Дунаир зэлъызыкIугъэ коронавирусыкIэм къыздихьыгъэ Iофыгъохэм ахэтэу Урысыер мыгъэ имэфэкI техьащт. Ыпэрэ илъэсхэм зэрэщытыгъэм фэдэу Iофтхьабзэхэр субъектхэм ащызэхащэнхэу хъущтэп, цIыфхэр зэхэхьанхэшъ, къэралыгъом имафэ хагъэунэфыкIын алъэкIыщтэп…

Зэпахырэ уз мэхъаджэм нэбгырабэ екIодылIагъ, экономикэми иягъэ ригъэкIыгъ, цIыфхэм мэфэкIыми агу къыдищаерэп… Арэу щытми, мыщ фэдэ чIыпIэ къинэу къэралыгъуабэхэр зыщызэтезыгъэм, минипшI пчъагъэкIэ къалъытэу цIыфышъхьэр зыщашIокIодыгъэм Урысыем ыкIуачIэ, иамалхэр къызэрэщылъэгъуагъэхэр къыхэбгъэщын фае.

Къэралыгъом ипащэ, ащ икомандэ дунаир зэлъызыкIугъэ узым пэшIуекIогъэным ищыкIэгъэ Iофтхьабзэхэр игъом зэрагъэнэфагъэхэм ыкIи зэрэпхыращыгъэхэм яшIуагъэкIэ адрэхэм анахь макIэу зэрар къызэрэтфихьыгъэр нафэ.  ЦIыфышъхьэм игугъу пшIымэ зыри бэ, ау мин 50-м е 150-м ягъэпшагъэмэ, мини 5-р бэкIэ нахь макI.

Урысыем и Мафэ агъэнэфэным лъапсэ фэхъугъэ хъугъэ-шIагъэхэм 1990-рэ илъэсхэм къыхиубытагъэхэр дэгъоу ащыгъуазэх. Ахэм зэхъокIыныгъэу къыздахьыгъэхэр къэралыгъом къызэрыкIоу къызэпичыгъэхэп. ЦIыфхэр афэхьазырыгъэхэп, зыпкъитыныгъэ щыIагъэп, зэо зэпэуцужьхэр субъектхэм ащыщхэм къарытаджэщтыгъэх, терроризмэм, нэмыкI бзэджэшIэгъэ хьылъэхэм заушъомбгъущтыгъ… Непэ тызымыгъэрэзабэ щыIэныгъэм хэтэлъагъо, анахьэу аужырэ мэзэ зытIум, ау узэкIэIэбэжьэу а илъэсхэр зыфэдагъэхэр угу къэбгъэкIыжьмэ, а къиныгъохэм  къахэкIыжьышъугъэ къэралыгъор джыри зэрэзэтеуцожьыщтым уехъырэхъышэжьырэп.

 Непэ бизнес цIыкIумрэ гурытымрэ анахьэу вирусым зэрар къызфихьыгъэр. Ащыгъум тыгу къэтэжъугъэгъэкIыжь 1990-рэ илъэсхэм, 2000-м икъихьагъухэм ахэм яIоф зытетыгъэр, нэужым хэхъоныгъэу афэхъугъэхэри къыдэтэжъугъэлъытэх. ГущыIэм пае, промышленностым, 2000-рэ илъэсым къыщыублагъэу 2019-рэ илъэсым нэс пштэмэ, процент 65-рэ фэдизкIэ къыдигъэкIырэм хигъэхъуагъ. Ащ ишIуагъэкIэ IофшIэпIэ чIыпIэхэмкIэ гумэкIыгъоу щыIагъэри дагъэзыжьыгъ.

2008-рэ илъэсыми санкциехэм апкъ къикIыкIэ къэралыгъом къиныгъо зэфэшъхьафхэр иIэ хъугъагъэх. Ау ащ пае къэмынэу инвестициеу къыхалъхьэрэр фэди 2,5-кIэ нахьыбэ хъугъэ. Санкциехэр ары IэкIыбым къырамыщэу, тэ тадэжь къыщыдагъэкIырэ продукциер дгъэфедэным тыкъыфэкIоным фытегъэпсыхьэгъэ программэхэр къэралыгъом щатIупщынхэм ушъхьагъоу фэхъугъэр. Ахэм шIуагъэ къамытыгъэуи пIон плъэкIыщтэп.

Экономикэм зиушъомбгъумэ, къэралыгъом мылъкоу, амалэу иIэр нахьыбэ мэхъу, нэмыкI лъэныкъохэм ахэр афегъазэх. Ащ изы шыхьат псауныгъэм икъэухъумэн пэIуигъахьэрэм хэпшIыкIэу зэрэхэхъуагъэр. Непэ тимедицинэ лъэкIышхохэр иIэ зэрэхъугъэм, технологиякIэхэр зэрэщагъэфедэхэрэм демыгъэштэн плъэкIыщтэп. Ар зэпахырэ узэу дунаир зэлъызыкIугъэм дэгъоу къыгъэлъэгъуагъ.

Экспертхэм къызэрэхагъэщырэмкIэ, 2000-рэ илъэсым медицинэм сомэ миллиард 204-м ехъу хэлъхьагъэ хъугъагъэр. 2017-рэ илъэсым а пчъагъэр сомэ триллиони 3,5-м, 2019-м —  сомэ триллиони 3,9-м нагъэсыгъ. Ащ фэдэу мылъкушхо зэрэхалъхьэрэм ишIуагъэкIэ, медицинэм епхыгъэ учреждениехэр ящыкIэгъэ оборудование дэгъухэмкIэ зэтегъэпсыхьагъэхэ хъугъэ. Технологие пэрытхэр зыщагъэфедэхэрэ медицинэ IэпыIэгъур цIыфхэм нахь къызIэкIэгъэхьэгъошIу афэхъугъ. НахьыпэкIэ ащ фэдэ IэпыIэгъу къыуатыным пае Урысыем икъэлэ шъхьаIэ укIон фэягъэмэ, джы субъектхэм ащыщыбэхэм IэзэпIэ гупчэшхохэу, амалышхохэр зиIэхэр къащызэIуахыгъэх. ЫпкIэ хэмылъэу непэ диспансеризациер пкIун плъэкIыщт. Сымэджэщхэр гъэкIэжьыгъэ хъугъэх, кIэу къашIыгъэри, къашIырэри макIэп, непэрэ лъэхъаным диштэрэ оборудованиехэмкIэ зэкIэри зэтегъэпсыхьагъэх. Джыри мары вирусыр Урысыем къызехьэм, лъэхъаным диштэу зэтегъэпсыхьэгъэ госпиталыкIэхэр охътэ кIэкIым къыкIоцI чIыпIэ зэфэшъхьаф пчъагъэхэм ащагъэуцугъэх.

КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэмкIэ Iофыгъоу къэралыгъом илъыгъэр тыгу къэтэжъугъэгъэкIыжь. Непэ ащ фэдэ гумэкIыгъо щыIэжьэп. ГущыIэм пае, 2012-рэ илъэсым чIыпIэ мин 800 фэдиз кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм къащатыгъагъ ыкIи процент 64-м ехъоу а Iофыгъор дэгъэзыжьыгъэ хъугъагъэ. 2017-рэ илъэсым проценти 100-у ар зэшIохыгъэ хъугъэ, субъектхэм ащ фэдэ чэзыухэр яIэжьыхэп.

2000-рэ илъэсым демографием зыпарэми игугъу ышIыщтыгъэп, ащ ылъэныкъокIэ Iофхэр нахьышIу шIыгъэным пылъынэу къэралыгъом амал иIагъэп. Аужырэ илъэсхэм ащ фытегъэпсыхьэгъэ программэу щыIэ хъугъэхэм, УФ-м и Президентэу Владимир Путиным унэшъо зэфэшъхьафэу къышIыхэрэм шIуагъэу къахьырэр нэрылъэгъу. ГущыIэм пае, 2000-рэ илъэсым Урысыем щыпсэурэ унагъохэм япроцент 29-р ары сабыитIу зэрысыгъэр. Ны мылъкум фэгъэхьыгъэ программэм ыкIи нэмыкI IэпыIэгъоу унэгъо ныбжьыкIэхэм къэралыгъом аритыхэрэм яшIуагъэкIэ, 2016-рэ илъэсым сабыитIу зыщапIурэ унагъохэр процент 40-м ехъугъэх, сабыищ ыкIи нахьыбэ зэрысхэм япчъагъэ процент 20-м шъхьарыкIыгъ. Джы мы илъэсыр къызихьагъэм къыщыублагъэу апэрэ сабый къызэрыхъухьэрэ унагъохэми ны мылъкум исертификат араты, ятIонэрэ ыкIи ащ къыкIэлъыкIорэр къызфэхъухэрэм ахъщэу къыщыдэлъытагъэр сомэ мин 616-м ехъу къафашIыгъ, кIэлэцIыкIу зэрыс унагъохэм апае социальнэ IэпыIэгъу зэфэшъхьафхэр агъэнэфагъэх. Ахэм зэкIэми УФ-м и Президент кIэщакIо афэхъугъэр. Мыщ фэдэ къэралыгъо IэпыIэгъухэр сабый зэрыс унагъохэм япчъагъэ хэхъоным зэрэфэIорышIэщтхэр нафэ.

Джащ фэдэу гъэсэныгъэм, шIэныгъэм, культурэм, спортым  алъэныкъокIэ хэхъоныгъэу щыIэхэр гурыт ыкIи спорт еджэпIакIэу къашIыхэрэм, культурэм и Унэу агъэкIэжьыхэрэм, музееу къызэIуахыхэрэм, нэмыкIыбэ- хэм къаушыхьаты.

Мэкъумэщ хъызмэтым хэхъоныгъэу аужырэ илъэсхэм ышIыгъэхэр нэрылъэгъух. 2000-рэ илъэсым лэжьыгъэ тонн миллион 65-м ехъу Урысыем щыIуахыжьыгъагъ. 2017-рэ илъэсым а пчъагъэр миллиони 140-м нэсыгъагъ. Ар рекордкIэ алъытэгъагъ, сыда пIомэ, ащ фэдиз аугъоижьэу зыпарэкIи къыхэкIыгъэп.

Коцыр IэкIыб къэралхэм къаращыщтыр хэгъэкIыри, анахьыбэу ахэм ар аIэкIэзгъахьэхэ- рэм ащыщ Урысыер. Къэралыгъо программэ зэфэшъхьафэу щыIэхэм къадыхэлъытэгъэ IэпыIэгъоу мэкъумэщ отраслэм щылажьэмэ зышIоигъохэм е езыгъэжьэгъахэхэм къаратыхэрэм яшIуагъэкIэ, ар мылъку къэкIуапIэу къыхэзыхыхэрэм япчъагъэ илъэс къэс нахьыбэ мэхъу.

Былымхъуными хэхъоныгъэ инхэр зэришIыгъэхэм ишIуагъэкIэ, 2000-рэ илъэсым лэу къэралыгъом къыщыдагъэкIырэр тонн миллиони 2-м ехъущтыгъэмэ, 2017 — 2018-рэ илъэсхэм ар миллиони 5-м ехъугъ. Чэтылым хэушъхьафыкIыгъэу игугъу пшIымэ, а 2000-рэ илъэсым тонн миллионым тIэкIу ехъущтыгъ ныIэп къыдагъэкIыщтыгъэр, джы ар миллиони 6 — 7-м нэсы. IэкIыбым къырамыщэу, тэ тадэжь къыщыдагъэкIырэ продукциер дгъэфедэным тыкъыфэкIоным фытегъэпсыхьэгъэ программэхэри мы хэхъоныгъэхэм афэIорышIагъэх.

Джыри мары коронавирусым зэтыригъэзыгъэ экономикэр зэтегъэуцожьыгъэным, цIыфхэм гъотэу яIэр къэIэтыжьыгъэным афытегъэпсыхьагъэу зэшIуахыщтхэм яплан УФ-м и Правительствэ зэхигъэуцуагъ. Къэралыгъом ипащэ ащ нэIуасэ зыфишIэу, къыдыригъаштэу затIупщыкIэ, зэпстэури зэрэзэтеуцожьыщтым Iо хэлъэп. Непэрэ мэфэ къинхэр джа 1990-рэ илъэсхэм афэдэу тыгу къэдгъэкIыжьыщтых, зэдгъэпшэжьыщтых, щыIэныгъэми нэмыкIэу теплъыжьыщт.

ХЪУТ Нэфсэт.