Хъурмэ Хъусен Хьаджмосэ ыкъор я ХХ-рэ лIэшIэгъум иаужырэ плIанэ лъэпкъ лите­ра­ту­рэм къыхэхьэгъэ адыгэ тхакIохэм ащыщ. Шэуджэн районымкIэ къуаджэу Хьаты­гъу­жъы­къуае щыщ адыгэ лэжьэкIо-псэокIо уна­гъоу IофшIэныр шIу зыщалъэгъоу, зыкIуа­чIэкIэ псэужьырэм ар къихъухьагъ.

Ежь усакIом зыфигъэуцужьыгъэ шапхъэхэм къапкъырыкIзэ мыгузажъоу, ыгу къыпылъэдагъэр зэтыримыпхъанкIэу, гущы­Iэм уасэ фишIызэ тхэн шэнэу фэхъугъэр икIыхьапIэкIэ кIещы. Ащ иусэхэр зыдэт иапэрэ тхылъ илъэс щэкIырэ зырэм ихьагъэу къыдэкIыгъ. А уахътэм ехъулIэу ар щыIэныгъэм щыушэтыгъэ щыхъугъ. ГущыIэр зыфэдэр зэхишIэу, ащ ритмэ шIоигъо мэхьанэр къыгъотын ылъэкIэу пасэу тхэныр ригъэжьэгъагъ. Анахьэу усэкIо ныбжьыкIэр зыумэхъыщтыгъэр Байрон, Пуш­киным, Хьаткъом, МэщбашIэм, Бэрэтарэм, КъумпIылым яусэхэр арых.

Иапэрэ усэхэр шъэожъыем ытхыхэу зыригъэжьагъэр яхэнэрэ классым щеджэзэ ары. Ытхы­гъэмэ ащыщхэр хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» 1965-рэ илъэсым къыригъэхьэгъагъэх. Хьатыгъужъыкъое кIэлэеджакIом иусэхэр зэлъашIэрэ тхакIоу Хь. Бэрэтарэм IэкIэфагъэхэти, усэ тхэнымкIэ сэнаущыгъэ зэрэхэлъым гу лъити, гъэзетым къыщыхаригъэутыгъэх.

Итхыгъэхэр 1965-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къыхеутых. Анахь Iоф шъхьаIэу Хъурмэм зыфилъэгъужьырэр литературнэ творчествэр ары. Сыд сэнэхьат Iоф ришIагъэми емызэщыжьэу, ыгу етыгъэу усэ тхэным пы­лъыгъ. Тхылъхэу къыдигъэкIы­гъэхэм ащыщых иапэрэ поэтическэ тхылъэу «Къысаж» зыфиIорэр (1977-рэ), ащ къыкIэлъыкIуагъ ятIонэрэ тхылъэу «Гу­гъэм ытам» (1982-рэ) зыфиIорэр. Игъорыгъозэ, усакIом «тамэхэр къыгокIэх», творчествэмкIэ IэпэIэсэныгъэ гъэнэфагъэ иIэ мэхъу. Темэ зэфэ­шъхьафхэмкIэ матхэ, шIулъэгъу­ныгъэ усэ закъохэм джы ар агъэ­рэзэжьырэп, жанрэ кIэхэм, художественнэ къэгъэ­лъэ­гъуа­кIэм ишIыкIэ-амалыкIэхэм ишъы­п­къэу алъэхъу. Илъэсищ тешIагъэу произведениякIэ етхы — мызыгъэгум драматическэ поэ­мэу «Пщэ фыжьхэм ядунай» зыфиIорэр.

Адыгэ лъэпкъ театрэм драматическэ произведениер зе­хьым, ар ямышIыкIэу, лъэпкъ гъунапкъэхэр щызэIугъэкIоты­гъэхэу, зэрэдунаеу зыгъэгумэкIыхэрэ Iофыгъохэм зэралъыIэсырэм ыкIи цIыфлъэпкъым неущырэ мафэ иIэщтмэ е имыIэщтмэ иупчIэ къызэригъэуцурэм режиссерэу ХьакIэгъогъу Къэсэй ынаIэ тыредзэ ыкIи 1987-рэ илъэсым ар егъэуцу. Нэужым 1990-рэ илъэсыр ары Хъурмэ Хъусенэ идраматическэ поэмэ адыгабзэкIэ зэхэубытэгъэ сборникым дэтэу, «Пщэ фыжьхэм ядунай» шъхьэ фэшIыгъэу къызыхаутыгъэр. Ахэм ауж зичэзыу поэтическэ тхылъэу «Усэ чIы­фэхэр» (1996-рэ) зыфиIорэр къыдэкIы.

ЕтIанэ илъэс зэфэшъхьафхэм Хъурмэ Хъусенэ драматическэ произведение заулэ етхы. Ахэри, нэмыкI IофшIагъэхэу жанрэ зэфэшъхьафхэмкIэ иIэхэри зым зыр къыкIэлъыкIоу къыхарегъэу­тых: «КIымафэм имэфэ жъоркъ­хэр» («Зэкъошныгъ», 1996-рэ), романэу «ШIулъэгъу нэпIэхъ» (2001-рэ), пьесэу «ЗэманыкIэм ицIыфхэр» («Зэкъошныгъ, 2001-рэ), трагедиеу «ЧIыфэ» («Адыгэ макъ», 2005-рэ), «ЛIыгъэ напэу сичIыгу» (2006-рэ), тхылъитIу хъурэ романэу «Тиурам тыгъэр къыщыкъокIы» (2011-рэ), ихэ­шыпыкIыгъэхэ усэхэр, поэмэхэр, пьесэхэр зыдэт тхылъыр (2016-рэ).

Мыщ дэжьым игугъу къыщытшIын коллективнэ сборникэу «Голос Оштена» (1983-рэ), «Антология литератур народов Се­верного Кавказа» иапэрэ том (2003-рэ) иусэхэм ащыщхэр урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэхэу къазэрэдэхьагъэхэр.

Хъурмэ Хъусенэ адыгэ поэзием имэкъамэ чанэу хэуцуагъэмэ ащыщ. Ащ иапэрэ поэтическэ тхылъэу «Къысаж» зыфиIорэм усэ тIокIитIу къыдэ­хьагъ. Ахэр къызэрыкIуагъэх, гупцIэнагъэх, поэтическэ метафорэхэмкIэ зэхэшIыкIыгъуаехэу гъэпсыгъагъэхэп ыкIи къэгъэ­лъэгъокIэ шIыкIэ-амалхэу къызыфигъэфедагъэхэри гурыIогъошIухэу гъэпсыгъагъэх. Яджэ­гъо­шIухэу усэ сатырхэр зэлъэкIох, джырэ адыгэбзэ жэбзэ зэгъэ­фэгъэ къабзэкIэ тхыгъагъэх.

Хъурмэ Хъусенэ иапэрэ поэ­тическэ сборникхэу «Къысаж» ыкIи «Гугъэм ытам» зыфиIохэрэм ялирическэ лIыхъужъ сыда гушIуагъо щыхъурэр ыкIи зыгъэ­нэшхъэирэр? Тыхэм ячIыгу («Си­чIыгу»), къоджэ псынэкIэ­чъым икъэбзагъэрэ ихьалэлы­гъэрэ («ПсынэкIэчъ»), лъэпкъым ищыIэныгъэрэ инэшанэхэмрэ якъэкIуапIэу щыт псынэм шIуагъэу цIыфхэм къафихьырэр («Хьа­пакъэ ипсын») арых. Гъэ­нэфагъэба усакIо пэпчъ тхэныр зэрэригъажьэрэр къызыщыхъугъэ ихэгъэгу «цIыкIу», игупсэ джэныкъо машIор, мыщ дэжьым Хьатыгъужъыкъуае, Адыгеир, ахэм яцIыфхэр — арыхэба Хъур­мэ Хъусенэ усакIо зышIыгъэхэр. ЫпсэкIи ыпкъышъолкIи джа зы­щыщхэр ары къызыпкъырыкIыгъэхэр. Арышъ, ащ игущыIи, игупшысэ шIагъохэри а лъэныкъохэр арых къызыдикIыгъэхэр ыкIи джащ пае поэтым фитныгъэ иI игузэхашIэхэмрэ игурышэ-гупшысэхэмрэ ахэм къапкъырыкIыгъэу ылъытэнэу.

УсакIомрэ ащ илирическэ лIыхъужърэ ягушъхьэлэжьыгъэ ыкIи нравственнэ кIуачIэхэр къызыхэкIыхэрэр зыпIугъэ ным­рэ тымрэ яхьалэлыгъ, егъашIэми ахэм акъылышIуагъэу ятлъэ­гъулIэхэрэр, къызыхагъафэхэрэр («Тыхэр», «Сикъоджэ лIыжъхэр»), ягупсэ лъэныкъо идэхагъэрэ ибайныгъэрэ («Къу­шъхьэ­хэр», «Силъэныкъу»), ичIыпIэгъу-икъоджэгъухэм ялIыхъужъныгъэрэ къызыщыхъугъэхэ хэ­­­гъэгум зэрэфэшъыпкъэхэмрэ («Хьатыгъужъыкъое лIыхъужъхэм ядэжь къагъэзэжьыгъ»), тыгъэм пэшIэтырэ ошъогу къабзэр («Ты­гъэр сашъхьагъ итэу»). УсакIом икъукIэ къыгурэIо ыкIи зэхешIэ щыIэныгъэм мыхъо­-мышIагъэу къыхэхъухьэхэрэр, ащ зэмызэгъыныгъэ-зэутэкIыны­гъэхэу къыхэтаджэхэрэр, чIыгум инэшхъэигъэ. Ащ ыгу къэкIыжьых ыкIи ыл афэузы заом иуIагъэхэм (усэхэу «Заом итыркъохэр», «Павловым иун», «СигумэкI­хэр»), зэдамыушэтыгъэ шIулъэгъум егъэнэшхъэих ыкIи егъэгумэкIых («О пшIэрэп, ау шIу осэлъэгъу», «Загъорэ дунаир нэкIэу къысщэхъу»), игупсэ лъэп­къэу зыщыщым ехьылIагъэу тхыгъэу иIэр макIэп («Си­лъэпкъ», «Бэ пщэчыгъэр, адыгэ чIыгужъыр»). УсакIор бэ зыгъэ­гумэкIрэр, ипоэзие къыщиIэтыхэрэ темэхэр: Косовэ къи­кIыжьыгъэ адыгэхэм афэтхэ (Фэсыжьапщи, тилъэпкъэгъу гупсэхэр»), Мэфэхьаблэ имэфэкIкIэ фэгушIо («Спсэ щыщ къуаджэу си Мэфэхьабл»), ащ ижабзэ къырыкIощтым егъэгумэкIы («Сыбзэ дышъэу сиадыгабз»), Абхъазым щыфэхыгъэхэ адыгэ кIалэхэм афэгъэхьыгъэр («Тинарт шъаохэр»), мамырныгъэм икъэухъумэн («СигумэкI») зыфиIохэрэр, нэмыкIхэри. Иусэ-­орэдхэр мымакIэу цIыфхэм ахэ­хьагъэ хъугъэх: «Сэтэнай», «Фэбэ гужъуагъ», «Гур язэ­щыгъ», «Укъихьагъ о макъи умы­гъэIоу», «Гум ущыгъупшэ­рэп», «ЩымыIэжьым уфэзгъа­дэу», нэмыкIхэри.

Зэрэтлъэгъоу, усакIом иапэрэ тхылъхэм Iофыгъохэу къащи­Iэтхэрэр гъэшIэгъоных, лъэпкъ Iофыгъохэм афэгъэхьыгъэх. Ахэм афэдэ усэхэр къин къыпщымыхъоу, уагъэгупшысэу егъэп­сых. Анахь мэхьанэ зиIэр уса­кIом къытыгъэхэ темэхэмрэ къы­Iэтыгъэхэ Iофыгъохэмрэ худо­жественнэ шIыкIэ-амалхэмкIэ къызэрэзэIуихыхэрэр, къэзыуцухьэрэ дунаим ехьылIагъэу иныдэлъфыбзэкIэ ежь иеплъыкIэ-къыгурыIуакIэкIэ къызэриIуа­тэрэр ары.

УсакIом къыгурэIо ыкIи зэхе­шIэ дунаир ин дэдэу ыкIи гъунэ имыIэу щытми, ар зэрэмахэр, илъэс пчъагъэхэм къакIоцI тэ къызэрэдгурагъаIощтыгъэм фэмыдэу, зэрэшIоигъоу дэзекIонэу, зэрэпсаоу ар цIыфым IэкIэ­лъэп, — ежьыри, ащ щыщ Iахь цIыкIу ныIэп. Адэ ащыгъум ар икIэрыкIэу ыгъэпсыжьынэу фе­жьэныр ищыкIагъа? Хъурмэ Хъусенэ, джа нахьыпэм зэраIощтыгъэм фэдэу, зизэшIохыгъо Iофыгъохэр къыгъэуцухэ къо­дые­рэп. Ар джы зыпылъыр ежьыр шъыпкъэр зэрэгъэпсыгъэр къыз­гуригъэIонышъ, ащ нэужым къэ­зыуцухьэрэ дунаим игъэпсыкIэ зэригъэшIэныр ары. УсакIом игу­ры­шэ-гупшысэхэмрэ игузэха­шIэхэмрэ фэшъхьаф кIуачIэ ахэлъэу мэхъу, нахьыбэ къызэ­лъау­бытэу, нахьыбэмэ алъыIэс­хэу, нахь динамичнэхэу, Iэ­кIоцI зэпыщытыныгъэхэу къахафэ­хэ­рэр хэпшIыкIэу нахь лъэш мэхъух:

Загъорэ къысщэхъу ТичIыгу хъурае Слъэгу етIэгъоеу КъыкIэчэрагъоу. Гугъэ-гухэлъыр Щигъэлъэпаоу, ШIугъэу тпыщылъыр ГуIэу, тэмаоу.

Джы щыIэныгъэм идрамэ, а зэпыщытныгъэхэр къыгурыIохэ къодыерэп усакIом, — поэзие шъыпкъэм арба лъапсэ фэхъу­рэри, — джы ащ ынаIэ зытыригъэтырэр ыкIи Iоф зыдишIэрэр щыIэкIэ-псэукIэм ифилософскэ Iофыгъохэр ары.

Дунэежъэу тызщыпсэурэм Сыда, сыда тетхыжьыщтыр? Псэр тIэпызэу тызехыжьрэм Ба зыгу къеоу тфэгъыжьыщтыр?

Гукъао щыхъоу усакIом хе­гъэунэфыкIы: тэныбжьыкIэфэ, ткIуачIэ изэу тыщэIэфэ зыкIи тегупшысагъэп зэгорэм тызэрэ­лIэжьыщтым, шIу шIэгъэным зетымыгъэгъэгумэкIэу, псэкIод зэрэтшIэщтым нэмыкI Iоф тимыIэу тапэкIэ етэгъэхъу, цIыфым игъашIэ зэрэкIэкI дэдэр тыгу къэтымыгъэкIыжьэу тыщыI, тегупшысахэрэп тыщэIэфэ шIу тшIэн, зыгорэм тIапэ фэтщэин зэрэфаер.

Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналистэу, Урысыем итхакIохэм, ижурналистхэм я Союзхэм ахэтэу Хъурмэ Хъусен жэбзэ бай ыгъэфедэрэр. Ащ лъэпкъ литературэм ижанрэ зэ­фэ­шъхьафхэр иIэрылъхьэхэу, зэчыеу хэлъыр икъоу къэзгъэлъэ­гъогъэ IэшIэгъабэ иIэу, ицы­хьэ зытелъыжьэу ыпэкIэ лъэкIуатэ.

ШЭКIО Мир.