Адыгэ литературэр лъэпкъым иIэ зыхъугъэр бэшIагъэп, джыри илъэси 100 хъугъэп. Ау ащ емылъытыгъэу, адыгэ жэрыIо творчествэм икуугъэ-лъэшыгъэ ыпкъ къикIэу, мы лъэныкъомкIэ охътэ кIэкIым къыкIоцI гу зылъыозгъэтэрэ лъэбэкъу зафэхэр тилитературэ ышIыгъэх.

Ублэгъу-егъэжьапIэм щытыгъэхэ тхакIохэу Хьаткъо Ахьмэд, КIэрэщэ Тембот, Цэй Ибрахьим емызэщыжьхэу Iофышхо зэшIуахыгъ: поэзием, прозэм, драматургием гъогу зафэ афыхахыгъ. А гъогур игъорыгъоу нэмыкIхэм лъагъэкIотагъ, хэти акъыл-амалэу къолъымкIэ дахэу литературэм хахъо фишIыгъ.

Я 70 — 90-рэ илъэсхэми кIочIакIэхэр ащ къыхэхьагъэх, шъхьадж шIоигъор ыгъэунэфэу, игупшысэ кIиугъуаеу, хэти итворческэ напэкIэ литературэм хэуцуагъ. ЛIыхэсэ Мухьдин мы сатырым, мы уахътэм къыщынэфагъэхэм ащыщ.

ЛIыхэсэ Мухьдин Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэкъуае мэкъуогъум и 14-м 1955-рэ илъэсым къыщыхъугъ. ЛэжьэкIо унэгъо бын дахэ щапIугъ.

ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэр къызеухым, Краснодар дэт трестэу «Спецстрой» зыфиIорэм и ССМУ-52-м щылэжьагъ. 1978-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет очнэу дэгъу дэдэкIэ къыухыгъ. 1978 — 1998-рэ илъэсхэм ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм икIэлэегъаджэу, внекласснэ ыкIи внешкольнэ IофшIэнымкIэ еджапIэм изэхэщэкIуагъ. «РСФСР-м лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ иотличник» зыфиIорэ цIэр къыфагъэшъошагъ. Всесоюзнэ премиеу Ленинскэ комсомолым ыцIэкIэ щытым илауреат. 1998-м щегъэжьагъэу 2003-рэ илъэсым нэс Адыгэкъалэ иэстраднэ театрэ ихудожественнэ Iэшъхьэтетыгъ.

ЛIыхасэм ытхыхэрэр 1975-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыхэ хъугъэ. Мухьдин иапэрэ поэтическэ сборникэу «Гугъэм илъагъу» зыфиIорэр 1981-рэм Адыгэ хэку тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх «Дэе мэз», «Жъогъо Iапчъ», «ШIулъэгъур щэIэфэ», «Гум илъэгапI», «Усэхэмрэ орэдхэмрэ» — усэхэр, орэд- хэр бэу дэтыхэу, адыгабзэкIэ «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр» (2005), усэ сборникэу «На сквозняке веков» (2010) урысыбзэкIэ къыдэкIыгъэх.

Мухьдинэ иусэхэм ежь орэдышъо дахэхэр къызфигъотыгъэхэри, композиторхэм орэдышъом ралъхьагъэхэри ахэтых.

М. ЛIыхасэм ипьесэхэу «Гумэхагъ», «Нэфын» зыфиIохэрэр Адыгэ къэралыгъо драмтеатрэм щагъэуцугъэх.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ (Къуныжъ Мыхьамэт игъусэу) «Адыгэ литературэр. Я 7-рэ классым пай» зыфиIорэр 1989-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ.

ТхэкIо ныбжьыкIэхэм яя VIII-рэ Всесоюзнэ зэIукIэу Москва щызэхащэгъагъэм Мухьдинэ хэлэжьагъ. Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие литературэмкIэ илауреат, АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз 1995-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэт. Итхылъэу «Избранное» зыфиIорэр 2016-м, 2019-м «Псэм ылъапсэхэр» зыфиIорэ усэ сборникыр къыдэкIыгъэх. Хьалэлэу, зафэу итворческэ гупшысэ мэлажьэ.

Иусэ тамэ зиIэтыгъ

ЛIыхэсэ Мухьдинэ илъэс 40-м ехъугъэу матхэ, мэусэ. ГукIэ ышыпырэр псэкIэ ыфапэзэ, игупшысэ самэхэр усэ зэкIэхъухьэпагъэхэу тигулъытэ ыкIи тиакъыл-зэхашIэ къызхагъэшхъожьэу, тапашъхьэ къырелъхьэх.

Усэрэр непэ бэ, ау усакIоу узгъэдэIон, узлъызыщэн, угу къынэсын зыфызэшIокIырэр, гукIи псэкIи зышъхьамысыжьэу, такъикъ нэдэплъыпIи, нэмыкI тхъагъуи пымылъэу, усэр зылэжьырэр ары. Мухьдинэ иусэхэр ежь илэгъух, ыпсэ щыщых. ИгупшысэкIэ лъэшэу нэмыкI тхакIохэм ашъхьащэщы, гущыIэм фэIэпэIас, поэзием бэшIагъэу бысымышIу фэхъугъ, ащ ухэтми уигъэразэу шъошэ зэгъи, купкI ушъагъи фешIы. ЛIыхасэм итхылъыкIэу «Псэм ылъапсэхэр» (2019) зыфиIорэр усакIэхэр, поэмэхэр, кIэлэцIыкIухэм апае усэхэр бэу къыздэхьагъэх. Хабзэ зэрэхъугъэу, Мухьдинэ джыри ипоэзие ыта- мэ нахь зэкIищыгъ, иусэ сатырхэр гупшысэ закIэх, зафэх, фабэх, шъыпкъэм уфащэ, гум нэсых, зыкъыуагъэгъоты. Арыба усэкIо шъыпкъэм имурад лъагэри!

Псэм ылъапсэхэр зэфэдэкIэ чIыгум, огум, дунаим, цIыфым ыкIи ащ игъашIэ — щыIэкIэ-псэукIэм, зэхэтыкIэ-зэфыщытыкIэхэм, гукIэгъум, гъэпсыкIэ-шIыкIэхэм, лъэпкъым ышъхьэ Iоф, итарихъ куу зэрахэгощагъэр иусэ блэр чъэпхъыгъэхэмкIэ усакIом тегъашIэ.

Тыгъэр чIым къынэмысызэ,

Сыбгъэгу, сыгу къыщэущы.

ЕтIанэ чIыгум къытхехьэ,

Ишъэфи инафи

къыпхелъхьэ.

Инурэ сэ сиорэды

Хэлъы гущыIэхэр ештэх.

Зы тэмэ псынкIэм еIэтхэшъ,

Зэгъусэхэу огум есыхьэх.

Ау псэм ылъапсэхэр, сэшIэ,

ЧIыгум изакъоп зыхэлъыр.

Силъэпкъ игъашIэ, ихабзэ,

ИгущыIэ лъапсэ ыдзыгъ, —

къыщеIо усэу «Псэм ылъапсэхэр» зыфиIорэм.

НэмыкI усэу «ГъашIэр» зыфиIорэм ушъый макъэр хьалэлэу, зафэу щэIорышIэ:

ГъашIэр тымыухызэ,

Гур тэухы…

Адэ зэхэтшIыкIымэ

сыд фэIуагъ,

Мы дунаим ижьыбгъи иуаий

Гу цIыкIу закъом, шъошIэ,

тегъэуагъ.

ГъашIэр тымыухызэ,

Гур тэухы —

Джары, сшIошIы,

уахътэм итамыгъэр.

Мухьдинэ исатырхэм уяджэ зыхъукIэ, ахэр ау сыдми къэIогъэ къодыеу щымытхэу, куоу дунаир изышIыкIырэ усакIом ижьыкъэщэ гуапэхэу зэрэщытхэр зэхэошIэ, ипсалъэ хэлъ гукIэгъу-фэбагъэм узэлъеубыты.

«Адыгэ Хэгъэгу» зыцIэ усэри пшъхьап:

«УцIыф лъэпкъэу Хэгъэгу уиIэныр сшIонасыпыгъ» еIо тхакIом, хъурэ-шIэрэ пстэумэ гукIэ зэрахэтыр, а зэкIэм агъэгумэкIэу ыкIи зэрафэплъырырэр зэхэошIэ, етIанэ усэм ыкIэкIэ къыщеIо:

… Непэ уахътэм

къытипэсыгъэм

ФэтшIышъумэ уасэ,

Щаусын адыгабзэкIэ

Джыри мы чIылъэм усэ,

Адыгэ хабзэм,

адыгэ шъуашэм

Къыгъэгъунэн лъэпкъым

 ыпсэ.

УщыIэным щэIэгъэшхуи, акъыли, гумэкI-гулъыти, IофшIэгъэ дэгъуи зэрищыкIагъэр, ушъхьагъунчъэу, сыдигъуи уапэкIэ улъыкIотэным утеушхуагъэу упсэуныр кIегъэтхъы.

ЛIыхэсэ Мухьдинэ ипоэзие тэмэ лъагэкIэ илъэпкъ хьалэлэу фэлажьэ. «Дахэу пфэсIуагъэр» зыфиIорэм къыщеIо:

СшIуабэп, силъэпкъ,

Дахэу пфэсIуагъэр

СшIомакIэ нахь.

ЗышIотхьагъэпцIэу

Зы купи хахьэ

О уигунахь.

УитхьамыкIагъо

КIэкIыгъэ яжьэр

Агъэутысэ,

Тымылъэгъушъуми,

Джащ пай мэузы

Псэми ылъапсэ.

НэмыкI усэу («Бзэр ыгъэдахэу») шэн-хабзэр шIокъабылэу щегъэунэфы:

Къеблэгъэ гущыIэм

Гъомылэм ыкIуачIэ хэлъ.

Хэлъ гуфэбагъэр,

Iанэм хьакIэр рещалIэ.

Лъэпкъым игъашIэ,

Ихабзэ хэлъ игухэлъ,

Хэлъ лъэпкъым ылъ.

Зэхихмэ а гущыIэр,

ЦIыфым щэгъупшэ

псыфалIэр.

УсакIом игущыIэ лъэшкIэ кIэгъэкъон пытэ зыкъытфешIы, фэлъэкIыщтымкIэ, тиухъумэу, къыддеIэ:

АхъщэкIи мылъкукIи

Умыщэфыщтыр —

гуфэбэныгъ!

Гупси ныбджэгъуи

ЯщыкIэгъэщтыр —

гуфэбэныгъ!

Лъфыгъи шъхьэгъуси

Къямылыжьыщтыр —

 гуфэбэныгъ!

Дунаим утетмэ

УзыIыгъыщтыр —

гуфэбэныгъ!

усэу «Гуфэбэныгъ».

УсакIом илъапI псэ зыпыт тхьэкъэгъэшIыгъэ пстэур, непи нычэпи имыIэу мыпшъыжьэу мэусэ, гушъхьэгъомылэр къытфегъэшъуашэ:

Мы дунаир

Гъатхэр гъызэ,

ЧIым къытехьэ —

Нэпсым уцыр къыгъэкIыгъ.

КIэшъуикIэу

Жьыбгъэр къепщи,

Пщэсы нэфыр къэущыгъ.

Гугъэ нэфи,

Пщэс фыжьи

Мы дунаир агъэлъагэ.

Тыгъэ бзыий,

Осэпсыци

ЧIылъэ нэгур агъэдахэ.

Псэм къекIухьэ.

Гум елъэгъу.

усэу «Мы дунаир шIу сэлъэгъу».

Усэ хъырахъишъэ дах, гур егъэшIу, лъэр егъэпытэ, гугъэ тамэу къыбгоуцох Мухьдинэ исатыр шъуашIохэр, ар сыда зымыуасэр?

Тхылъым уеджэ къодыерэр армырэу, акъыл-гъомылэкIэ ушъэгъэ усэ зэкIэлъыкIохэм уагъэшхэкIы, уибзи, уихабзи уафэзэщыгъэу узэрагъэплъэкIыжьы, усакIоу ЛIыхасэм пэблагъэ ухъугъэу «тхьауегъэпсэу!» еоIо, усэр фэIэпэIасэу емызэщыжьэу зэрилэжьрэмкIэ.

Сыгу къыздеIэу, усэр тхьэтын лъапIэу зыхэлъэу къэхъугъэу ыкIи ар зымыгъэхьаулыеу цIыфхэм псы къэргъо гъоткIо IэшIоу аIузгъэкIэжьырэ ЛIыхэсэ Мухьдинэ псауныгъэ пытэкIэ, гъэшIэ насыпышхокIэ сыфэлъаIо!

Мамырыкъо Нуриет.