Тхылъеджэм ыгу екIурэ гъогур къэзыгъотын, игурышэ-гупшысэхэмрэ игузэхашIэхэмрэ гущыIэ щэрыохэмкIэ къэзыгъэлъэгъонхэ зылъэкIыгъэ усэкIо-тхакIохэм ащыщ Хъурмэ Хъусен.

Адрэ цIыф пстэумэ ялъытыгъэмэ, творчествэм пылъхэм, анахьэу тхакIохэр, къакIугъэ илъэсхэм афызэплъэкIыжьхэзэ, зэфэхьысыжь гъэнэфагъэхэр ашIых. Сыда пIомэ ахэм ящыIэныгъэ уахътэм икIо тегъэпсыкIыгъэ зэпытэу щытышъ, игъорыгъоу зылъэплъэжьых, якъэлэмыпэхэр «аутхыпкIыхэзэ», произведениякIэхэм ятхын зыфытырагъэпсыхьэ. Ахэр зыми ригъэзыхэрэп IофшIэгъу ужым яунэхэм ащыпадзэжьынышъ, ячъые сыхьат пчъагъэ къыпачызэ, сатыр-сатырэу ягупшысакIэхэр тхылъыпIэм щызэрагъэкIухэу нэфшъагъо нэс щысынхэу. Ау ягущыIэхэм къяжэхэрэр мымакIэу зэрэщыIэр ашIэшъ, цIыфхэм гурыгъуазэ афэхъурэ а гущыIэхэм купкIэу акIоцIа­лъхьэрэмэ ямэхьанэ къагурыIоу, ежьхэм зыфагъэшъошэжьыгъэ тхэкIо IэнэтIэ мыпсынкIэм Iутхэу япшъэрылъ агъэцакIэ. Шъэф хэлъэп, цIыфхэм агукIэ нахь аштэхэрэр ежьхэм ядунай, ащ щыхъу­рэ-щышIэрэ пстэури IупкIэу къэзыгъэлъэгъонхэ зылъэкIыхэрэ тхакIохэр арэу зэрэщытым.

Ащ фэдэ усакIоу, тхакIоу, драматургэу тиIэхэм Хъурмэ Хъусен ащыщ. Ар усэхэу, поэмэхэу, пьесэхэу, повестэу, романхэу, рассказхэу ытхыгъэхэмкIэ шIукIае шIагъэу къыушыхьатыгъэу щыт. Ащ пае уицыхьэ телъэу къэпIон плъэ­кIыщт а пстэур иуахътэ пкIэнчъэу римытэкъухьэу, ыгуи, ыкIуачIи зэдиштэхэу зэригъэфедэхэрэм къызэрэ­кIэкIуагъэр. Ау ар чIыпIэ нэкI къыщежьагъэп, чъыгэу гъомылэ тэрэз зыIэкIахьэзэ лъэпсэшIу зыдзыгъэм фэдэу Хъурмэ Хъусенэ Шэуджэн районымкIэ къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае щыщ адыгэ лэжьэкIо-псэокIо унагъоу IофшIэныр шIу зыщалъэ­гъоу, зыкIуачIэкIэ псэужьрэм къихъухьагъ, щапIугъ, цIыкIу дэдэзэ, «Улажьэмэ лыжъ зэрэпшхыщтыр» къыщыгурыIуагъ. Иапэрэ кIэлэегъаджэхэу тхэкIэ-еджакIэ езыгъэ­шIагъэхэм ащыщэу Хьасанэкъо Нурет Хъурмэр итворчествэкIэ зынэсыгъэ лъэгапIэм рыгушхоу ыгу къэкIыжьыщтыгъэ ащ ятэу Хьаджмосэрэ янэу Кырыщрэ сабыиблэу яIагъэр зэкIэ цIыф тэрэзэу, Iофыр шIу алъэгъоу апIунхэм яшъыпкъэу зэрэпылъыгъэхэр. Ежьхэр лэжьэкIо чанхэу, шъыпкъагъэр акъо­лъэу, шIугъэм фэпсэухэу щытыгъэх. Хьаджмосэ къуаджэм щалъытэрэ, бэрэ зэупчIы­жьыхэрэ зы лIэу щытыгъ, гущыIэгъу узыфэхъурэм акъылыгъэ сыдигъокIи кIэрыпхыщтыгъ. Ар ишъаоу Хъусенэ фэгумэкIэу, ишэн зэтеубытэгъащэу, гущыIэныр зэриджэгъуагъэм пае ащ хэкIыщтым ыгъэгумэкIыщтыгъ.

УсакIо хъущтыр еджапIэм щыIэ зыхъу­кIэ сыхьатхэм азыфагу къыдэфэрэ зыгъэпсэфыгъо уахътэхэм джэгуныр шIомыIофэу, изакъоу классым къычIанэти, тхылъ горэм еджэу, сурэт ышIэу е усэ зэхилъхьэу щысыщтыгъ. Ар гурыт еджапIэм чIэсыфэкIэ дэпкъ гъэзетым икъыдэгъэкIын хэлажьэщтыгъ, сурэтхэм яшIынкIэ IэпыIэгъушIущтыгъ, мэфэкIхэм ащагъэфедэхэрэ плакатхэр ыгъэкIэракIэщтыгъэх, лозунгхэр ытхыщтыгъэх.

Гъэмэфэ зыгъэпсэфыгъо лъэхъанхэм чIыпIэ колхозым ишъоф шахъоу итыгъ, механизаторхэм агодзагъэу игубгъо щыжъоу, щыулъэшъуаоу, щыпхъэу, етIанэ комбайнерхэм акIыгъоу лэжьыгъэр къа­диIожьэу щытыгъ. Я 7-рэ классым ар ихьэгъагъ гъэреным зэлажьэм кIэкозэпылъ дахэу ежь къызыфищэфыжьыгъагъэр щыгъэу еджапIэм зычIэхьажьым. Ащыгъум ар IэшIэхыгъэп, ау Iофыр шIу зэрагъэлъэгъугъэ кIэлэцIыкIум ыпшъэ ифагъэр янэ-ятэхэм агъэшIэгъуагъэп. Ахэм алъэгъущтыгъ, къагурыIощтыгъ IофшIэным фаблэу, нахьыжъмэ акIырыплъызэ зыгорэ хъу шIоигъоу къызэрэтэджырэр...

Джы ар игъэшIэ шапхъэ хъугъэу зыфэпсэурэр ышIэнэу фызэшIокIыгъэмкIи, джыри ащ хигъахъорэмкIи нэрылъэ­гъоу щыт. Ащ итхыгъэхэр 1965-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхеутых.

Нарт эпосым къыхэхыгъэхэ образ­хэмрэ мотивхэмрэ усакIом ипоэзие игъэкIотыгъэу ащегъэфедэ. Лъэпкъым ижэрыIо поэтическэ творчествэ Хъурмэм дэгъоу зэришIэрэр ащ къеушыхьаты. «Гугъэм ытам» зыфиIорэ сборникым дэт усэу «Апэрэхэр» зыфиIорэм гъуа­зэхэр нарт зэолIхэм ащыфегъадэх. Нарт лIыхъужъ цIэрыIохэу Саусырыкъорэ Шэбатныкъорэ афэдэхэу ахэри кIочIэшхох, гупытэх ыкIи агу раубытэрэр агъэцэкIэным пае апсэ еблэжьхэрэп.

Хъ. Хъурмэм илирическэ лIыхъужъ ыгукIэ зэхешIэ зэкIэ дунаим щы­хъурэ-щышIэхэрэр, ичIыгу щапIугъэ цIыфэу ыкIи ащ фэшъыпкъэу зэрэщытым елъы­тыгъэу ащ икъукIэ къыгурэIо дунаим изытеткIэ ежьми пшъэдэкIыжь зэрихьырэр.

ГъашIэм симафэ гугъэр къыретышъ Бгъэгуихыгъэу шIум сыпэгъокIы. Дунаир сыпсэу цIыфэу сытетышъ Щыхъурэ пстэуми сагъэгумэкIы. СегъэгумэкIы уахътэу къэкIощтым, СшIэмэ сшIоигъу упчIэу къыхьыщтым. СегъэгумэкIы жьыбгъэу къилъы­гъэм, СегъэгумэкIы жъуагъоу кIосагъэм, Инэфы фабэу сыгу къытепсагъэм. («Гугъэм ытам»)

Хъурмэ Хъусен итворчествэкIэ хэдгъэунэфыкIы тшIоигъу иаужырэ пьесэхэм ащыщэу «Гощэмыдэ инысэхэдакI» зыфиIоу адыгэ лъэпкъ театрэм режиссер ныбжьыкIэу ЕмкIужь Анзор щигъэуцугъэри ягопэ дэдэу цIыфмэ зэраштагъэр, тыди ащагъэу къагъэлъагъо къэси еплъырэм ибагъэ къызэрэкIимычырэр. АщкIэ теубытагъэ хэлъэу къэпIон плъэ­кIыщт Хъурмэм ипроизведениехэм тищыIэныгъэ щыхъурэ-щышIэрэ шъыпкъэхэр зэрялъапсэр. Ау ахэр нэкIэ ылъэгъухэрэ къодыемэ рагъэшIырэ шIошIхэмкIэ къы­мытхэу, ямышIыкIэ художественнэ амалхэр иIэубытыпIэхэу, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ къякIуалIэзэ образ пэпчъ псэ къыпегъакIэ, гухэлъ шъхьаIэр IупкIэу икIыхьагъэкIэ пхырещы. ЗэкIэми анахь зигъо хъугъэхэ непэрэ Iофыгъохэр псынкIэу зыщыуушэтынхэ плъэкIыщт драмэр къызыфигъэфедэзэ Хъурмэ Хъусенэ ытхыгъэ драматургическэ произведениехэу «КIымафэм имэфэ жъоркъхэр» (1998-рэ), «ЧIыфэ» (2000-рэ), «ЗэманыкIэм ицIыфхэр» (2001-рэ), «Дышъэ чъыг» (2002-рэ) зыфи­Iохэрэри, нэмыкI пьесищэу ыужкIэ ытхы­гъэхэри итхылъыкIэу ихэшыпыкIыгъэхэ тхыгъэхэр зыдэтхэу 2016-рэ илъэ­сым къыди­гъэкIыгъэхэм дигъэхьагъэх. ЗыцIэ къетIуагъэхэ пьесэхэм агупчэ итыр тилъэхъанэ щыпсэурэ цIыфыр ары. Зы лъэныкъомкIэ, тоталитарнэ хабзэу щагъэпсыгъагъэм тхьамыкIэгъо хъугъэ— шIагъэхэр ежь ышъхьэкIэ зыщэчыгъэ цIыфэу ащ нахьи нахь мымакIэу «пере­стройкэкIэ» зэджагъэхэм къызыдихьыгъэ щыIэкIэ-псэукIэм инэшэнэ гомыIу хъугъэ— шIагъэхэм зыгу агъэузырэр, адрэ лъэныкъомкIэ — лъэхъаныкIэм илIыхъу­жъэу ахъщэр нахьыбэу къызыIэкIэгъэ­хьэ­гъэным, сыд фэдэ шIыкIэми къыщымыу­цоу нахь бай зэрэхъуным, мылъкум иугъоин фэшъхьаф гугъу зимыIэр. Мы­рэущтэу къапIомэ хъущтмэ, джырэ лъэ­хъанымкIэ «тыхэмрэ якIалэхэмрэ».

Джырэ тилъэхъан зэмызэгъыныгъэ ыкIи зэшIонэныгъэ пхъашэхэу къыхэхъу­хьэхэрэм Хъурмэ Хъусенэ ябгъукIорэп. ГущыIэм пае, чэчэн заом е лъэпкъ зэпэуцужьхэм бэба тхьамыкIагъоу цIыфхэм къафихьыгъэр. «ЧIыфэ» зыфи­Iорэ драмэм илIыхъужъхэр — цIыф лэжьэкIо къызэрыкIохэу къуаджэм щыпсэухэрэр Кавказым щырекIокIырэ заом хэщагъэхэ хъугъэх. ГугъэшIу Борэкъорэ ащ ишъхьагъусэу НэфызакIэрэ ежь къагъэшIагъэм кIэлэегъэджа­гъэх, къоджэдэсхэу зы лIэужэп ахэм рагъэджагъэр ыкIи апIугъэр. Ахэр арымырмэ, хэта къызгурыIон фаер хымэ тхьамыкIагъо зэрэмыхъурэр? Ягъунэгъу­хэм якIэлэ закъо Чэчэным щыкIорэ заом хэкIодагъ, а гугъэуз хъугъэ-шIа­гъэр НэфызакIэ икъоу къызгуригъэIон ылъэ­кIыгъэп. КIочIадж цIыфыр: тхьамыкIа­гъор ежь ипчъэ къытеофэкIэ зыгорэм итхьамыкIагъо ыгу екIоу къызгуригъэIон ылъэкIрэп. Ау, зэрэзэлъашIэрэмкIэ, хымэ тхьамыкIагъо хъурэп. НэфызакIэрэ Борэкъорэ ар ашIошъ хъугъэ акъо за­къоу Сыбыр къулыкъу щызыхьыщтыгъэ КIэлдахэ Чэчэным къагъакIуи, ащ гъэрэу зыщаубытым.

ТхакIом IофшIэгъэ макIэп адыгэ литературэм щыриIэр. Ахэм тикритикхэмрэ тишIэныгъэлэжьхэмрэ анаIэ атырадзагъэу Iоф адашIэ. Шъыпкъэ, апэрэ Iоф­шIагъи Хъурмэ Хъусен фэгъэхъыгъэу щыI, зыфатIорэр «Адыгэ литературэм итарихъэу» урысыбзэкIэ 2006-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм ия III-рэ том къыдэ­хьагъэр ары. Ащ итворчествэ «изэкIоцIыгъэчэрэзыкIын, изэхэфын, иушэтын» тапэкIи зэрэдэлэжьэщтхэм уеджэнджэшыжьынэу щытэп тхыгъэу иIэхэмкIэ.

Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналистэу Хъурмэ Хъусен лъэпкъ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» илитературнэ IофышIэу щыригъажьи, ар отделым ипащэу, пшъэдэкIыжь зыхьырэ секретарэу Iоф зишIэрэр илъэс тIокIитIу зыхъугъэмрэ къызщыхъугъэ бэдзэогъу мазэмрэ афэшI тыфэгушIо, псауныгъэ пытэрэ щыIэкIэшIурэ иунагъокIэ иIэнэу, икъэлэмыпэ къычIэкIырэ тхыгъэхэмкIэ тхылъеджэхэр ыгъэгушIонхэу, иадыгэ лъэпкъ бэрэ фэлэжьэнэу тыфэлъаIо.

ШэкIо Мир.