Ным иныдэлъфыбзэ, ны быдзыщэм фэдэу, IэшIу, фабэ, шъабэ — кушъэ орэдым фэ­дэу, уегъэгупсэфы, пхегъахъо.

Лъэп­къым итхэкIошхоу МэщбэшIэ Исхьакъ исатыриплIхэр пIомэ, тхьэлъэIу папкIэх. Ахэм адыгэм игубзыгъагъи, иакъыли, инэж­гъуры­гъи, игулъыти, ишъхьэлъытэжь гъашIуи, илIы­гъэ-цIыфыгъи, игумэкI-гукIэгъуи, икъэрар лъэ­ши ахэгощагъ, сатыриплIхэр гопэпс къаргъох, Iэзэгъух, цIыкIуи ини ахэр лъэшэу ящыкIагъэх.

Зигупшысэ уапашъхьэ къизылъхьан зыфызэшIокIырэр цIыф лъэш пытэр, гууз-лыуз ин илъэпкъ фызиIэр ары. Гум илъыр, узымыгъэгупсэфырэр, гум зэхишIэу ыщэчырэр къэIогъошIоп, ау псэ фабэм шIоигъу, зэкIэ иIэ амалымкIэ, цIыфхэм къотэгъу-ныбджэгъу афэхъуныр. Ар, щэч хэмылъэу, фызэшIокIы, къыдэхъу, пшъэрылъ шъхьаIэу «уцIыфыныр — цIыфхэм шIу афэпшIэныр», щытхъу хэлъэу, зэпыуи, зэпычи имыIэу, илъэс 70-м къехъугъэу егъэцакIэ Мэщ­бэшIэ Исхьакъ. Уехъопсэнэу, сэнаущыгъэ ыкIи зэчый дахэкIэ Тхьэр къетагъ, ащ ежь игуетныгъэ-емызэщыжьныгъэ ыкIи иIофшIэкIэ зэпымыу зыхэхъо­жьыхэкIэ, ышIэрэр, гупшысэ лъагэр, къушъхьэ ищыгъэшхоу къэуцу, къэхъу.

ИгущыIэ — чылэпхъэшIу

ИкIэлэцIыкIугъом къыщы­кIэдзагъэу, гущыIэр икIасэу, ныжъ-тыжъхэм ыкIи янэу зыпишIын щымыIагъэм ягущыIэ кIэдэIукIэу, раIорэр ытхьакIумэ ихьэу, плъызын-гупшысэныр пасэу ыбгъэгу къыщыущыгъагъ. Апэрэ усэр — ТекIоныгъэм, Хэгъэгу зэошхор зэраухыгъэм игушIуагъо къызыщиIуагъэр зеусым, Iэтэхъуагъ. Янэ ар пстэуми апэу рихьылIи, зырегъаджэм, ыкъо цIыкIу иакъыл зытефагъэр гуапэ щыхъугъ, «Гъогу маф!» къыригъэкIэу, ныр ышъхьашъо Iэ шъабэкIэ къытеIэбагъ.

Лъэгъожъые ялыеу джащыгъум Исхьакъ зытеуцуагъэр, джы — творческэ гъогушхо зэ­ныбжь дахэу зызэкIэзыщыгъ. ТхакIом ытхыхэрэр 1949-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хеу­тых. ГущыIэ зафэу гум къи­кIырэр къэгъотыгъошIоп, ау МэщбашIэм Тхьэм къыхилъ­хьэгъэ тын лъапIэр, непэрэ мафэхэм къанэсыгъэу, илъэпкъ ыкIи Хэгъэгум аIуегъэкIэжьы. ГущыIэр епIу, епсыхьэ, егъэкIэракIэ. Ащ къыIорэ пстэумкIэ цIыфхэм ящыкIэгъэ-яфэныкъогъэ шэн шъхьаIэхэр — шIулъэгъур, къэрарыр, гукIэгъур, зэфагъэр, шъыпкъагъэр, уцIыфыным хэлъыр зэкIэ емызэщыжьэу елэжьы. ИлъэсипшI пчъагъэхэм литературэм имызакъоу, Адыгэ шъолъырым ыкIи зэфэдэкIэ хэгъэгушхоу Урысыем арылъ политическэ щыIакIэр мыпхъэпхъэным, зэфэным, шъыпкъэным игупшысэ атырегуащэ. Исхьакъ иапэрэ тхылъэу «ЦIыф лъэшхэр» зыфиIорэр 1953-рэ илъэсым къыдигъэ­кIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх усэхэр, пщыналъэхэр, поэмэхэр зыдэт тхылъхэр: «Сидунай», «Орэ­дыкI», «Жъогъобын», «Хыуай», «Лъэмыджхэр», «Тыгъэгъаз», «Тыжьын ощх», нэмыкI­хэри.

Поэзием прозэри къыгоу­цуагъ: тхакIом ыгу щыхъэрэ­-щышIэрэр, нэплъэгъум къыубы­тэу, гукIэ ыпщыжьырэр зэкIэ къиIотыкIын, тхыгъэн фэягъэ. Романхэу «Агъаерэм ежэжьхэрэп», «ЦIыфыр тIо къэхъу­рэп», «Нэфшъэгъо лъагъохэр», «Илъэс фыртынэхэр», «Бзыикъо зау», «Щагу хъурай», «ШIу шIи псым хадз», «Гощэунай», тхы­лъищ хъурэ хэшыпыкIыгъэ тхы­гъэхэр, «Мыжъошъхьал», «ГъэритIу», «Хъан-Джэрый», «Рэ-дэд», «Адыгэхэр», тхылъитIу хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр, «КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ», «Айщэт», тхылъищ хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр, «Джасус», «Рафыгъэхэр», тхылъ 16 хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр, романэу «Аджал Iуашъхь», мы­хэм анэмыкI тхылъхэри къыдэкIыгъэх. ТхакIор мы илъэсым къызыхъугъэр илъэс 90-рэ хъугъэ. Ащ ипэгъокIэу хэшы­пыкIыгъэ усэ-сатыриплIхэр тхылъитIу хъоу къыдэкIыгъэх.

СатыриплIхэр — тхьалъэIу папкIэх

УсэкIо IэпэIас, гушхо зыкIоцIылъ гупшысакIу МэщбэшIэ Исхьакъ. IофшIэкIошхохэу хэ­гъэгу литературэр зыгъэбаи­гъэхэм ащыщ.

Ипоэзии, ипрози, изэдзэкIыгъэ IофшIагъэхэми, игупшысэ псыхьэгъэ сатыриплIхэми щы­IэныгъэмкIэ мэхьанэшхо яI. УщыIэным лIыгъэ ыкIи акъылыгъэ ин зэрищыкIагъэр, щэIэгъэ­шхо зэрэхэлъыр МэщбашIэм итхыгъэ зэфэшъхьафыбэм къыраIотыкIы. Ахэм укъагъэущы, уагъэпсынкIэ, узэрагъэплъыжьы, узфагъэсакъыжьы, уигугъэ уфагъэчэфы, Iофым уфаузэнкIы. ТхакIом исатыриплIхэр пIонышъ, ахэр тхьэлъэIу папкIэх. Зэ къапштэхэу узяджэкIэ, ор-орэу етIани уалъэIабэ, умы­шIэрэмкIэ гъозапIэ пфэхъух. Уиадыгабзэ идэхэгъэ-лъэшыгъэ мэкIэ-макIэу, игъорыгъоу къыпхэхьэ, шIур лъэпкъым фэзылэжьырэ тхэкIо цIэрыIоу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ нэрымылъэ­гъу шъхьащэ ор-орэу фэошIы:

ЩыIэныгъэр лъапIэ, Ар зыпэсшIын щымыI. ГъашIэр — намыс, напэ, Напэри сигъэшIэ щыI.

Ары, дунэе нэфышхом уцIы­фэу ущыпсэуныр зымыуасэ щыIэп, ау пщыгъупшэ мыхъущтыр узэрэцIыфыр, ащ паекIэ гъэпсэфи, зыфэгъэкIуати хэмы­тэу, ренэу Iоф зыдэпшIэжьын, щыIэныгъэр хэти зэрилъэкIэу ыгъэдэхэныр, ыIэтыныр ары. Нэбгырэ пэпчъ илъэкI рихьы­лIэмэ, ошъогум кIэорэ лэжьыгъэ иIэ хъунба?! Арыба щыIэныгъэм ищыкIагъэри — зэде­Iэжь-зэкIэдэIукIыр, фэлъэкIырэмкIэ хэти къогъанэ имыIэныр.

УсакIор — гупшысакIо: ащ инэплъэгъу иуцоу, ыгу зымы­гъэгупсэфырэр бэдэд, ау ыIуи, ышIи, ытхи зыфэкIожьырэр типсэукIэ, тиобществэ зэфэдэ- кIэ зэдэштэныгъэ, къэрар хэлъыныр ары:

Тыгъэр игъорыгъоу къыкъокIы, Дунэе теплъэр зэрехъокIы. Сэри ащ шIукIэ сыпэгъокIы, Ар хэтрэ цIыфкIи мызэгъокIы.

ШIур угу илъэу, ар зэрэ­пфэлъэкIэу блэжьэу цIыфхэм анэбгъэсыныр, нэмыкIхэри шIум къыфэбгъэущынхэм нахь насып дахэрэ мурад зафэрэ зэрэщымыIэр усакIом кIегъэтхъы. Ауми, цIыфитIу зэфэдэ хъурэп: зыр акъыл закI, гукIэгъушI, адрэр ышъхьэ закъу зэгупшысэрэр:

ЦIыфы шхэкIыгъэм НэкIыгъэр ишъогъоп, Зышъо икIыгъэм РикIыгъэр ижъогъоп.

ЦIыфхэр яшэнкIи, яакъылкIи, ягъэпсыкIэкIи зэфэшъхьафых:

Ежь зыфаер емыIомэ, ЕмыIуагъэр зэхехы. ЗыфиIуагъэм умыкIомэ, Къэбариблэу зэблехы.

ЦIыф шъугъуалэр зэрэбэм, ау ахэр зэрэакъыл кIэкIхэр, зыфыримыкъужь-тхьамыкIэхэу зэрэгъэпсыгъэхэр мы сатырхэм ахэтэлъагъо:

Мэзэ зэблэкIыгъом, Тыгъэм иплъырыгъом Сиджэгъогъу зэкIокIы, Ышъхьи, ыгуи зэокIы.

УсакIом ыгу дунаир къыщекIокIы, зынэмыси, гу зы­лъимыти щыIэп:

Дунаир гъощагъэ, ЗыдакIорэр тыд? Ащ илъагъо пщагъо, Зыфэпщагъор сыд? — къэупчIэ тхакIор.

Ары. Уегупшысэмэ, ежь ЦIыфэу мы дунэешхор Тхьэм Iэрылъхьэ къызфишIыгъэм игъэ­псыкIэ-шIыкIэ, изэфэгъэ-къэ­рарыгъэ, иакъыл-Iушыгъэ, игу­лъытэ-гумзэгъагъэ, игукIэгъу бэдэд ялъытыгъэр. ЦIыфы пэпчъ а цIэ лъапIэр къыгъэшъыпкъэ­жьэу щыIэныр анахь шъхьаI. Ау шIур зылэжьырэри, лажьэр зытхъурэри ежь цIыф цIыкIур ары. Акъылынчъагъэм, мыжъоу бдзы­рэм узэрелъэпэожьырэр ащ къыгурыIорэп:

Уеонэу къыщыхъумэ, Ышъхьэ еуфэ. Темыфэу ущытхъумэ, Щытхъу къелъэIуфэ.

ЦIыф Iушыр щытхъу фалIэп, акъыл пIуакIэр, хэтми, щытхъу кIэнэцI.

МэщбэшIэ Исхьакъ исаты­риплIхэр мин пчъагъэ хъухэу хэшыпыкIыгъэ тхылъитIу къа­дэхьагъэх. Ахэм уафэсакъэу уяджэмэ, убзи, уихабзи, уибзыпхъи нафэ къыпфашIыщт. Псын­кIэп уусэкIоныр, цIыфи, къэ­хъущти, къэшIэщти, блэкIыгъи, непи, неущи гукIэ зэбгъэзэфэныр. Ау усэн-гупшысэныр лъагъо зыфэхъугъэмкIэ, гущыIэр — гушъхьэгъомыл, фэсакъэу елэжьы, исатыр пэпчъкIэ цIыфыгум лъэIэсы. УсакIор ушъыекIо шъыпкъ, цIыфы хъу зышIоигъом джары тхылъ дэгъур зыкIикIасэр:

Бжьы онтэгъур спшъэбы дэлъэу Сыпшъыгъаеу сэкIо, сэкIо. УчIыфэнчъэу, чIыфи птелъэу Тэ уежьагъа сыгу къысеIо.

Тхэныр Iоф къин мыухыжь, ауми, ар зынэтIэгу итхагъэу къэхъугъэм ипшъэрылъ зафэу зэшIуехы:

ШъхьэкуцIыр мэгъу, зишIэжьрэп, Седжэ, седжэ — сыкъишIэжьрэп. Iоф сшIэнэу сытIысмэ, мэхъужьы, Сыхъужьыгъэу зыкъысщэхъужьы. * * * УтIысыжь-ущыскIэ ГъашIэр пфэшIущтэп, Уныбэ изкIэ Пшхыгъэр IэшIущтэп.

Уиными, уцIыкIуми пфэ­лъэкIырэр дэгъоу пшIэу зебгъэ­сэныр къызэрэпшъхьапэжьырэр, Iофым ишIыкIэ ошIэмэ Iахьынчъэ узэрэмыхъущтыр мы сатыриплIхэм ащыкIэгъэтхъыгъ.

Ау дунэе нэфыр пчъагъэу зэхэлъ: цIыфым гукIэ ышыпэу ызыжьырэр, ыщэчырэр бэдэд:

Дунай нэфым, дунай къуапэм Изыкъуапэ синэплъэгъу. Джа нэплъэгъум илъэгъуапэ Дэжь щымыIэр сишIулъэгъу.

Сыдрэ мылъкуи анахь лъапIэр шIулъэгъу къабзэу жъи кIи зыдэкIэжьырэр зэрэарыр къыщы­Iуагъ мы сатыриплIым. Усэр — тхьэтын лъапI. Ар зыхэлъым Тхьэр къызэретагъэр нафэ, МэщбэшIэ Исхьакъ «Адыгэхэр» зыфиIорэ закъом нахь ымытхыгъагъэми икъу­щтыгъ. Ау тхэкIошхом итвор­чествэ зэфэдэкIэ илъэпкъ, ихэ­гъэгу гукIэ сыдигъуи зэрафакIорэр дэгъу дэдэу къащыриIотыкIыгъ. «Дахэ сидунай» зыфиIорэ усэ-орэдри, «Шъэогъур ары…» зыфиIоу ныбджэгъу-зэфагъэм фэгъэхьыгъэри поэзие лъэшы. Исхьакъ усэ сатыр къыр­къи, усэ зэхэпцэгъэ нэкIи иIэп — ипоэзие ушъагъэ, бай, щыIэныгъэшхом, цIыфым, щэIагъэм, IэшIагъэм, шIэныгъэм, гупыкI-гукIэгъум, шIу­лъэгъу мыпкIыжьым атешIы­кIыгъ. Джары МэщбашIэм итворчествэ псынэкIэчъ къаргъоу, зипсы IэшIу псэ зыпытыр фэныкъо зышIырэр. Дэгъум хэта фэмыер, кIырымыплъырэр?!

Адыгэ ыкIи хэгъэгу литературэр МэщбэшIэ Исхьакъ итхыгъэхэмкIэ ыгъэкIэрэкIагъэх, ыгъэбаигъэх. ТхакIом игушъ­хьэлэжьыгъэ ифэшъошэ уасэ къэралыгъом къыфишIыгъ: шIухьафтын лъапIэхэр, щытхъу­цIэхэр къыфагъэшъошагъэх, ахэм анахь лъагэр, иныр, лъапIэр Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъ­къарым ыкIи Къэрэщэе-­Щэр­джэсым янароднэ тхакIоу зэрэ­хъугъэр ары. Исхьакъ ыныбжь зикъугъэм къыщегъэ­жьагъэу, уахътэм ымакъэ кIэ­дэ­IукIыныр, зэхишIыкIыныр, зэ­рифэшъуашэм тетэу а уахътэм ицIыфхэм яшIушIагъэ къыриIотыкIыныр зэрэфэукIочIырэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп.

МэщбэшIэ Исхьакъ илитературэ IофшIэгъэшхокIэ дунаим щызэлъашIагъ, игупсэ, ихэку Адыгеим фэдэ къабзэу Урысыеми лъытэныгъэ къыщыфашIы. «Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ. Лъэпкъым ащ фэдэ цIыфышхо гъэсэгъэ ин, тхэкIо-гупшысэкIошхо къызэ­рэхэкIыгъэм адыгэгу зиIэ пэпчъ рэгушхо. Исхьакъ ихудожест­веннэ произведениехэр бзэ зэфэшъхьафхэмкIэ къыдэкIы­гъэх. Иусэ гущыIэхэр зэрылъ орэдхэу «Адыгэхэр», «Дахэ сидунай», «Адыгэ цыер», нэ­мыкIхэр тыди къыщаIо.

СатыриплIхэр пIомэ, тхьэ­лъэIу папкIэх, ахэм акъыли, гъэсэпэтхыди ахэлъ. Мыхэр адыгэ щыIакIэм икуупIэ къы­хэхыгъэх, тхакIом епэсыгъэ жабзэкIэ тхыгъэх, мэкъэмэ чан­кIэ гъэкIэрэкIагъэх. Адыгэ дунаир зылэжьыгъэ, щызгъэIэгъэ гущыIэ щэрыохэр ахэм алъапс, еджэгъошIух, гурыIо­гъошIух, шIугъэм, дэхагъэм уфапIу, уагъэгупшысэ, уиадыгабзэ укIагъэгушIужьы:

ЦIыфыр бгъэгушIоным Нахь гушIуагъо щыIэп, Ащ уфэгушIоным ИIэшIу фэди щыIэп.

ЕтIани нэмыкI къыпегъахъо усакIом:

ЦIыф Iуш зыдэс чылэр ЦIэрыIу…

Адыгэ лъэпкъым паемэ, зы­шъхьамысыжьырэ тхэкIошхоу, чэщи мафи гупшысэшIур зы­лэжьырэ МэщбэшIэ Исхьакъ псауныгъэ пытэкIэ Тхьэр къе­тэнэу, ишIу фэбэгъонэу, гъэ мин ыгъэшIэнэу тыфэлъаIо!

Мамырыкъо Нуриет.