Илъэс 75-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, антигитлеровскэ коалицием хэтхэр къызэрэтекIуагъэм къызэреуцуалIэрэмкIэ, зыкъызэритырэмкIэ Япониер 1945-рэ илъэсым Iоныгъом и 2-м актым кIэтхагъ. Зигугъу къэтшIыгъэ коалицием хахьэщтыгъэ хэгъэгухэр (СССР-р, США-р, Англиер, Франциер, Китаир ыкIи ахэм якъотэгъухэр) ЯтIонэрэ дунэе заом зэрэщытекIуагъэхэр ащ къыушыхьатыгъ.

Мы заор цIыфлъэпкъым итарихъ хэхьэгъэ зэошхохэм зэу ащыщ. Нэбгырэ миллиард 1,7-рэ зэрыс къэралыгъо 61-рэ ащ халъэшъуагъ. Европэм, Азием, Африкэм, Атлантическэ, Тихэ, Индийскэ океанхэм якъэралыгъо 40-мэ заохэр ащыкIуагъэх. Нэбгырэ миллион 55-м ехъу ЯтIонэрэ дунэе заом хэкIодагъ, ахэм ащыщэу нэбгырэ миллион 27-р Советскэ Союзым щыфэ­хыгъ.

ЧIэнэгъэшхо ашIыгъ Германием (нэбгырэ миллион 13,4-рэ), Польшэм (нэбгырэ миллиони 6 фэдиз), Японием (нэбгырэ миллиони 2,5-м ехъу), Югославием (нэбгырэ миллион 1,7-рэ), Китаим (нэбгырэ миллиони 5-м ехъу), США-м (нэбгырэ мин 400), Великобританием (нэбгырэ мин 370-рэ).

Фашизмэр Европэм щызэ­хэкъутэгъэным СССР-м иIахьы­шхо хишIыхьагъ. Ау илъэсипшI пчъагъэ тешIэжьи, СССР-р зызэбгырэзыжьым тарихъыр икIэрыкIэу кIатхыкIыжьэу ауб­лагъ. АщкIэ анахьэу «зызыгъэчанхэрэр» Евросоюзым хэхьэрэ хэгъэгухэр ары. ОБСЕ-м 2009-рэ илъэсым бэдзэогъум и 3-м официальнэ документэу ыштагъэм сталинскэ, нацистскэ те­ты­гъохэр щаумысыгъэх. ЯтIо­нэрэ дунэе заор къызэрежьагъэмкIэ Германиемрэ СССР-мрэ япшъэдэкIыжь зэфэдизэу ащ щалъытагъ. Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиным Европарламентым а ирезолюцие ыумысыгъ, къохьэпIэ хэгъэгухэр тарихъыр кIатхыкIыжьынэу зэрэпыхьагъэхэм тхьамыкIагъо къыздихьын зэрилъэкIыщтыр истатьяу ТекIоныгъэшхом ия 75-рэ илъэс фэгъэхьыгъэм шъхьэихыгъэу къыщиIуагъ.

ЯтIонэрэ дунэе заом илъэ­хъан апэу радиолокаторхэр, радиоэлектроникэм инэмыкI амалхэр, реактивнэ артиллериер, реактивнэ самолетхэр, баллистическэ ракетэхэр, ядернэ Iашэр къызэрэзфагъэфедагъэхэр къэIогъэн фае. А лъэ­хъаным заор Европэм зэрэщыкIуагъэм фэгъэхьыгъэу къэбар жъугъэм иреспубликэ амалхэм бэ къарыхьагъэр. Заом икIэух, Япониер зэрэзэхакъутагъэр ары синепэрэ статьякIэ нахь игъэ­кIотыгъэу сыкъызытегущыIэ сшIоигъор.

СССР-мрэ Япониемрэ азыфагу зао къитэджэным ищынагъо 1930-рэ илъэсхэм яятIонэрэ кIэлъэныкъо къыщегъэжьагъэу щыIагъ. 1938-рэ илъэсым хыкъу­мэу Хасан дэжь, 1939-рэ илъэ­сым игъэмафэ Халхин-Гол ахэр щызэIуупIэгъагъэх. Зао къежьэным ищынагъо зэрэщыIэм епхыгъэу 1940-рэ илъэсым ибэдзэогъу советскэ Дальневосточнэ фронтыр зэхащагъ.

КъохьэпIэ гъунапкъэхэм Iоф­хэр къазэращыдэигъэм къы­хэкIэу Японием дыриIэ зэфыщытыкIэхэм СССР-р тIэкIу ахэплъэжьын фаеу мэхъу. НэмыкI къэралыгъохэр зыщызэпэуцужьхэрэ заом зэрэхэмы­лэжьэщтхэмкIэ пактым хэгъэгуитIуми япащэхэр 1941-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 13-м кIэтхагъэх. Япониер ахэмытэу, гитлеровскэ коалицием хахьэщтыгъэ хэгъэгухэм 1941-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-м СССР-м пэшIуекIорэ заор ауб­лагъ. А илъэсым тыгъэгъазэм и 7-м Япониер США-м тебэ­нагъ.

Пактым зэрэкIэтхэжьыгъэм емылъытыгъэу СССР-м IашэкIэ къыпэуцужьыным епхыгъэ гупшысэхэр джыри Японием IэкIыб ышIыщтыгъэхэп. ГущыIэм пае, ар къазэрадэхъущт планри 1941-рэ илъэсым бэдзэогъум и 2-м зэхагъэуцогъагъ. Японием иуIэшыгъэ кIуачIэхэм шъэфэу заом зыфагъэхьазырыщтыгъ, Квантунскэ дзэм исатырхэм ахэтхэр фэдитIукIэ нахьыбэ ашIыгъагъ. Ащ епхыгъэу СССР-м икъокIыпIэ гъунапкъэ­хэр ыгъэпытэнхэ фаеу хъугъагъэ, 1941-рэ илъэсым Iоныгъом и 15-м джыри Забайкальскэ фронтыр зэхащэгъагъ.

1944-рэ илъэсым ибжыхьэ Iофхэм Европэм зыкъыщызэпырагъэзэгъагъ, Германиемрэ ащ икъотэгъухэмрэ зэхакъутэнхэм ищынагъо къашъхьарыхьэгъагъ. Ялтинскэ конференцием ыуж США-мрэ Англиемрэ яшIужьыгъэнымкIэ Японием СССР-р IэпыIэгъу къыфэхъущтмэ зэригъашIэу ыублагъ. Ау СССР-м пытэу ариIуагъ антигитлеровскэ коалицием къыдыхэтхэм псалъэу аритыгъэм зэремыпцIыжьыщтыр.

1945-рэ илъэсым имэзае Ялтэ щыкIогъэ конференцием Сталиным союзникхэм щариIогъагъ Iэшэ зэIуупIэныгъэхэр Европэм зыщыIэсэжьыхэ нэуж мэзи 2 – 3 зытешIэкIэ Японием зао ришIылIэщтэу. 1945-рэ илъэ­сым ибэдзэогъу щыIэгъэ Пот­сдамскэ конференцием союзникхэм щаштэгъэ декларацием Японием игъо щыфалъэгъу­щтыгъ блэкI имыIэу зыкъитынэу. Къыб­лэ Сахалинрэ Курильскэ хыгъэ­хъунэхэмрэ СССР-м къафегъэ­гъэзэжьыгъэным епхыгъэ Iофыгъори ащ къыщаIэтыгъагъ.

1945-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 5-м СССР-м Японием фиIопщыгъ нейтралитетымкIэ пактым ипIалъэ зэрэлъимыгъэ­кIотэщтыр ыкIи 1945-рэ илъэсым шышъхьэIум и 8-м лъэныкъорыгъазэу а пактым къыхэкIыжьи, заор зэрэдиублэрэмкIэ макъэ ригъэIугъ.

Iашэр къыгъэтIылъынымкIэ, зыкъитынымкIэ союзникхэм яультиматум Японием зыще­гъэзыем, ышъхьэ ощ рилъхьа­жьыгъ. Ащ ихыкъумэхэр аштэхэ зыхъукIэ дзэкIолIыбэ, техникабэ чIанэным тещыныхьи, США-м ипрезидентэу Г. Трумэн унашъо ышIыгъ атомнэ бомбэхэр Японием тырадзэнхэу.

1945-рэ илъэсым шышъхьэIум и 6-м атомнэ бомбэхэр Хиросимэ зытырадзэхэм, къалэм ипсэуалъэхэм япроцент 80-р зэхакъутэгъагъ, лагъымэр къыз­щырадзыхыгъэ чIыпIэм псаоу цIыфи, псэушъхьи къинэгъагъэп. Японием зыкъырагъэтыным пае США-м иуIэшыгъэ кIуачIэхэм шышъхьэIум и 9-м джыри зы бомбэ къалэу Нагасаки тыра­дзагъ. ПстэумкIи ащ фэдэ тхьамыкIагъохэм нэбгырэ мини 146-рэ ахэкIодагъэу къалъытэ.

Японием езэогъэ советскэ дзэхэм япэщагъэр Советскэ Союзым имаршалэу В. М. Василевскэр ары. ДзэкIолI миллион 1,5-рэ зыIутыгъэ фронтищ зэхащэгъагъ: Забайкальскэр, А 1-рэ Дальневосточнэр, ЯтIонэрэ Дальневосточнэр (Р. Я. Малиновскэр, К. П. Мерецковыр, М. О. Пуркаевыр ахэм япэщагъэх). ДзэкIолI миллионым ехъу зыхэтыгъэ Квантунскэ дзэу генералэу Ямада Отозо зипэщагъэр ахэм къапэуцужьыщтыгъ. Квантунскэ дзэм идивизии 10 фэдиз советскэ Приморьем къыпэIу­лъы­гъэ Маньчжурием икъокIыпIэ лъэныкъо щыIагъ.

Пыидзэхэм ахэтыгъэхэр чIыпIэ заулэмэ пхъашэу советскэ дзэхэм къащыпэуцужьыгъэх. Анахьэу японцэхэм Муданьцзян дэжь лъэшэу зыщагъэпытэгъагъ. Японием идзэхэм ахэтхэр ЯтIонэрэ Дальневосточнэ фронтхэм ялиниехэм пхъашэу къащыпэуцужьыщтыгъэх. Пыидзэр пчъагъэрэ къилъэу, къажэхахьэу хъугъэ. Японием идивизие 49-рэ советскэ УIэшыгъэ КIуачIэхэм къапэуцужьыгъ, пстэумкIи пыим идзэ нэбгырэ миллионрэ мин 200-рэ хэтыгъ.

Японием идзэ пащэхэр СССР-м къешIужьыхэ зэрашIоигъор шышъхьэIум и 14-м къа­Iуагъэми, советскэ дзэхэм къя­зэонхэр зэпагъэугъагъэп. Мэфищ зытешIэм Японием зыкъызэритырэмкIэ унашъоу дзэ пащэхэм ашIыгъэр Квантунскэ дзэм къыIукIагъ, шышъхьэ­Iум и 20-м ащ кIуачIэ иIэ хъугъэ.

Советскэ дзэхэм Къыблэ Сахалин, Курильскэ хыгъэхъу­нэхэр, Маньчжуриер, Кореим изы Iахь аубытыгъагъэх. Джыри мэфэ 12, шышъхьэIум и 20-м нэс, мы чIыналъэм заохэр щыкIуагъэх. Хыгъэхъунэхэм Iэшэ зэIуупIэныгъэхэр защыуцужьыгъэхэр Iоныгъом и 1-р ары.

1945-рэ илъэсым советскэ- япон заом пыидзэм щыщэу нэбгырэ мин 84-рэ фэдиз хэкIодагъ, нэбгырэ мин 640-м ехъу гъэры ашIыгъ.

Советскэ дзэхэм пыим итоп, игранатомет 4300-рэ, итанк 686-рэ, исамолет 681-рэ ыкIи инэмыкI дзэ техникабэ къафэнагъ. Японием идзэкIолI, иофицер 68456-мэ яIашэхэр Къыблэ Сахалинрэ Курильскэ хыгъэхъу­нэхэмрэ къащагъэтIылъыгъэх. Советскэ Союзым мы заом чIэнэгъэ шIукIае щишIыгъ. АукIыгъэу, ауIагъэу, зыдэхъугъэр амышIэу орэхъу, советскэ дзэкIолI 36456-мэ ащ тхьамыкIагъо къафихьыгъ. Тихоокеанскэ флотым щычIанэгъэ нэбгырэ 1298-м щыщэу нэбгырэ 903-р фэхыгъэ. Ау къэIогъэн фае пыидзэм елъытыгъэмэ, советскэ дзэхэм ячIэнагъэ фэдэ 18,6-кIэ зэрэнахь мэкIагъэр.

Мы заом хэлэжьэгъэ советскэ дзэкIолI мин 308-мэ правительствэ наградэхэр къаратыгъэх, нэбгырэ 87-мэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къафагъэшъошагъ. 1945-рэ илъэсым Iоныгъом и 30-м СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УказкIэ медалэу «За победу над Японией» зыфиIорэр аухэ­сыгъ, нэбгырэ миллионрэ мин 800-мэ ар аратыгъ. Адыгеим щыщ нэбгырэ 1820-мэ а медалыр къафагъэшъошагъ.

ЯтIонэрэ дунэе заор заухыгъэм бэ тешIэжьыгъэми, джы къызнэсыгъэм хыгъэхъунэхэр зыехэмкIэ Урысыемрэ Япониемрэ дао зэфыряI. Зэо ужым Курильскэ хыгъэхъунэхэр СССР-м къыхагъэхьажьыгъэх. Хыгъэхъунэхэу Итуруп, Кунашир, Шикотан, Хабомаи ежь иехэу, ахэр мызафэу СССР-м фагъэкIуагъэхэу Японием елъы­тэ. Къыблэ Курильскэ хыгъэ­хъунэхэмкIэ Урысыем исуверенитет хабзэмрэ Потсдамскэ конференцием щаштэгъэ унашъомрэ зэрадиштэрэр къеIо.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.