрыдзэр ары. Адыгэ хъулъфыгъэхэм гъучIхэм ахэшIыкIыгъэ чыIухэр ягопагъэп. Ащ фэдэхэр нахь зэзыхьылIэщтыгъэхэр бзылъфыгъэхэр ары. Хъулъфыгъэм гъучI чыIу фырадэн фаеу зыхъукIэ, шэкIкIэ ар къадыхьажьыщтыгъ. Хъулъфыгъэхэм яIэшэ-шъуашэхэм тыжьынэу арахьылIэрэр мылыдыным пае саут халъхьэщтыгъ, тхыпхъэ шIуцIэкIэ чIаухъу­мэщтыгъ.

Адыгэхэм сыдигъуи дышъэм нахьи тыжьыным нахь уасэ фашIыщтыгъ. Дышъэр нахь зэхьылIапхъэу алъытэщтыгъэр бзылъфыгъэхэр ары.

Пшъашъэхэм ябгырыпххэр, ячыIухэр (бгъэ чыIухэр) нахь гъэкIэрэкIагъэу щытыгъэх, дышъэпс атегъэлъэдэгъагъ, мычIы арысыгъ, кIэрышIэн зэмылIэужыгъохэр фашIыщтыгъэх, бгырыпхыр нахь бгъузагъ. Унагъо ихьэгъэ бзылъфыгъэм ибгырыпх нахь шъомбгъуагъ, ибыжьи нахь иныгъ, ащ фэдизэуи гъэкIэрэкIэгъагъэп.

Адыгэ шъуашэм итеплъэ лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI тIэкIу зихъожьыгъэ­ми, лъэпкъым ащ уасэу ритырэри, имэхьани къеIыхыгъэп. «Щыгъыным цIыфыр егъэкIэракIэ, акъылым егъэдахэ» еIо адыгэ гущыIэжъым. ЦIыфым IэкIоцI дунаеу, шэнэу, гулъытэу иIэр ищыгъын къыхэщы. Ау цыер щыгъын къодыеп. Ар зыщыгъым Iэдэб хэлъын, ышъхьэ ылъы­тэжьын фае. ЗэолIхэмкIэ ар Iэрыфэгъу дэдэу щытыгъ. Хьазырылъэу ащ ыбгъэгу тедагъэхэм арылъ хьазырхэр заом илъэхъан лъэшэу къашъхьапэщтыгъэх. Гурыт лIэшIэгъухэм, анахьэу я XVII-рэ лIэшIэгъум, къащегъэжьагъэу адыгэ шъуа­шэр КъохьапIэм щагъэлъапIэу, щагъэфедэу рагъажьэ. АщкIэ зишIуагъэ къэкIуа­гъэхэр IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыгъэ зекIохэу лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм адыгэ хэкум щыIагъэхэр ары.

Кавказми, КъокIыпIэ Благъэми арысхэр зыкIэхъопсыщтыгъэхэр адыгэ Iэшэ-шъуашэ, адыгэш зэрагъэгъотыныр, адыгэ бзылъфыгъэ шъхьэгъусэу яIэныр ары. СурэтышI цIэрыIохэу Ван Дейк, М. Врубель, Ф. Рубо ыкIи нэмыкIхэм адыгэ пшъашъэм идэхагъэ къырагъэлъэ­гъукIэу сурэтыбэ ашIыгъ. А. Пушкиным, К. Бальмонт, М. Лермонтовым, Дж. Байрон, Е. Долматовскэм ыкIи нэмыкI­хэм адыгэ пшъашъэм ищытхъу зыщаIогъэ усэхэмрэ поэмэхэмрэ атхыгъэх. Гохьхэу, шIыкIашIоу зэрэщытыгъэхэм имызакъоу, адыгэ пшъашъэхэм Iэдэбы­шхуи, пытагъи ахэлъыгъ. Къэбэртэе пщышхоу Идарыкъо Темрыкъо ыпхъоу Гощэунае урыс пачъыхьэу Иван Грознэм шъхьэгъусэ зыфэхъум, я XVI-рэ лIэшIэгъум иятIонэрэ кIэлъэныкъо къыщегъэжьагъэу къэбэртэе пщы-оркъхэм Урысыем идзэ къулыкъу щахьэу рагъажьэ. Ахэр къэзэкъ полкхэм ахэтыгъэх е къэзэкъхэм ягъусэхэу Урысые империем икъыблэ гъунапкъэхэр къагъэгъунэщтыгъэх.

Адыгэ шъуашэр къэзэкъхэм зашта­гъэр 1828-рэ илъэсыр ары. Кавказ линием игенералэу Эммануэль къэзэкъхэм адыгэ Iэшэ-шъуашэр зэрахьанэу джащыгъум унашъо ышIыгъагъ. 1861-рэ илъэсым шэкIогъум и 7-м урыс пачъы­хьэу Александр II-р а унашъом кIэтхэжьыгъагъ. Кавказым икъэзэкъыдзэхэм ахэтхэмкIэ я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 40-рэ илъэсхэм цыер дзэ шъуашэ хъугъагъэ.

Къэзэкъхэм ауж урыс лIэкъолIэшхэмрэ офицерхэмрэ адыгэ шъуашэр зэрахьэу аублагъ. Пачъы­хьэ унагъоу Романовхэми яофициальнэ щыгъынхэм ар ахэ­лъыгъ. ЗакавказьемкIэ цыер зыщагъэфедагъэр Грузиер ары, лIэкъолIэш закъохэр ары ар зезыхьагъэр.

Непэ адыгэхэм ялъэпсэ къежьапIэхэм зызэрафа­къудыижьырэр, лъэпкъ хабзэхэр зыпкъ рагъэуцожь зэрашIоигъор гушIуагъоу щыт. Нысащэхэм, мэфэкI, зэIукIэгъу зэфэшъхьафхэм ялъэхъан адыгэ шъуашэр ащыгъэу зытлъэгъукIэ тщиз тхэхъо. Адыгэ шъуашэм блэкIы­гъэм ипчъэ къытфызэIуехы, лъэпсэ къе­жьапIэхэм зафэдгъэ­зэжьын, лъэпкъ шъхьэлъытэжь тхэлъын, нэмыкI лъэпкъхэмкIэ хъопсапIэу щытыгъэ шъошэ зэкIужьым тырыпэгэн зэрэфаер зэхытегъашIэ.

Дунэе Артийскэ Комитетым адыгэ шъуашэр дунэе культурэм ихъарзынэщ 2018-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 12-м хигъэхьагъ. Кавказым ис лъэпкъхэм культурэмкIэ я Мафэхэр 2020-рэ илъэсым гъэтхапэм и 5-м къыщегъэжьагъэу гъэтхапэм и 12-м нэс Париж щыкIохэ зэхъум адыгэ хъулъфыгъэ шъуашэмрэ адыгэ бзылъфыгъэ шъуашэмрэ щаIыгъын­хэу ЮНЕСКО-м имузееу ООН-м хэтым ратыгъэх.

Бетугъан Ауес.

Дунэе Артийскэ Комитетым ивице- президент, академик, культурэмрэ гъэсэныгъэмрэ яIофыгъохэмкIэ ЮНЕСКО-м хэт.

КъБР.