Хэгъэгу зэошхом иветеранэу, журналистэу ХьакIэмыз Рэщыдэ Сахьидэ ыкъор къызыхъугъэр илъэси 105-рэ мэхъу.

ЛIэкъо ыкIи лъэпкъ хабзэр къызыщагъэгъунэу, хэшъо-унэшъо пытэ зэрылъ унагъо къихъухьэхэрэр сыдигъуи цIыф тэрэз зэрэхъухэрэм уеджэнджэшыжьынэу щытэп.

Хэти иунагъу лъапсэ зыщи­дзэу, дэгъури дэири зыщызэхишIэрэр. ЗэкIэдэIукI-зэфэгумэкIыр, шIур зэрылъ унэм къихъу­хьэхэрэ сабыйхэми ар ахэгощагъэ мэхъу, игъорыгъозэ къа­хэкIыжьы.

ИжъыкIэ къыщегъэжьагъэу унагъом, лIакъом, лъэпкъым адыгэхэм осэ ин зэрэфашIыщтыгъэм ищыс джы къызнэсыгъэм нахьыжъ Iушхэм апэрэ упчIэу къатырэр: «ЛIакъокIэ хэтмэ уащыща?» «ЛIэужыр бжиблэу мао» зэраIорэми гупшысэшхо хэлъ. Хэти лъым хэлъыр арыба сыдигъоми къыхэкIыжьырэр. Мы зэкIэми япхыгъэу, лIышIу-цIыфышIукIэ зыцIэ раIохэрэм ащыщыгъэу, адыгэлI Iушэу, журналистэу, Хэгъэгу зэошхом хэтыгъэу, IофшIэным иветеранэу ХьакIэмыз Рэщыдэ Сахьидэ ыкъом идунэететыкIагъэм, игъэп­сыкIэ-шIыкIагъэм са­кIэупчIагъ: зафэу щыIагъ, шъырытыгъ, хьалэлыгъ.

Пэнэхэс щыпсэухэрэ зэшъхьэ­гъусэхэу ХьакIэмыз Сахьидэрэ Данэрэ ямэкъумэщышIэ унагъо сабыи 6 къихъухьэ­гъагъ: шъэуи­щырэ пшъэшъищырэ. Анахьы­жъэу Рэщыдэ 1915-рэ илъэсым къэхъугъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх Сарэ, Тыжьын, Гощсэхъу, Къырымыз, Биболэт.

Сабыйхэм ятэу Сахьидэ — 1879-рэ илъэсым, янэу Данэр — 1895-рэм къэхъугъэх, илъэс 16 азыфагоу, ау Тхьэм игъоу ылъэгъуи, пIалъэ къэси, насыпэгъу зэфэхъугъэх.

Рэщыдэ янэу Данэ Ацумыжъхэм япхъугъ. Ащ ятэу Пщыгъон цIыф зафэу, диныр ышIошъ хъупэу ылэжьыщтыгъ, гукIэгъу­шхо хэлъыгъ, хьалэлыгъ. КъызэраIотэжьрэмкIэ, ышхын Iанэм тырагъэуцомэ, зыгорэ дэмышхэу Iулъхьэ ышIыщтыгъэп. ОшIэ-дэмышIэу ощхыр къыхи­дзэу зиублэкIэ, щэтырэр ыштэти къэлапчъэм Iут чъыгышхом чIэуцощтыгъэ, уаем хиубыта­гъэм ритынэу. Пщыгъон быслъы­мэнхэм анахь ялъэпIэ чIыпIэу Чабэм тIо кIуагъэ, хьаджэ хъу­гъэ. Ау ятIонэрэу зэкIом къыгъэзэжьыгъэп, ыпсэ ащ щыхэ­кIыгъ, щагъэтIылъыгъ. «Чабэм щылIэрэр джэнэтым макIо» аIощтыгъэ адыгэхэм.

Джа шэнышIухэу янэкIэ ятэжъ хэлъыгъэхэр ХьакIэмыз зэшищыми ­­— Рэщыди, Къырымызи, Биболэти ахэлъыгъ.

Быным янэу Данэ апэрэ ублэпIэ еджапIэм ащыщ ще­джагъ. ТхэкIэ-еджакIэ ышIэщтыгъэ, урысыбзэкIэ къаIори гурыIощтыгъэ, тIэкIу рыгущыIэни ылъэкIыщтыгъэ.

Данэ Iушыгъ, дэхагъэ, шъхьа­цышхо телъыгъ, ыцIэм фэдэр ышъхьагъ. НыбжьыкIагъэ­ми, лIакъоу къызхэхьагъэм, унагъоу къызэрыхьагъэм зыкъы­ригъэ­штэн ылъэкIыгъ. Жьэу къэтэджыщтыгъ, чэмыр ыщыщтыгъ, дифыщтыгъ, игуащэ кIыгъоу хьалыгъу хьакушэр ыгъажъэщтыгъ.

КIалэхэм ятэу Сахьидэ лэ­жьэкIуагъэ, хэтэшIэн-тутын лэ­жьыни, былым зехьани, кIэлэпIун-гъэсэни зэдигъэцакIэщтыгъ. Ау Сахьидэ псауныгъэшхо иIа­гъэп, жъымыгъот (астмэр) къеузыщтыгъ, илъэс 60-м къе­хъугъэу щытыгъэти заоми ащэгъагъэп.

Къо нахьыжъэу Рэщыдэ ып­шъэ ифагъ ышыпхъухэри ышхэри алъэ тыригъэуцоныр, ар псынкIэгъуагъэп, ау фэукIо­чIыгъ. ХьакIэмыз Рэщыдэ Мыекъуапэ IофшIэныр зыщырегъажьэм илъэс 17 ныIэп ыныбжьыгъэр. Адыгэ тхылъ тедзапIэм, финансхэмкIэ хэку отделым ащылэ­жьагъ илъэс имыкъу зырызэ.

Рэщыдэ ышыпхъуитIу, Сарэрэ Гощсэхъурэ, Мыекъуапэ къыщэхи, зы фэтэр цIыкIу аубыти, IофшIэныр щырагъэжьэгъагъ. Сарэ къэлэ гупчэ шхапIэу N 1-м пщэрыхьакIоу Iухьи, къызэрэ­уатын щымыIэу пенсием окIофэкIэ Iоф щишIагъ. Лъэустэнджэл Абдул ягуащэ хъугъагъэ, зы шъао апIугъ, алэжьыгъ.

Гощсэхъу Адыгэ хэку радиокомитетым машинисткэу Iухьи, пенсием нэсыфэ Iоф щишIагъ. Тхьагъушъэ Исхьакъ дакIуи кIалэрэ пшъашъэрэ зэдапIугъ.

А лъэхъаным радиокомитетым Iутыгъэх зэлъашIэрэ журналистхэу Жэнэ Къырымызэ — тхьаматэу, ХьакIэмыз Биболэт — тхьамэтэ гуадзэу, Хьанэхъу Асхьад, Шэртэнэ Хьамид, Цурмыт Шумаф. Ахэм зэкIэ атхырэр Гощсэхъу псын­кIэу, къабзэу, хэукъоныгъэ хэмытэу афыхиутыщтыгъэ.

Тыжьын Хьащтыку Хьахъуратэмэ янысэ хъугъэ, пенсием окIофэ колхозым щылэжьагъ. Сэмэркъэу дахэ хэлъыгъ. Рэщыдэ гъунэгъу чылэм дэс шыпхъуми ынаIэ ренэу тетыгъ. Рэщыдэ ышэу Къырымызэ дзэм къызекIыжьым Тхьагъушъэ Тыгъэнгуащэ къыщагъ, бзылъфыгъэр фельдшерыгъ, сыма­джэхэмкIэ гукIэгъугъ, Къырымызэ Пэнэхэс къоджэ тучаным тесыгъ, IофшIэкIуагъ, нэбгырэ пчъагъэмэ яIоф изакъоу зэшIуи­хыщтыгъ, зы кIалэ апIугъ.

Сыдми Рэщыдэ ны-ты папкIэу зэш-зэшыпхъухэмкIэ хъугъэ. Ежьри унагъо иIэ хъугъагъэ, гъэзет IофшIэнышхори ыпшъэ илъыгъ. Биболэт еджапIэр къыу­хи, 1954-рэ илъэсым педучилищым чIэхьэгъагъ, еджэныр апэрэ мафэу зырагъэжьагъэм ятэ лIагъэ, инасыпкIэ Рэщыдэ фэдэ ныкъылъфыгъэ иIагъ.

ШIушIагъ

«ЛIыр лIызэ мэлIэжьы» еIо гущыIэжъым. ХьакIэмыз Рэщыдэ ищыIэныгъэ ыкIи игъэшIэ гъогу гуфаплъэу зафэбгъэнэ­Iуа­сэмэ, илъэс 17-м къыщыкIэ­дзагъэу, ышъхьэ закъоу щымытэу, ныкъылъфыгъэхэр зэкIэ къоубытагъэхэу, гукIэгъу мыухыжь зыхэлъыгъэ цIыфышIугъ. ЩэIэфэкIэ ны-тыхэм, ныкъы­лъфыгъэхэм, IофшIэным ыкIи ежь иунэгъокIоцI ыпсэ ахэ­-лъыгъ, ар зафэу, зэфэдэу атыригощагъ.

1939-рэ илъэсым къыIухьи, 1941-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ нэс хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Iоф щишIагъ. Ащ ыужым къеджэхи, 1941-рэ илъэсым ыкIэм дзэм ащагъ. ХьакIэмыз Рэщыдэ къыблэ фронтым имотострелковэ дивизиеу Малиновскэр зипэщагъэм хэтыгъ. ЛIыблэнэгъэ-псэемыблэжьныгъэ ин къы­гъэлъагъоу, зыхэтхэм щысэ афэхъоу заощтыгъ, пыижъ теха­кIохэм щтэр зыщыщыр ымышIэу ажэхахьэщтыгъ. Зэо гъэхъагъэ­хэм апаекIэ медалэу «За отвагу», Хэгъэгу зэошхом иорде­нэу я II-рэ шъуашэр зиIэр къы­фагъэшъошагъэх. Ау Рэщыдэ бэрэ зэонэу хъугъэп. 1942-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм хьы­лъэу къауIэгъагъ — иджабгъу блыпкъ зэрытыпIэ щэкъутафэр пхырифыгъагъ, къупшъхьэр зэхэшъхъэшъхъэгъагъ. Агъэкощырэ дзэ госпиталым мэзищэ зычIэ­лъыгъэ уж, комиссием дзэ къулыкъум ащ нахьыбэрэ хэмы­тыжьышъущтэу ыгъэунэфыгъ. Ипсауныгъэ нахь зызэтеуцо­жьым, Рэщыдэ заом къикIыжьи, ихэку къэкIожьыгъ. Адыгэ тхылъ тедзапIэм, етIанэ Адыгэ хэку исполкомым Iоф ащишIагъ.

1947-рэ илъэсым ХьакIэмыз Рэщыдэ обком партием иятIонэрэ секретарыгъэу Аулъэ Аскэрбый шыпхъу закъоу иIагъэр къыщагъ. Хьанифэ къоджэ еджапIэр къыухыгъэ къодыягъ, еджэнэуи игъо ифэгъагъэп. Ау цIыфышIу дэдэу ар къычIэкIыгъ, унагъори псынкIэу зэрищхыгъ. Рэщыдэ ащ дэжьым икIэсэ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къыгъэзэжьыгъэу, апэрэмкIэ собкорэу, етIанэ промышленностымкIэ ыкIи мэкъу- мэщымкIэ отделым илъэс 38-м къыкIоцI егугъоу пенсием окIофэ Iоф ащишIагъ.

Рэщыдэрэ Хьанифэрэ пшъэшъищырэ зы кIалэрэ зэдагъотыгъ, зэдапIугъ. Хьанифэ ухигъэлъыхъухьанэу ыIэ зэмыкIурэ щыIагъэп. Рэщыдэрэ Хьанифэрэ яIорэ-яшIэрэ зэтехьэу дахэу псэугъэх, дунаим ехыжьыфэхэ нэс яунапчъэ хэткIи Iухыгъагъ, ящыгъу-пIэстэ хьалэли цIыфхэм апагъохыгъ.

Рэщыдэ ышнахьыкIэу Биболэт 1959-рэ илъэсым педучилищым къыдычIэсыгъэу Набэкъо Джэнпаго къыщагъ. Рэщыдэ ышнахьыкIэ адыгэ джэгушхо Мыекъуапэ щыфишIыгъ. Пщынэо цIэрыIоу Мыхьамыджэнэ Хьарисэ пщынэм къыригъэпшIыкIутIукIэу хъярым зиIэтыгъ.

— Илъэс 19 сыныбжьыгъ унагъо сызехьэм, — къеIуатэ Биболэт ягуащэу ХьакIэмыз Джэнпаго. ­— Хьанифэрэ сэрырэ шIу тызэрэлъэгъугъ, тIуми шыпхъу тиIагъэп. ТишэнкIи лъэшэу тызэтехьэщтыгъ. Хьанифэрэ Рэщыдэрэ сыдигъуи къытфэсакъхэу анаIэ къытте­тыгъ ­— тапIугъ, талэжьыгъ. Ренэу фэтэрэу тызэрыхьэрэр апэгъу­нэгъоу тыубытыщтыгъэ. Сипщыпхъу нахьыжъэу Сарэ сызэрахахьэу къысиIуагъ: «Рэщыдэ Биболэт ятэм фэд, арышъ, «пап» пIозэ уеджэн фае». Сэ сятэ Хэгъэгу зэошхом зэкIом илъэс нахь сыныбжьыгъэп, иIэшIугъэ сшIэнэу хъугъэп, сшынахьыжъхэу — Кимэрэ Кирэрэ зыми сырагъэхъопсагъэп. «Пап» сIуи апэ Рэщыдэ сызеджэм, сыгу къызэхахьи, псынкIэу унэм сикIи зызгъэгъы­кIыгъ. Сыгу илъыр ашIагъ, къыс­фэсакъыгъэх.

Зэшищыри пхъуищыри лъэшэу цIыф гупсэфыгъэх, ятэ зыщымыIэжь ужым янэу Данэ лъэ- ­шэу анаIэ тырагъэтыгъ. Ар унагъом къинэгъэ Къырымызэ кIэрысыгъ. Рэщыди Биболэти журналистэу Iоф ашIэти, янэ зэралъэгъущтым пае ярайон къыхахыщтыгъ. Ным илъэс 85-рэ къыгъэшIагъ. Мыекъуапэ къащэти, анахьэу Биболэт дэжь мазэ е нахьыбэрэ щыIэщтыгъ. Къо нахьыкIэм иунэ къызащэжькIэ, «ох-ох, тиунэжъ сыкъифэ­жьыгъ!» ыIощтыгъ.

ПIуныгъэ-гъэсэныгъэ дахэ зыгъотыгъэ ХьакIэмыз Рэщыдэ цIыфхэмкIи, ныкъылъфыгъэ­хэмкIи ежь ибынкIи укъэзымыгъэукIытэжьыщтхэм ащыщыгъ. Пкъэу пытэу яIагъ, ригъэджагъэх, ыпхъуищ ыкIи ыкъоу Ас­лъан щыIэныгъэм лъэпсэ пытэ щадзыгъ, унагъохэр, лъфыгъэхэр яIэх.

ХьакIэмыз Рэщыдэ бэ зылъэ­гъугъэу, бэ зыпэкIэкIыгъэ цIыфыгъ: чIыгури ылэжьыгъ, чъыги ыгъэтIысыгъ, уни тахъти иIагъ, бын дахи къыщинагъ. ИкIэсэ журналист сэнэхьатым илъэс 40-м рылэжьагъ. Гупсэфэу, макIэу теплъызыкIэу, етIанэ шъабэу IугушIукIэу зышIэщтыгъэхэм къашIэжьы… Хэгъэгу зэошхом имэшIожь стыр хэ­тыгъ, фыкъуагъэ щыхъугъ, уIагъэр кIыжьыгъагъэми, зэо тхьамыкIагъоу лIым пэкIэкIыгъэр гум тыркъо мыкIыжьэу къытенэ­гъагъ. Ау Рэщыдэ щэIэфэ къыз­дырихьакIыгъэр ицIыфыгъэ- шъыпкъагъ, игукIэгъу фаб. Журналистыгъ, Хэгъэгу зэошхом ыкIи IофшIэным яветераныгъ. ТекIоныгъэшхор къызыдахыгъэр бэмышIэу илъэс 75-рэ хъугъэ, ХьакIэмыз Рэщыдэ къызыхъугъэр илъэси 105-рэ мэхъу, лIышIур тигуапэу тыгу къэдгъэ­кIыжьыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.