Адыгэ чIыгум археологием ылъэныкъокIэ шIу­хьафтын хьалэмэтхэр пIэлъэ-пIалъэкIэ къыз­къуехых.

Джащ фэдэу гъэмафэу итым Красногвардейскэ районым щыкIогъэ ухъумэн-къэгъэнэжьын IофшIэнхэр зэшIозыхыгъэхэр Саратов къикIыгъэ археологхэр арых. Купым ипащэу Игорь Тищенкэм дэтшIыгъэ зэзэгъыныгъэмкIэ, псэупIэу Садовэм пэIулъ Iуашъхьэм къыщычIахыгъэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэр Къэралыгъо телерадиокомпа­ниеу «Адыгеим» истудие къырищэлIагъэх.

Археологэу, АР-м и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьа­Iэу Тэу Аслъан пкъыгъохэм тарихъ уасэу, ныбжьэу, археологическэ хьалэмэтыгъэу ахэлъыр къедгъэIуатэмэ тшIоигъоу зэIукIэгъум къедгъэблэгъагъ. Пкъыгъо пэпчъ къызэритхыхьагъэм, зэфэхьысыжь еплъыкIэу къафишIыгъэхэм хэз афэтымышIэу къэттхыжьыгъэх: «Мы пкъыгъо хьалэмэтхэу тапашъхьэ илъхэр ижъырэ адыгэхэм яIэпэщысагъэхэу Iуашъхьэм къыщычIахыгъэх. Пкъыгъохэр зэфэшъхьафых, ау зэкIэми къэбар гъэшIэгъон апылъ. Мары мы къошынышхор дэхэдэд. Сыдэущтэу агъэфедэщтыгъ пIомэ, мыр — гогон, адыгэ пшъашъэхэр псыхьэ зыкIохэкIэ, псыхъом рыхэIабэхэти, атамэ тетэу псыр къырахьыжьыщтыгъэ. ЗэхагъэпкIэжьыгъ, илъэс мин пчъагъэрэ чIыгум хэлъыгъ, ыцIыцIыгъ, ау мыр етIэ дэгъум хэшIыкIыгъагъ, гъэжъэжьыгъагъ, арышъ, къошын къутафэхэр зыптхьакIыжькIэ, зыбгъэгъушъыжькIэ, дэгъоу зэхэуцожьых. Зэрэпсаоу зэхагъэуцожьыгъэ. Я 8 — 9-рэ лIэшIэгъу, илъэс минрэ шъэрэ — минрэ шъитIурэ фэдиз ыныбжьыщт мы къошын дэхэшхом.

Къошын цIыкIуитIурэ тасымрэ зы къэхалъ къызхэкIыгъэхэр. ЯшIыкIэкIи, зэрагъэфедэщты­гъэхэмкIи зэтекIых. Зы къошыныр — пси, сани ибгъэхъон плъэкIыщт, ятIонэрэр — лъэчIабгъо. Ар ебэджыни, игъэхъуагъэр икIутыни ылъэкIыщтэп, етIани итыр къибгъэчъын хъумэ, ипкIутахьыщтэп. Тасым ыпшъэ дэжь иуфэнагъэ иIэшъ, къошынэу къытщэхъу, тэ тызэресагъэу зэикIэп, ау щытми, ащ фэдэ шIыкIэхэр щыIэу ашIыщтыгъэх. ЗэкIэмэ анахь гъэшIэгъо­ныр мы къошынэу ыбгъухэмкIэ къопсиплI зыпытыр ары. Зы къопсыр ыбгъукIэ пыутыгъ, ау мыр фэIо-фашIэмэ ащагъэфе­дэщтыгъэ къошыных. Тхьэма­Дэмэ, урысыбзэкIэ къэпIон хъу­мэ, «жрецмэ» агъэфедэ­щтыгъ. Адыгэ Тхьэхэр бэ хъущтыгъэх, тхьэмаДэмэ фэIо-фа­шIэу агъэцакIэщтыгъэмэ гъунэ яIагъэп. Нарт къэбархэм ахэт — бжыхьэ кIахэм, санэм игъо зыхъукIэ, сэнэхашъо ашIыщтыгъ. Ащ фэдэу сэнэхашъо арыми, хэгъашъо горэ ашIыгъэми агъэ­федэщтыгъ мыщ фэдэу къо­п­сиплI зыпыт къошынхэр. Мыщ, гущыIэм пае, зы шъон горэ итмэ, зым къыштэти къопситIур ыIыгъэу, исэмэгукIэ къыготым зыфигъазэкIэ, адрэ къопситIумкIэ къыготым Iэпихыщтыгъ, къошыныр джащ фэдэу зэIэпахыщтыгъ, итыр рамыкIутэу ыкIи аIэпымызэу. ЫIу псыгъо дэдэу зэрэзэфэщагъэмкIэ итыщтыгъэр е санэ, е бахъсымэ. Итыщтыгъэр псэп ыкIи щэп, нахь мэхьанэ зэратыщтыгъэ шъон гор, фэIо-фашIэхэм ащагъэфедэщтыгъэмэ ащыщ, ары уасэ фэозгъэшIырэр. Мыщ нахь пасэу щыIагъэхэм, мыутIэмэ ялъэхъан епхыгъэу, илъэс минитIу — минитIум къехъу зыныбжь къошынхэр къэзгъоты­гъагъэх, ау ахэм къопс тIурытIу зытет къахэкIыгъэп зыкIи. Мыр нэужырэ лъэхъаным къежьэгъэ къошын лъэпкъ. Сэ къэзгъотыгъагъэ къошын заулэмэ, къопиплIымэ къопс зырыз атетыгъ, Iубгъохэу. Мыдрэм фэдэу аIу­пэхэр псыгъуагъэхэп. Къошын ныбэм хъурэе цIыкIоу тетыр — а лъэхъаным къошынмэ атра­шIыхьэщтыгъэ тамыгъ. ТIу зытетым — чэмыщэ, зы зытетым — пчэныщэ рагъахъощтыгъэнкIи хъун мэзахэм къошыным зытеIабэхэкIэ, итыр къырашIэнэу. Тамыгъэмэ мэхьанэ яIагъ. Ари сэнаущыгъэу лъэпкъым хэлъыгъэмэ ащыщ. Лъэ­хъэнэ гъэшIэгъон дэд мыхэр зэпхыгъэр. Зы чIыпIэп, чIыпIэ зэфэшъхьафмэ къащагъотых. ГущыIэм пае, Геленджик, Краснодар краим ичIыпIэ зэ­фэ­шъ­хьафхэм къащагъотых, ахэр зэ­кIэ адыгэ чIыгужъых. Пкъыгъохэр — адыгэ IэшIэгъэ шъып­къэх, зыгорэм къыращыгъэу, къырахыгъэу щытхэп — тятэжъ-тянэжъ пIашъэхэм ашIыщтыгъэх ыкIи агъэфедэ­щтыгъэх. Мы пкъыгъохэр ти­лъэпкъ икIэны­жъых.

Адыгэмэ ижъым къыщегъэ­жьагъэу шэн-хабзэ яIагъ — ­хъулъфыгъэ хьадэм къамэ е шъэжъые дычIалъхьажьыщтыгъ. Непэ къызнэсыгъэм хъулъфыгъэ хьадэм къамэ тыралъхьэ. Бзы­лъ­фыгъэхэм лэныстэ адычIалъхьажьыщтыгъ. Чъыр лэныстэу (из стали — Т. З.) пкъыгъомэ къахэкIыгъэр бзылъфыгъэ Iэпэщысэу щытыгъ. Илъэс минрэ шъитIурэ фэдиз ыныбжь. Къызэрэзэтенагъэр гъэшIэгъоны. Ижъырэ гъукIэхэм IэпэIэсэныгъэшхо ахэлъыгъ — гъучIым дэгъу дэдэу Iоф дашIэщтыгъ. Лъэпшъ, Хъудымыжъ, Дэбэч, Сэт-зэшхэр — ахэр нарт къэбархэм гъукIэ Iазэу ахэтых. ГъучIэу ашIыщтыгъэхэр — гъучI къэбзагъэх. Ау чIыгоу пкъыгъор зыхэлъыгъэм елъытыгъ къызэ­рэзэтенэрэри. Мы лэныстэр — бзылъфыгъэ ныбжьыкIэ цIыкIу зиIэпэщысагъэр нахь, бзы­лъфыгъэп, тIурысэп ыкIи нахьы­жъэп. ЕтIани къычIэкIыгъэ пкъы­гъохэу зызэригъэдахэщтыгъэ щыгъхэр мыжъо зэфэшъхьафхэм ахэшIыкIыгъэх, мыжъо лъапIэм ахэшIыкIыгъэхэри къа­хэкIыгъ, апч зэмышъогъумэ ахэ­шIыкIыгъэхэри ахэт. ПышIэ цIыкIоу ахэтым къопси иI, енэгуягъо дышъэ пкъыгъокIэ. Бзы­лъ­фыгъэу мы пкъыгъохэр зыфычIалъхьажьыгъэхэр — бзы­лъфыгъэ ныбжьыкIэу, кIэракIэу щытыгъ.

Адыгэ тхыдэмэ, нарт къэбармэ ахэт «жъгъырыу» аIошъ. Мыхэр пкъыгъо гъэшIэгъонэу, цIыф бзаджэхэр рагъащтэу щытыгъэх. Зыпамылъэщтыгъэ щыIэп — шы IапIэми, шъуашэми, Iашэми, арышъ, мыр адыгэ­мэ якультурэ чIыпIэшхо щызыубытырэ пкъыгъомэ ащыщ. Нарт къэбархэр ащкIэ шыхьатых. Зы лъэхъан горэм нарт Саусэрыкъорэ Iэпшъабгъорэ къаигъэ зэфэхъухи, IошъхьэпIалъэ (место встречи — Т. З.) зэдагъэунэфыгъэ — мафэ горэм щызэ­Iу­кIэнхэу, нахь лъэшыр агъэунэфы­нэу. Саусэрыкъо къэкIожьыгъ шъхьае, чэщым чъыешъурэп, арти, иш Тхъожъые къеупчIыгъ: «Сыд узфэмычъыерэр?» — ыIуи. Саусэрыкъо еIо: «Ярэби, сычъыена, пыеу къысфэтэджыгъэм сыфримыкъункIэ сэщынэ, кIочIэшху, бэлахь.» Тхъожъые джэуап къыритыжьыгъ: «Лъэпшъ дэжь кIори, жъгъырыу шъих ягъэшI, сэкуми, шыкIэми, онэIапIэми къапышI. ЕтIанэ зэрэхъу­рэм теплъыщт, Iуашъхьэм тыз­нэсыкIэ.» Саусэрыкъо Тхъожъые къызэрэриIуагъэм фэдэу, Лъэпшъ жъгъырыу шъих къыригъэшIи шым пишIагъэх, Хьарам Iуашъхьэ екIолIагъ. Iэпшъабгъо­ри къэкIуагъэу Iошъхьэ шыгум тетэу къежэ. Саусэрыкъо шым елъэдэкъауи, шыр Iуашъхьэм жъгъы-жъгъыжъгъ макъэ пыIу­кIэу зыдэчъаем, Iэпшъабгъо иш къыкIащти, ар къыридзыхыгъ. Саусэрыкъо ащ шъхьарылъади, чатэр къырихи, ышъхьэ пиупкIыгъ. Ащ тетэу текIоныгъэ къы­дихыгъ. Арышъ, жъгъырыу­хэм гъэшIэгъонэу ямэхьанэ къа­хафэ. Музеими токъмакъ чIэлъ жъгъырыухэр пышIагъэу, бзылъфыгъэ шъуашэхэми, хъу­лъфыгъэ шъуашэхэми ахэр ападэщтыгъэх.

Къэхэлъэжъэу атIыгъэм бзылъфыгъэм имызакъоу зэо­лIым ихьэдэ къупшъхьэхэри къычIахыгъэх. Ащ игъусагъэх — пчыпыджыныпэр, токъма­къыр, щэбзапэхэр. Токъмакъыр онтэгъу дэд, щылыч зыхэшIыкIыгъэр, шъо псыгъо пылъэу, къызэпхьакIэу узырыокIэ цIыфыри, псэушъхьэри рыуукIын плъэкIыщт. Щэбзапэхэр лъабжъэ яIэу щэбзэпкъым пагъэпытыхьэщтыгъэх, щэбзапэхэр щэнэбзэу гъэпсыгъэх. Мыхэр зышIыщтыгъэхэр инженерыгъэхэп, ау гъукIэу щыIагъэхэм ясэнаущы- гъэ къаушыхьаты.

Мы гъучI улъыигъэ къута­фэ­хэр къызэрэзэтенагъэхэр гъэшIэгъоны, сыда пIомэ мыхэми аныбжь илъэс минрэ шъитIурэ фэдиз. Мыхэр шхыншIэщым (кухня — З. Т.) щагъэфедэрэ бысымгощэ Iэмэ-псымэх. Мыр — лэгъупым щыщэу къызэтенагъэр ары, лэгъуп иныгъэн фае, лэгъуп къопсыри къыголъ. Анахь шъхьаIэу къэнагъэр лъхъон­чыр ары, зэрэпшъэхъур хэолъэгъукIы дэгъоу. Мыщ фэдэ лъхъончхэри тимузей бэу чIэлъых. ГъэшIэгъон дэдэу чIэлъыр Псэкъупсэ къэхэлъэжъым Лэу­пэкIэ Нурбый къыщигъотыгъэр ары. Нурбый къыгъотыгъэри мыщ фэд. Къашыкъ мыщи ­игъус, лы-цацэ пэпцIэ къэгъэщыгъэ иIэу, лыр лэпсым къызэрэхэпхыщтым тегъэпсыхьагъэу. Мы пкъыгъохэр тимузей мыгъэ ихэ­­хъоныгъэу плъытэн плъэ­кIыщт. Мыхэр зэкIэ адыгэ Iэпэ­щысэх, мыщ щашIыгъэх, лъэпкъым ыгъэфедагъэх. Тарихъым изы хэхъоныгъэу непэ къыддэ­хъугъэхэм ащыщ!

Къэзытхыжьыгъэр Тэу Замир.