Гупшысэ дунаим щыбысымыгъ

Адыгэ литературэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ анахь зишIуагъэ къэкIуагъэр тхакIохэм яадыгэ организацие щыIэ зэрэхъугъэр ары. Адыгэ тхакIохэм я Апэрэ зэфэс зыфа­гъэ­хьазырызэ, тхыгъакIэхэр ашIыщтыгъэ, кIо­чIа­кIэхэр литера­турэм къыхэщэгъэным дэлажьэщтыгъэх.

ЕджапIэхэм ащеджэхэу, е еджэныр къаухыгъакIэу сэнаущыгъэ зыхэлъ ныбжьыкIэхэри, тхыдэIотэ, IорIотэкIо нахьыжъхэри литературнэ-творческэ IофшIэным апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу чанэу хэла­жьэщтыгъэх, адыгэ тхакIохэм- рэ усакIохэмрэ я Апэрэ зэфэс гъэхъэгъэ гъэнэфагъэхэр яIэу къекIолIагъэх. Зэфэсыр 1936-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 11-м щегъэжьагъэу и 14-м нэс кIуагъэ, адыгэ литературэм игъэ­хъагъэхэмрэ щыкIагъэу фэхъу­хэрэмрэ щыхагъэунэфыкIыгъэх, зэшIохыгъэн фэе твор­ческэ пшъэрылъхэр рахъухьагъэх. Мы уахътэм апэрэ творческэ­ лъэбэкъу пытэхэр зышIыгъэхэм ащыщыгъ Еутых Аскэр. ЩыIэкIакIэм игъэпсын, цIыфыкIэм ипIун-лэжьын хэлэжьэрэ кIочIэ лъэшэу адыгэ литературэр хъугъэ. ШIэны­гъэ-гъэсэныгъэрэ гулъытэ­-гупшысэрэ пIэ­кIэмылъэу литературэм ущы­лэжьэн плъэкIыщтыгъэп, ар къагурыIоу, тхэн­-гупшысэныр сэнэхьат зыфэзышIыгъэхэм яшъыпкъэ щыIэныгъэм рахьы­лIэщтыгъ.

Еутых Аскэр Къадырбэч ыкъор Красногвардейскэ рай­оным ит къуаджэу Хьатикъуае Iоныгъом и 25-м 1915-рэ илъэ­сым къыщыхъугъ.

Аскэр 1928-рэ илъэсым ­Адыгэ педтехникумым чIахьи, 1931-рэ илъэсым къыухыгъ. 1931 — 1935-рэ илъэсхэм Краснодар кIэлэегъэджэ ин­ститутым щеджагъ. Хэку гъэзе­тэу «Колхоз быракъым» ире­дакцие илъэситIо Iоф щишIагъ, 1936 — 1938-рэ илъэсхэм Адыгэ научнэ-ушэтын институтым щылэжьагъ. 1939 — 1941-рэ илъэсхэм театрэ искусст­вэхэмкIэ Къэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зы­хьырэм иадыгэ студие икIэлэ­егъэджэ-упчIэжьэ­гъугъ.

Еутых Аскэр ытхыхэрэр 1934-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. Еутыхым усэхэм ямызакъоу литературнэ-критическэ статьяхэр 1934 — 1938-рэ илъэсхэм хэку гъэзетэу «Колхоз быракъым» къыщыхеу­тых. 1938-рэ илъэсым «Адыгэ литературэмкIэ хрестоматие» ыIоу къыдигъэкIыгъэм адыгэ тхакIохэм атхыгъэхэу программэмкIэ еджапIэм щызэрагъэшIэн фаехэм ямызакъоу, а уахътэм ехъулIэу адыгэ литературэ ныбжьыкIэм хэхъоныгъэ гъогоу къыкIугъэр, тха­кIохэм ятворчествэкIэ зэхэ­фыныр дэтыгъэх.

Еутых Аскэр ежь ихудожест­веннэ тхылъхэр 1939-рэ илъэсым къыдэкIхэу рагъэжьагъ: иусэ тхылъэу «Тима­фэхэр», рас­сказхэр зыдэтэу «КIочIэшху», зы акт хъурэ пьесэу «Анахь чаныр» (зэкIэри а зы илъэсым, 1939), усэхэмрэ поэмэхэмрэ зыдэтэу «ТхыдакI» (1940), лирическэ повестэу «Сшынахьыжъ» (1941) зыфиIохэрэр къыдигъэкIыгъэх.

Адыгэ литературэм лъэбэкъу теубытагъэхэр ыдзыщтыгъэх, тхакIо пэпчъи ишъыпкъагъ. Ау Хэгъэгу зэошхор къежьи, адыгэ литературэм утын инхэр къырихыгъэх, чIэнэгъэшхохэр ригъэшIыгъэх, анахь гугъапIэ къэ­зытыщтыгъэхэу Андырхъое Хъусен, Уджыхъу Адылджэрый, Уджыхъу Хьамид, нэ­мыкIхэри заом хэкIодагъэх.

Хэгъэгу зэошхом Аскэр хэлэжьагъ, «Орден Отечественной войны II степени» зыфиIорэр ыкIи медальхэр къыфагъэшъошагъэх.

Еутых Аскэр зэо илъэсхэм Хы Флотым дзэ къулыкъур щихьыгъ, дзэ корреспондентэу гъэзетэу «Красный черноморец» зыфиIорэм щылэжьагъ. Ынэ кIэкIыгъэу, къинэу зыхэтыгъэр лъапсэ фэхъугъ гъэзет тхыгъабэу а уахътэм къыхиуты­гъэм: «На строительство тан­ков», «Возвращение в строй», «Клятва летчиков», «Суровый человек», нэмыкIхэри.

1945 — 1946-рэ илъэсхэм Адыгэ научнэ-ушэтын институтым иIофышIагъ. Зэоуж илъэс­хэм адыгабзэкIи урысыбзэкIи тхылъхэр Еутых Аскэр къыдигъэкIыгъэх. АдыгабзэкIэ усэхэмрэ поэмэхэмрэ дэтэу «Насып», повестэу «IэнэтIэ дэгъу», «Тыгъэр ташъхьагъ», усэхэр, поэмэхэр дэтэу «ТищыIакI», рассказхэмрэ повестхэмрэ дэтэу «Зы бзылъфыгъэ итхыд», «ЦIыфым илъэуж». Мыхэр зэкI пIоми хъунэу урысыбзэкIэ къы­дэкIыгъэх: сборникэу «Счастье», новеллэхэр зыдэт тхылъэу «Свя­щенная река (рассказы о прошлом)», усэхэр, поэмэхэр дэтэу «Наша жизнь», повестэу «Девушка из аула», романхэу «Улица во всю ее длину», «Двери открыты настежь», «Глоток родниковой воды», «Баржа» Москва илъэс зэфэшъхьафхэм къыщыдэкIыгъэх. Аскэр зыщымыIэжь ужым повеститIу зыдэт тхылъэу «Разрыв сердца» зыфиIорэр Москва къыщыхаутыгъ.

Аскэр куоу гупшысэу, чыжьэу плъэу, щыIэкIэ-псэукIэм хэлъыр рилъэгъукIэу, къыупкIэпкIэу тхэ­кIо иныгъ. Ишъыпкъэ сыдигъуи пытэу еубытылIэгъагъ, иду­нэе­еплъыкIэ зыгорэм хэкIо­кIэнэу щымытэу, гум зэхишIэрэр ипроизведениехэм къащыриIоты­кIыныр фызэшIокIыгъ. ЦIыфыр ары дунаир зыгъэдунаирэр. Ар кIигъэтхъызэ тхэкIошхом повестэу «IэнэтIэ дэгъу» зыфи­Iорэм уцIыфыныр насыпыгъэу, шъхьафитныгъэ тхъагъоу зэрэщытыр къыщыриIотыкIыгъ. ЦIыфыр зыузэнкIэу, зыгъэлъэшэу, зыгъэгушхоу зыIэтырэр Iофыр арэу зэрэщытыр адыгэ пшъэшъэ чанэу Асыет ышъхьэ къыры­кIуагъэмкIэ тхакIом тигъэшIагъ. Повестыр Iушыгъэр зишэн цIыф зэфэшъхьафхэм яобразхэмкIэ тхакIом ыгъэбаигъ: узэдыщыIэным, узэгурыIоным, узэдэлэжьэным хэтрэ цIыфкIи мэхьанэшхо зэриIэр, гур факIоу, Iэр екIоу пшIэрэ Iофым гушIуагъуи, рызыкъи, насыпи зэрэхэбгъуатэрэр повестым гупшысэ инэу пхырыщыгъ.

Еутых Аскэр ипрозэ гъэжъыу­гъэ-телъэшъуагъэп, щыIэныгъэм хэлъыр: дэгъуи, дэи, хъурэ­-шIэрэм къешIэкIыгъэу икъоу, нафэу къыщыIотагъ. Литературэр щыIэныгъэм игъунджэмэ, щыIэныгъэм хабзэу хэлъыри, цIыфхэу ар зыгъэпсыхэрэми ягъэпсыкIэ удихьыхэу, уз­Iэпищэу, тхэныр, гупшысэныр фызэшIокIыщтыгъ дэгъу дэдэу А. Еутыхым.

«ЦIыфым илъэуж» зыфиIорэ повестми гупшысэшхо хэлъ. Псэ зыпыт пстэоу Тхьэм къыгъэхъу­гъэхэм цIыфыр иакъылкIи, ишэнкIи, ыбзэкIи зэратекIорэр нафэ. Ау ежь цIыфхэри зэфэ­дэхэп, зэтекIых. Пстэуми анахь шъхьаIэр пшъхьэ сыдигъуи уфэ­сакъыжьыныр, ощ фэдэм лъэбгъу емыдзыныр, узэфэныр, шъып­къэм тетэу упсэуныр ары. Джащыгъум хэти илъэуж къэ­бзэщт, дэхэщт, шъыпкъэщт. Аскэр иусэхэр, поэмэхэр пштагъэми, иповестхэм уяджэми, анахь къахэщырэр шIур зэ­рэ­бгъотыщтыр, ащ узэрэфэ­кIощтыр ары.

Еутых Аскэр иусэ сатырхэри, ипрозэ тхылъхэри гупшысэ за­кIэх, ушъагъэх. Дэгъур зыгъэдэ­гъурэри, дэир зымыгъэхъурэри занкIэу къащегъэлъагъо, сурэтышI IэпэIасэм фэдэу, дэир зыхэмыгъэзэу тынчэу упсэун зэрэмылъэкIыщтыр къащиIуагъ. Лъакъом хэогъэ мастэм гупсэфыгъо къызэрэуимытырэм фэ­дэба шэныжъхэр, ахэр сыд ишIыкIэми зэрэзыхэбгъэзыщтым уигъэгумэкIэу уемышъхьарыкIомэ, цIыфыгъэ гъогум удэхыщтэп, угъощэщтэп къытаIорэм фэд Аскэр ипроизведениехэм.

Еутых Аскэр илъэс 84-м итэу идунай ыхъожьыгъ, лIэшIэгъуныкъом адыгэ литературэр, лъэпкъ гупшысэр ылэжьыгъ, ыгъэбаигъ.

IофшIэкIошхуагъ. Жанрэ пстэ­умкIэ гъэзагъэу лэжьагъэ: усэ­хэр, поэмэхэр, рассказхэр, но­веллэхэр, повестхэр, романхэр, пьесэхэр, зэдзэкIыныр, ахэм акIыIужьэу, зэхэфын­-зэ­фэхьы­сыжь гупшысэхэр нэмыкI автор­хэм япроизведениехэмкIэ ышIынхэр фызэшIокIыщтыгъ Аскэр. Я 30 — 50-рэ илъэсхэм адыгэ литературнэ критикэм ихьасэ мыпшъыжьэу щылэжьагъ.

ТхакIом ипьесэхэу «Ася», «Бзылъфыгъэ цIыкIу», «Зэпытхъыгъэ пшъэхъухэр» зыфиIо­хэрэр Адыгэ къэралыгъо драмтеатрэм исценэ щагъэуцугъэх.

М. Ю. Лермонтовым иусэхэр, Н. А. Некрасовым ипоэмэу «Кому на Руси жить хорошо» зыфиIорэр (Пэрэныкъо Мурат игъусэу) адыгабзэкIэ зэридзэ­кIыгъэх. Еутыхым ытхыгъэмэ ащыщхэр чехыбзэкIэ, словакыбзэкIэ, украинабзэкIэ зэрадзэ­кIыгъэх.

ТхакIор гупшысэ дунаим ибысымыгъ. Еутых Аскэр ­Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу. Игушъхьэлэжьыгъэ бай мыкIодыжьыщт гупшысэ-орэдэу цIыф­хэм къафигъэнагъ, щыIагъэмэ, къызыхъугъэр илъэси 105-рэ хъущтыгъэ, ар сыдигъуи лъэпкъ шIэжьым ыцIэ хэтыщт.

Мамырыкъо Нуриет.