Абеикъо Щухьэиб Мэзан ыкъом хэкужъым къызигъэзэжьыгъэр илъэс 50 фэдиз хъущтми, тикъушъхьэ лъагэхэмкIэ, губгъо ­хъоо-­пщаухэмкIэ, псыорхэмкIэ, хэкурысхэмкIэ зыфэ­гъэ­плъэ­кIырэп. Зыныбжь илъэс 85-м ит нахьыжъым хэкум къэзы­гъэзэ­жьыгъэхэм я Мафэ ехъулIэу сыдэгущыIэнэу хъугъэти, ыгу къызэрэзэхахьэрэм гу лъыстагъ.— Щухьэиб, хэкужъым къэз­гъэзэжьыгъэ апэрэ адыгэ­хэм ясатырэ ухэтыгъ. Тхьапш уныбжьыгъа ащ фэдэ гупшы­сэхэр пшъхьэ къихьэхэ зэ­хъум?

— Иорданием икъэлэ шъхьа­Iэу Амман 1936-рэ илъэсым сыкъыщыхъугъ. Тызэрэадыгэр, Къэбэртаем тызэрэщыщыр тшIэу нахьыжъхэм тапIугъ. Тиунагъо сабыих къихъухьагъ: Щэрифэ, Щэхьирэ, Iэдиб, Щыхьбан, Щу­хьэиб, Бащир. Нымрэ тымрэ ары хэкужъым фэгъэхьыгъэ къэбархэр къытфэзыIотэжьыщтыгъэхэр. Ахэр ныдэлъфыбзэ нэмыкIкIэ къыддэгущыIэщты­гъэхэп, лъэпкъ хабзэмрэ на­мысымрэ тигъэшIэ гъуазэхэу тыкъэтэджыгъ.

Емрэ шIумрэ зыщызэхафырэ ныбжьым сызихьагъэм къыщегъэжьагъэу Къэбэртаем сыкIожьынэу сыкIэмыхъопсыгъэу зы мафи къэсшIэжьырэп. Тятэжъ пIашъэхэм яхэку сэ сапэ къэзгъэзэжьыгъи щыIагъэх (яахърэт Тхьэм нэф ешI). Ау IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIыжьыгъэхэу джыдэдэм Къэ­бэртаем щыпсэухэрэмкIэ сэры нахьыжъыр.

— Абеикъо нахьыжъхэм хэ­кур сыдигъуа къызабгы­нагъэр? Атэжъ чIыналъэм фэгъэхьыгъэ къэбархэр хэта къыпфэзыIотэжьыгъэхэр?

— Сятэ Мэзан хэкужъым хэхьэрэ Ислъамые къуаджэм къыщыхъугъ. БлэкIыгъэ лIэшIэгъум иублэгъухэм адэжь (нахь пэсэнкIи мэхъу ар зыхъугъэр) сятэжъэу Абеикъо Мухьамэд-рэ ышнахьыкIэрэ яунагъохэр ягъусэхэу хэкум икIыжьыгъагъэх. Джащыгъум заор заухыгъэм бэ тешIэжьыгъагъ. Ау янеущырэ мафэ зыфэдэ хъущтымрэ зэрыс хъугъэхэ къэ­ралыгъом ихабзэхэмрэ афызэхэмыфыгъэу, динэу зэра­хьэрэр зэраухъумэщтым тегу­жъыикIыгъэхэу а лъэхъаным щытыгъ. Къызэрамыгъэзэжьыщтыр ашIэу, хьэджашIэ кIохэу аIуи, Абеикъохэм хэкур къа­бгынагъ.

1905-рэ илъэсым ахэр Иорданием ифагъэх. Тхьэм ишIу­шIэкIэ, хэкI ямыIэу, гъогум тет­хэзэ, джыри зы шъао къа­хэхъуагъэу псэупIэ афэхъущт чIыпIэм нэсыгъэх. Джащыгъум илъэс 13 — 15 сятэ ыныбжьыгъэр.

— Истамбул гъо­гужъым ры­кIуа­гъэхэм хьазабыбэ ащэчыгъ, атэжъ чIы­налъэм къыфызэмыплъэкIыжьыгъэ ахэм ахэты­гъэпщтын. Хымэ чIыгу укъыщыхъугъэ тетзэ, Щухьэиб, атэжъ чIыналъэм псэкIэ сыдигъуи зыкъыфэпщэищтыгъ. Лъым хэт атэ кIэнэу а зэха­шIэр къыпфэнагъэщтын…

— Хэкури псэри зы чысэ илъых, хэкури анэри а зы къо­псымкIэ адыгэгум пышIагъэх. Iофхэр хэкужъым зыщызэтеуцожьхэкIэ бэмэ къагъэзэжьынэу аIощтыгъ. Сятэжъэу Абеикъо Мухьамэди ащ щыгугъызэ ибын ыпIугъ, хэхэс щыIэныгъэм хигъэуцуагъ. Ау зыкIи ащигъэгъу­пшагъэп хы ШIуцIэм ыкIыбкIэ хэкурэ лъэпкърэ зэращыряIэр. Фэмыеу сятэ чIыгужъым ращыжьыгъагъ. Унагъом зиу­гъои­жьыгъахэу, шыку-цукухэр зэкIашIагъэхэу зыдэхъугъэр амышIэу Мэзан зигъэбзэхыгъ. Чэщ-зымафэрэ лъыхъугъэхэу, янэшым дэжь зыщигъэбылъыгъэу къагъотыжьи, хымэ хэ­гъэ­гу зыдыращыжьыгъэу ащ къыIотэжьыщтыгъ. Бэхъсан тIуа­кIэр гъунэнчъэу къызэрэпщы­хъурэм, кIымафэм къызыщтыкIэ иныбджэгъухэм ягъусэу чы­нэ ащ къызэрэщырафэкIыщтыгъэм, атэжъ хэкум къы­щыкIыгъэ чъыгхэмрэ къэгъа­гъэхэмрэ афэдэхэм нэмыкI чIы­пIэ зэращыримыхьылIагъэм, ицIыфхэм афэдэ зэрэгъо­тыгъуаем ягугъу бэрэ сятэ къысфишIыщтыгъ. Ахэм сядэIузэ, зыкIи сымылъэгъугъэ псы­хъошхом къыщысчъыхьэу къысщыхъущтыгъ. Сятэ фэдэу сэри мыл кIыIум чынэр жъуоу къыщесфэкIынэу, мэрэкIуашъхьэм сытесэу ихъурэягъэкIэ къэсплъы­хьанэу, икъутамэхэр си­хъэренэу сыпышIэгъэнэу сыкIэхъопсыщтыгъ… Iошъхьэмафэ къыкIэчъырэ псынэм ипсы чъыIэ зэнзэныпсэу счый ечъэ­хэу, къушъхьэ жьы къабзэр тхьа­былым щизэу къасщэу къыс­щыхъущтыгъ. Гупшысэу, хъопсапIэу сшъхьэ щызэблэкIырэм гъуни-нэзи иIагъэп. Джащыгъур ары хэкум къэзгъэзэжьынэу сыгу пытэу зисыубытагъэр.

— Щухьэиб, бэрэ зыуж уитыгъэ Iофыр сыдэущтэу къыбдэхъугъа? Хэта ащкIэ зи­шIуагъэ къыозыгъэкIыгъэр?

— 1972-рэ илъэсым ибжыхьэ СССР-м къикIхи, нэбгырабэ Иорданием къэкIогъагъ, ХьашIуцIэ Мухьамэди ахэм ахэтыгъ. ХьакIэхэр Иорданием и Адыгэ шIушIэ хасэ щедгъэблэгъагъэх. Iофыр зэпыфэн хъумэ, зыкIи арыхэп…

ХьашIуцIэ Мухьамэдрэ СССР-м икъэралыгъо консулэу Иорданием ипачъыхьэ дэжь щыIэмрэ зы Iанэ къыздыпэфэнхэу хъугъэ. «ШъуиIофхэр сыдэу щыт?» — ыIуи Мухьамэд къызэрэсэупчIэу, тарихъ чIыгужъым згъэзэжьы зэрэсшIоигъор, илъэсих хъугъэу ащ ыуж сызэритыр, ау зи къызэрэздэмыхъурэр есIуагъ. ХьашIуцIэр къыгос посолым елъэIугъ фызэшIокIырэмкIэ IэпыIэгъу къыс­фэхъунэу. Мэзищым къыкIоцI джэуапыр къысIэкIигъэхьажьы­нэу джащыгъум консулым сыкъигъэгугъагъ. А мазэхэр сэ зэ­рэзгъэкIуагъэр Тхьэ закъор ары зышIэрэр. ЦапэкIэ спсэ сIыгъым фэдагъ.

Консулым дэжь пчэдыжьым сыкIон фаеу къызысаIом, чэщым бэ скIэхэкIыгъэр. Нэф сфэмыгъэшъэу консульствэм ипчъэIупэ сыIухьагъ. Тхылъ горэхэр къысфищэйхи, непэ щегъэжьагъэу СССР-м сыщы­псэун сызэрэфитыр, сыфаемэ уахътэ горэкIэ ащ сыщыIэнышъ, Иорданием къэзгъэзэжьын зэ­рэслъэкIыщтыр къысиIуагъ. Сэщ нахь насыпышIо дунаим темы­тэу, сянэ-сятэхэр къэтэ­джы­жьыгъэхэу а такъикъым къысщыхъугъагъ!

— Хэкужъыр, ащ ицIыфхэр сыдэущтэу къыппэгъо­кIыгъэха? Узэсэгъэ чIыпIэр пхъожьынкIэ къиныгъэба?

— Хэгъэгур хэсэгъэкIышъ, фэтэрыр е лэжьапIэр цIыфым зихъожькIи, зэмыжэгъэ Iофы­гъуабэмэ яуталIэ. Ау ахэр ащ фэдизэу сэркIэ къиныгъэхэп. Сихэкужъ сыщыпсэунэу фитыныгъэ зэрэсиIэр, тэщ фэдэ хэхэс мин пчъагъэмэ яхъопсапIэ нэфапIэ зэрэсфэхъурэр ары сэркIэ анахь мэхьанэ зиIагъэр. Къухьэлъатэр нахь лъагэу дэ­кIуае къэс сыбгъэгу дэмыфэжьэу сыгу зиIэтыщтыгъ, сэщ нахь насыпышIо дунаим темытэу къысщыхъущтыгъ.

Тхьэм ишIушIэкIэ, лэжьапIи къысфагъотыгъ, псэупIэ уни къысатыгъ. ХьашIуцIэ Мухьамэд ишIуагъэкIэ мыщ дэжьми тиIофхэр зэпыфагъэх.

Непэ дэгъоу тыщыI. Тиунагъо пшъэшъитIу (Тэмарэрэ Мус­лъимэтрэ) къихъухьагъ. ТхьэмкIэ шыкур, ахэм къапыфагъэ­хэри къэтлъэгъужьыгъэх. Си­пхъорэлъфхэу Амирэ, Динэ, ахэм ябыныжьхэу Айдэмыр, Аминэт, Алый сищыIэныгъэ къысфагъэдахэ.

— Щухьэиб, щыIэныгъэ гъо­гу гъэшIэгъон къэпкIугъ. Къэб­гъэшIагъэм узырыплъэжь­кIэ, нахь шъхьаIэу ащ хэлъыгъэу, икупкIэу щытыгъэу сыда къэ­плъэгъурэр?

— СиныбжьыкIэгъу къыще­гъэжьагъэу ащкIэ еплъыкIэу си­Iагъэр зэхъокIыгъэ хъугъэп: щыIэныгъэм щынахь шъхьаIэр Хэку уиIэныр ары! Зятэ зимыIэжь сабыир ибэп. Ащ иба­шъо къызытеорэр янэ шъхьащымытыжь зыхъукIэ ары. Хэкур анэ пэлъыт. Уянэ ыкокI шъабэ уисэу узэрипIурэм фэдэу, хэ­кужъым ущыпсэунри боу тхъагъо. Джы къызнэсыгъэми зыс­фэгъэплъэкIырэп. Сыкъэзыуцу­хьэрэ пстэури: цIыфхэри, чIыо­псри, тиуашъуи, тичIыгуи апэу слъэгъухэ фэдэу къысщэхъу.

— Опсэу, Щухьэиб. Уибынхэми, ахэм къатекIыжьы­гъэхэми ашъхьагъ бэрэ Тхьэм урегъэт! Атэжъ хэкум Тхьэм гу щыуегъаф.

ДэгущыIагъэр Жьыласэ Марит. Сурэтхэм арытхэр: Абеикъо Щухьэибрэ ащ ыш ыпхъу­рэ; Щухьэиб ипхъорэлъф­хэм ­ягъусэу. КъБР