ПСЭМ ИМАШIУ
Поэм
Цуекъо Юныс фэсэгъэхьы
1
Псыри,
Жьыри,
МашIори мэхъушIэх,
Ори,
Сэри,
Хэти къешхъорышIэх.
Сыд щышIыни рэхьатыгъэмэ дунаир,
Къымыхьыгъэмэ имыгъоу жьыбгъэ- уаер?
Сыд щышIыни цIыфыр мызэуагъэмэ,
Ыгуи чIышъхьэм шIукIэ щызэгъагъэмэ?
Сыд щышIыни зыпкъ итыгъэмэ щыIакIэр,
ЗэхишIагъэмэ псэ зиIэм игуIакIэ?
Гунахьыгъэ зымышIагъэ щымыIэнэу?
Дунаишхом зы шыихъи темытынэу?
Тызфэныкъоу
Алахь закъом
Тэ телъэIу
ШIур тихабзэу къышIыжьынэу,
Тыщэгугъы
Нэфышъагъом къыхьыжьынэу
Джэнэтыжьэу
Джырэ нэсым тызэжагъэр,
Джырэнэсым
ТипкIыхьапIэу тихъопсагъор.
Тфигъэгъунэу
ГунахьшIагъэу тиIэшIагъи,
Гунахьыгъэу гум къихьагъи.
Тфигъэгъунэу
ЧIыгум ыгоу хэдгъэкIыгъэр,
Икъун къинэу,
Зэо машIоу кIэхэтхыгъэр.
Ау Алахьэм нэса а тхьэлъэIухэр,
ЫшIошъ мэхъуа якъэбзагъэр нэIухэм?
Хэт ышIэн, ау джыри щыIэныгъэр
Лъэхъу, зэрихабзэу, зэфэныгъэм.
Узым, бзаджэм зыхэр IэкIэкIуадэх,
Зыхэр машIом, заом щыхэкIуадэх.
ТхьамыкIагъор
ЧIыгум фэIэтыжьрэп,
ТхьамыкIагъор
Бгъэгум фэщэIэжьрэп,
Ащ дэфэжьрэп
Гур зэгуигъэутэу,
ЗэIуиутэу
Уашъом ибыбэжьми,
Бзыоу,
Бгъэжъэу,
Лъагэу зиIэтыжьми,
Къытэзао,
ЛъабжъэкIэ къэбанэ,
Жьы ор шIункIэу,
МэшIо пчыкIэу
Къыттебанэ,
Гу IэнэкIэу,
Псэ унэкIэу
Тыкъегъанэ…
ШIошъхъуныгъэ зиIэу
Тхьэр зыгу илъи,
Ар зимыIэу,
Жъалымылъи
ЗэкIэ стафэу,
ПкIэнчъэ стафэу
Мэутысэжьых,
Жьым хэхьажьых,
Еукъэбзыжьых,
Пщегъэхъужьы
Упхырыплъэу,
Къаргъоу, къаргъоу…
Уагъэлъэгъоу
Къушъхьэ шIагъоу
Пчэдыжьыпэм къэтэджыгъэр,
Сыдж фыжьыбзэу чIым хэкIыгъэр!
2
ЗэхъокIыгъэп чIыгур, ЗэрэщыI ошъогур, Жъуагъохэр, Ошъуапщэхэр, Оси, Осэпс-ткIопси, Уцэу къашхъуи, Лъагъуи, Мэзи, Чэщ мэзагъуи. Мачъэх псыхъо шъхъэйхэр, Орых хышхо куухэр, Щызэбгъутых Къушъхьэхэр, Щызэтелъых Iуашъхьэхэр, ЧIыгоу Тянэ гупсэм, ЧIыгоу ГъэшIэ лъапсэм Щызэфэд иуахътэ, Джа зым тет илъачIэ. КIым кIэлъыкIоу гъатхэр, Ежэу ащ гъэмафэр, КъыкIэдышъэу бжыхьэр, Фабэу е жъоркъ дэдэу, Зыгъэм зыримытэу. Зи щызэхъокIыгъэп, Уахътэм зи шIокIыгъэп. Зыхэр щегъэкIодых, Зыхэр къыщеIэтых, Гугъи, Шэфылъагъуи Абгъэмэ аделъхьэ, Лъэпкъи, Къэралыгъуи, Фаемэ зэхелъхьэ. ЦIыфхэр зэрэхымэхэу, Зи чIым щырямыIэу Джыри зэрэтетых, Зэо-банэм хэтых… Сабыйхэр хым хэлъадэх, Ау къызыхедзых хыми. Хы Iупэм Iулъых хьадэхэу, ЕкIагъэ мыгъэягъэхэу Ахэтых ащ адыгэхэр, Хэкужъым рафыгъагъэхэм ЛIэуж афэхъужьыгъэхэр. Дэфэжьрэп Бгъэм, Дэфэжьрэп, Дунэе тхьамыкIагъор! Тефэжьрэп ЧIым, Тефэжьрэп, Жъалымэ гущыкIыгъэр! Арэчъэ псыхъо лъынтфэмэ, Анэсы гушъхьэ стафэмэ, ТызэхеукIэ пчъагъэрэ, ТыкъышIохъужьэу загъорэ Тпсэ Iузыхыгъэ хьылъэм, Онтэгъоу хъугъэ чIылъэм. ТицIыфхэр зэхъокIыщтхэп, Дэхагъэм, шIум фэкIощтхэп, ТигъашIи хьаулыеу, Тэ къэдгъэшIэщт тылыеу. Ос фыжькIэ зыгу аукъэбзи, Зынапэ шIум фагъази, ЦIыфыпсэр зыфэкъаргъоу ШIузехьэу щагъэIагъэм Джы фэдэ къэхъужьыщтба, Игъогу зи рыкIожьыщтба? Сыд пае цIыфхэр зэкIэ Амыукъэбзыщт ос фыжькIэ? Сыд пае пегъымбарым Игъогу фэмыд тызтетыр? ТыщыIа, Тэунэхъуа, Е сыдми тэгущыIа, Е пкIэнчъэу тэ тэлъыхъуа?3
Псыри псэм ызныкъоу тлъытэгъагъ, Бын гъэунэу, Тиожъубанэу тыпэплъагъ, Ощхыр къещхмэ, Гъэтхэ псышIур къещхмэ, Сэтэнае икъэгъагъэ псэр пегъакIэ, ЗэрэчIышъхьэу тыди щэкIэракIэ. Гъэбэжъу ощхым тысабыеу тэ тыхэт, Тызэжагъэм фэтэусы тэ орэд. Ар къэкIоным бэрэ тыфэягъэшъ, Хьэнцэ гуащэр ащ къыфетхьакIыгъэшъ, КъэтэкIухьэ, Къэтэчъыхьэ, Тэщхы, тэтхъэ, Тщизи тхахъо! Тигъэмафэу, Тшъхьэ имафэу, Псыхъо къаргъом Зыхэтэдзэ, Гур зэредзэ, Гур зэредзэ чъыIэ шIагъом… Ары адэ, Псыр псэм ызыныкъоу! Ары адэ, Ренэу тыфэныкъоу! Ар тшIоIэшIоу, Фэдэшъ тыщызгъаIэрэм. Игъэбэжъу МэфэшIоу зызэблихъурэм, Мэхъуба тылъыхъужьэу, ТыгуIэжьэу. Ау псыр ощхэп, Осэп, Мылэу жъугъэп. Псыр къызыкIокIэ, Инэпкъмэ къазыдэукIэ, Псы кIочIэшхор, Тхьэшхор КъызылъагъокIэ, ЗэкIэ, зэкIэ МэщгъэкIынчъэу егъэшъокIы, ЧIышъхьэр хыдзэ-псыдзэ ащ решIыкIы. Псыкъиуным зы нэбгырэп хэкIодагъэр, ЦIыфы закъоп, Зы псэушъхьэп зихьэдагъэр Зы чылагъоп, Зы къэлэшхоп зыдэхьагъэр, Лъытэгъуае хъун екIодылIагъэр. ШIошъхъуныгъэу Тхьэшхом фишIыгъагъэм Нухьэ, Ащ икъухьэ Рищи, ыухъумагъэм Щыщышъ псэ зыпытэу тлъэгъурэр, КIодрэп гугъэр. ТшIошIышъ, Мэхъушъ тшIошъы Джыри псыр зыгорэкIэ къытфакIомэ, Iэчъэ-лъачъэу джыри тэ тыкъанэмэ, Нухьэу е нэмыкIэу шыихъ къэхъумэ, Ащ тыкъыкъонэнэу, Псэр къэнэнэу…4
ТхьамыкIагъор ЧIыгум фэIэтыжьрэп, ТхьамыкIагъор Бгъэгум фэщэIэжьрэп, Ащ дэфэжьрэп Гур зэгуигъэутэу, ЗэIуиутэу Уашъом ибыбэжьми, Бзыоу, Бгъэжъэу, Лъагэу зиIэтыжьми, Къытэзао, ЛъабжъэкIэ къэбанэ, Жьыор шIункIэу, МэшIо пчыкIэу Къыттебанэ, Гу IэнэкIэу, Псэ унэкIэу Тыкъегъанэ… Зысэплъыхьэшъ, ШIу слъэгъурэмэ сахаплъэшъ, СэIо, таущтэу ем щысыухъумэных, СэIо, таущтэу чIыгум тезгъэтыных НасыпышIохэу, Тхьэм ынэшIухэу? Сэгугъэ къыухъумэнхэу, Жъалымыгъэр цIыфмэ къябэкIыгъэшъ, ЯзекIуакIи, Шэнэу яIи, Гум щыкIыгъэшъ. Тхьэм селъэIу, Гупсэгъухэр шIум фищэнхэу. Тхьэм селъэIу, Джэхьнэмым римыщэнхэу. КъызгурэIо, ШIугъи, ШIулъэгъуныгъи, Шхъуагъуи, Шхъуахьи, Шъугъолэни, Шэнэу щыIэр зэкIэ щызэхэлъэу Тхьэм пкъышъолыр къытитыгъ хьалэлэу. Зым бгъэгум къыдигъэкIрэп Жъалымыгъэр. Хъоршэрыгъэр Къыдимыхэу щегъэкIоды. Ау къыдехы фаеу хьалэлыгъэр, Апегъохы цIыфмэ намысыгъэр. Ащ текIуадэ, Пчъагъэрэ хэкIуадэ, Псынэпс къабзэкIэ, ДышъэпскIэ Зэпэнэфы, ЧIышъхьэр къегъэнэфы. Ау джащ фэдэу, ЗэкIэ зэпагъаджэу, Жъалымзехьэхэр Къытехьэх мы дунаим, Ер аIэтэу, ШIур янэджэ-Iуджэу, Гухьэ-гужъхэр РэкIох шIункIэу лъагъом. Яшъугъуагъуи, Яхъопсагъуи ЦIыфмэ ашIэ, Ау ягъашIэ къадагъашIэ… Мао шхончыр, Мао къэмыуцоу, КIэлэцIыкIуи, ЛIыжъи, ныуи Зэхимыдзэу, Лыгъэр ыдзэу Лъыр егъачъэ, Лъыр щегъачъэ Дунаишхом, Iэчъэ-лъачъэ ЦIыфыр щишIэу Иунэшхо. — Хамза! Хамза! Упсауа, Си Хамза! Ныр маджэ, Мачъэ, мэIупчъапчъэ, Иадыгабзи Арапыбзи зэхэпхъагъэу, Ащ еIо: «Сыда хъугъэр? Шо сар? Шо сар? О си Хамза?» Ау макъэр къэIурэп, Макъэр зэхихыжьрэп Ным. Iэпэзы телефоныр… А мэщытэу, Аль-Нур мэщытэу Псэр зыщышъхьафитэу, Алахьэ лъапIэу, ЦIыфым игугъапIэу, Инурэ къазщафехырэ гупсапIэм ЩаукIых Тхьэм ицIыфхэр. Иблысыр чIэкIошъагъэу Крайстчерч мэщытым, Ишхончи щэкIэ ыушъагъэу Къеуцо пчэгум!.. Зеландием иныджмэ Ащэшъыгъох, Маори лъэпкъмэ Зыратыгъэу Хакам КъыщашIы шъыгъо къашъор, Къыдахэу бгъэгум Псэм имашIо! Аджалыр къыздикIыщтыр Хэт ышIэн? Хэт озгъэшIэщтыр? Хэт ар къыуиIон? Тыдэ укIуагъэми, Гузагъэ-гумызагъэу Зыщыухъумагъэми О заом, Зэо машIом, Къэхъущтым ублэкIын плъэкIынэп, КъэкIорэ уахътэр зыкIи зэблэпхъунэп. Кавказыр уичIыгужъэу, Уихэкужъэу, УинэпскIэ, ЛъыпскIэ гъэшъокIыгъэмэ, Адыгэр, Уятэжъы пIашъэм иунагъэмэ Зэгорэм, О кIожь хэкужъым, Ащ екIужь!
5
Псэр мэузы… Егъэузы чIышъхьэм иIумызы, МашIоу щыстырэм, Уашъом истырыгъэ, Жъалымыгъэу ЦIыфым къыпкъырыкIырэм, Емыжагъэу ЦIыфым щыкIэхэкIырэм. Щэчъэ нэпсыр, Щэчъэ лъыпсыр Джэгъогъунчъэу ЧIым ылъачIэ. ЗэкIэ пкIэнчъэу, ЗэкIэ пкIэнчъэу Къытщигъэхъоу, ТищыIакIи, ТигуIакIи, Гоу кIодыжьрэм дэкIотэжьэу, Ошъо нэкIым хэкIошъэжьэу… Якъаигъэу Мылъкум цIыфхэр егупшысэх, УнэкIыгъэу КуцIыр псэхэр агъэхъуапсэх. УдэIуагъэми, Нэр бгъэплъагъэми, Зэхэохы, Оушэты тхьамыкIагъор, Уинэплъэгъу къыредзэ аукIыгъэр. Нэфышъагъом гучIэр къыпфырахэу, А къэбар гомыIухэр зэтырахэу КъыпфаIуатэ, ЦIыф пэпчъ рагъэпхъуатэ: «Шъэожъыем ныкъылъфыгъэр еукIыжьы… Ахъщэ чIыфэ зытелъыгъэм зыпелъэжьы… МылъкукIэнэцIхэр унэм ибэнагъэх, Зэрэбынэу, зэрэлIакъоу унэхъугъэх. Шъхьэгъэуназэу санэм, Санэ лъэпкъым — Аркъым, Анахь лъэшэу кIэпым апыщагъэх, Дин пхэндж нэпцIмэ зыхэр зыхащагъэх, Зи щынагъо ямыIэжьым фэд, Шъхьадж ышIэщтым, Къыхихыщтым фит…» Ары шъхьае, Шъхьафитныгъэм ахэр щыщэп, Ары шъхьае, Тхьэшхо зафэм ар шIоигъоп. Умытыгъуи, ЦIыфыр умыукIи, УмылъаIуи, Пшъхьэ о щыгугъыжьи Ощ нахь зафэ мы дунаим зи тетынэп, Нахь шыихъ-гупсэгъуи агъотынэп. Зы нэбгырэм цIыфхэр къыгъэхъугъэу, А Тхьэ закъом зэкIэри епхыгъэу, Арэу щытмэ, сыда тымызагъэу, Тызэзаоу тэ тыщыIа тегъэзыгъэу? Бзыу орэдым паркыр зэпегъаджэ, Бзыу орэдыр мамырныгъэм фэджэ, Арымырмэ, Имэкъамэ пшIодэхэнэп, Арымырмэ УедэIунэу уфэенэп Ренэу, Ренэу! Бзыумэ тафэдагъэмэ Дэгъугъэ, Тамэхэр тиIагъэмэ ШIэгъуагъэ, Ямэкъамэ чани ащ голъыжьэу, ЯшIулъэгъу ифаби тигъусэжьэу. Чыжьэу, чыжьэу Тибыбэни тэ ошъогум, Къэдгъэзэжьэу ТыкъекIужьмэ чIыгум Орэд дахэр дгъэжъынчыни бэрэ, Тыфэразэу тыгъэм иткIопс нурэ. Ау лъэхъанэу тызыхэтыр гукIэгъунчъэу, Къин-хьазабэу щыхъурэр щыгъунэнчъэу, ЧIыгум фэмыIэтэу ТхьамыкIагъор, Бгъэгум фэмыщыIэу Тэ тыщыIэшъ, Тыщэшъыгъошъ ГъашIэу тиIэм ТызщыщыIэм, Орэд дахэр непэ къытфэIонэп, Бзыоу, ПцIашхъоу Гуми зиIэтынэп. Зэу ныбжьыкIэм Идунай ехъожьышъ, ЧIым текIыжьышъ Инахьыжъхэр псаузэ, Ныри, тыри ЗэкIэ гупсэу иIэр ЗэрэщыIэ пэтзэ Ыпсэ етышъ. ЧIым егъае ГухэгъэкIэу хъурэр зэкIэ Анэсыгъэу, Афэгъыгъэу Ощхыпс нэпскIэ… А ощхыпсэу бэмэ атещхагъэр, Шъом пхырыкIэу гумэ ащышхагъэр Къещхы щимыгъэтэу, МыукIытэу. Лъфыгъэр чIэунэныр тхьамыкIагъу, Ар къызэхъулIагъэр жъыгъэ-кIагъу, ЦIыфым гоурэр кIэлъэныкъоп, Зы лъэныкъоп, Зэрэпсаоу Ар зэхэзы, Псэм шъхьамысэу МашIор зыкIедзэжьы, Ыгу еIэжьэу, Ыгу къэкIыжьэу Сабый дышъэр зыфэдагъэр. Зиухыижьэу, КIэмыкIыжьэу хъугъэр, Щымыгъупшэу лъфыгъэр, Iуплъэ шIагъоу шIэжьым къыхэнагъэр. — ЦIыкIур, — еIо, Джыри дэгущыIэ. — СкокI къитIысхьи, ТIэкIурэ исба, сикIэлэхъу, Уишыуанэ къызэтелъхьи, Сэгъэлъэгъу! Ау сабыим зи зэхихрэп, Зи ылъэгъурэп, ХэкIокIэжьы уашъом Iахьылынчъэу, Къыгъэнагъэу быныр насыпынчъэу.6
ЦIыфыр къыхэкIыгъэба ШIулъэгъум, Тхьэм ар къыгъэхъугъэба ЦIыфышIоу ШIу зелъэгъум. Зыфигъадэу, Джэнэт чIыпIи фыхихыгъ, Хымэ-жъалымыгъэр шъхьащихыгъ. Ау зэгорэ хъугъэ ащ нэужым, Зеукъэбзыжьы джырэ нэс лIэужым. Сыда цIыфым зыхиушъафэра гукIэгъур? Сыда нэфыр зэхимышIэра нэплъэгъум? ШIу плъэгъущтмэ, Гъусэр зэхэпхыщтмэ, УцIыф зафэу ЦIыфыр о плъэгъущтмэ, Зэбгъэзафэу ШIугъэр ущыIэщтмэ Ыгу къыпфэгъоу, ыбгъэ ущигъашIоу, Къыуитыгъ Алахьэм псэр IахьышIоу. ПшIогомыIоу ГъашIэу къыуатыгъэр, УмыгъакIо Сыдми щыIэныгъэр. ЧIышъхьэм хэгъотэжьи ГупсэфыпIэ, Угуи ащ къыщыгъотыжьи, О гъэлъапIэ НэгъэупIапIэ пэпчъи, Гукъыдэчъи! ШIур чылапхъэу чIыгум щеутыжь!Дэрбэ Тимур